Paset 3
Siensia—Ti Agtultuloy a Panangsapul ti Sangatauan iti Kinapudno
Relihion ken Siensia—Nakapuy a Panaglaok
KASLA nakaipasdeken iti natibker a pakaibatayan dagiti sumaganad a panagsirarak dagiti rinibo a tawen a panagsapsapul iti sientipiko a kinapudno. Sigurado nga awan ti makalapped iti irarang-ay. Ngem kaskasdi, kuna ti The Book of Popular Science, “talaga a saan a nasayaat ti kasasaad ti siensia idi maikatlo, maikapat ken maikalima a siglo K.P.”
Dua a pasamak ti nakaigapuan daytoy a kasasaad. Idi umuna a siglo, dimteng ti baro a relihiuso a panawen babaen ken Jesu-Kristo. Ket pinullo a tawen sakbayna, idi 31 K.K.P., naipasngay ti baro a napolitikaan a panawen idi naibangon ti Imperio ti Roma.
Saan a kas kadagiti pilosopo a Griego nga immuna kadakuada, “ad-adda nga interesado [dagiti Romano] a mangrisut kadagiti inaldaw a parikut ti biag ngem ti panagsirarak iti makunkuna laeng a kinapudno,” kuna ti naibagan a libro. Nainkalintegan ngarud, “a nagbassitan ti naitulongda iti teoria ti siensia.”
Nupay kasta, nakatulong dagiti Romano iti panangiyallatiw ti sientipiko a pannakaammo a naurnong agingga iti dayta a tiempo. Kas pangarigan, nangurnong ni Pliny the Elder iti sientipiko nga impormasion bayat ti umuna a siglo a naawagan Natural History. Nupay adda dagiti biddutna, pudno nga intalimeng dayta dagiti nadumaduma a kita ti sientipiko nga impormasion a mabalin a napukaw koman kadagiti naud-udi a kaputotan.
No maipapan iti relihion, ti napartak panagsaknapna a kongregasion Kristiano saan a nairaman iti sientipiko a panagsirarak idi a tiempo. Saan a gapu ta busoren dagiti Kristiano dayta, no di ket ti iyun-una dagiti Kristiano, kas impasdek ni Kristo a mismo, isu laeng ti pannakaawat ken pannakaisaknap ti relihiuso a kinapudno.—Mateo 6:33; 28:19, 20.
Sakbay nga agngudo ti umuna a siglo, rinugianen dagiti apostata a Kristiano a mulitan ti relihiuso a kinapudno a naibilin nga isaknapda. Kamaudiananna daytoy nagbanag iti pannakaipasdek ti apostata a Kinakristiano, kas naipadton. (Aramid 20:30; 2 Tesalonica 2:3; 1 Timoteo 4:1) Impakita dagiti sumaruno a paspasamak a ti panangilaksidda iti relihiuso a kinapudno napakuyogan iti kinapanatiko—no dadduma busorenda pay—ti sientipiko a kinapudno.
Ti “Kristiano” nga Europa Saanen a Mangidaulo
Ilawlawag ti The World Book Encyclopedia a bayat ti Edad Media (manipud maika-5 agingga iti maika-15 a siglo), “idiay Europa, ad-adda nga interesado dagiti eskolar iti theology, wenno ti panagadal ti relihion, ngem ti panagadal iti nakaparsuaan.” Ket daytoy a “panangipaganetget iti pannakaisalakan imbes a ti panangsukimat iti nakaparsuaan,” intudo ti Collier’s Encyclopedia, “ad-adda a lapped imbes a pakatignayan iti siensia.”
Saan a nairanta dagiti sursuro ni Kristo nga agserbi a lapped. Nupay kasta, dagiti nakarikrikut nga ulbod a relihiuso a kapanunotan ti Kakristianuan, agraman ti nalabes a panangipaganetget iti pannakaisalakan ti makunkuna a di matay a kararua, ti nangiparegta itoy a kasasaad. Tengtenglen ti simbaan ti kaaduan a sursuro ket masuksukay laeng dayta kadagiti monasterio. Pinabannayat daytoy a relihiuso a kababalin ti panagsirarak iti sientipiko a kinapudno.
Maikadua laeng dagiti sientipiko a bambanag no idilig iti theology nanipud pay idi punganay ti Kadawyan a Panawen. Ket ti laeng napateg a madakamat a sientipiko nga irarang-ay isu ti saklawen ti medisina. Kas pangarigan, ti Romano a mannurat maipapan iti medisina a ni Aulus Celsus idi umuna a siglo K.P., a naawagan “Hippocrates dagiti Romano,” insuratna ti maawagan itan a medical classic. Ti pharmacologist a Griego a ni Pedanius Dioscorides, maysa a siruhano a kadua ti Romano a buyot ni Nero, tinurposna ti naisangsangayan a libro ti pharmacology a nasaknap a maus-usar kadagidi a siglo. Babaen ti pannakasarak ni Galen, maikadua-siglo a Griego, iti experimental physiology, inimpluensiaanna ti teoria ti medisina ken ti panangagas nanipud idi tiempona agingga iti Edad Media.
Nagtultuloy a saan a rimmang-ay ti siensia uray pay kalpasan ti maika-15 a siglo. Pudno nga adda naammuan dagiti sientista ti Europa idi a tiempo, ngem kaaduanna, saanda nga isu ti immuna a nakaammo. Kuna ti magasin a Time: “[Dagiti Insik] ti immuna nga appo iti siensia iti lubong. Nabayag pay sakbay dagiti Europeo, ammodan nga usaren ti kompas, mangaramid ti papel ken ti pulbura, [ken] agimprenta babaen iti maakar-akar a tipo.”
Gapuna, gapu iti kaaduan nga ongaong ti sientipiko a kapanunotan idiay “Kristiano” nga Europa, dagiti di Kristiano a kultura ti nangidaulo.
Sientipiko nga Irarang-ay
Idi maikasiam a siglo, napartak ti panangidaulo dagiti Arabo a sientista kadagiti bambanag maipapan iti siensia. Nangnangruna idi maika-10 ken maika-11 a siglo—idi tinandaan ti Kakristianuan ti panawen—tinagiragsakda ti karang-ayan a naaramidanda. Nakaipaayda kadagiti napateg a kontribusion iti medisina, chemistry, botany, physics, astronomy, ken kangrunaanna, iti matematika. (Kitaenyo ti kahon idiay panid 20.) Kuna ni Maan Z. Madina, kadua a propesor iti Arabic idiay Columbia University, a ti “moderno a trigonometry agraman ti algebra ken geometry iti kaaduanna ket pinataud dagiti Arabo.”
Kaaduanna isuda ti nagtaudan daytoy a sientipiko a pannakaammo. Ngem dadduma ti naibatay iti nasaknap saklawenna a pilosopia a Griego ken nakaskasdaaw a naipanayag babaen ti pannakairaman ti relihion.
Iti karugrugi pay laeng ti Kadawyan a Panawen, nagsaknap ti Kakristianuan idiay Persia ken kalpasanna idiay Arabia ken India. Bayat ti maikalima a siglo, ni Nestorius, ti patriarka iti Constantinople, naigamer iti panagsusupiat a nagbanag iti panagsisina iti uneg ti iglesia iti Dumaya. Daytoy nagbanag iti pannakaporma dagiti Nestorian.
Idi maikapito a siglo, idi kellaat a nagparang ti baro a relihion nga Islam iti lubong ket nangrugi iti kampania a mangpalawa, dagiti Nestorian dagus nga inyallatiwda ti pannakaammoda kadagiti nangparmek nga Arabo. Sigun iti The Encyclopedia of Religion, “dagiti Nestorian ti immuna a nangisaknap iti siensia a Griego ken pilosopia babaen ti panangipatarusda kadagiti teksto a Griego iti Syriac ken kalpasanna iti Arabic.” Isuda met “ti immuna a nangiyam-ammo iti medisina a Griego idiay Baghdad.” Dagiti sientista nga Arabo rinugianda ti nagbangon kadagiti bambanag a nasursuroda manipud kadagiti Nestorian. Ti Arabic sinukatanna ti Syriac kas pagsasao iti siensia idiay imperio nga Arabo ket napaneknekan [dayta] a pagsasao a maibagay unay iti sientipiko a panagsurat.
Ngem dagiti Arabo, nanggun-od ken nangiyallatiwda met iti pannakaammo. Idi immakar dagiti Moor idiay Europa babaen iti España—tapno agnaed sadiay iti nasurok a 700 a tawen—intugotda ti maysa a makaisuro a kultura a Muslim. Ket bayat ti walo a makunkuna a Nakristianuan a Krusada, idi baet ti 1096 ken 1272, naawis dagiti krusado a taga Laud iti narang-ayen a sibilisasion ti Islam a nakalangenda. Nagawidda, kas kuna ti maysa nga autor, nga addaan ti “nakaad-adu a baro a kapanunotan.”
Panglakagan Dagiti Arabo iti Matematika
Maysa a nagpateg a kontribusion dagiti Arabo iti Europa isu ti pannakaiyam-ammo ti numero nga Arabic a mangsukat ti panangusar dagiti Romano kadagiti letra. Kinapudnona, di umiso ti pannakanagan ti “numero nga Arabic.” Ti ad-adda nga umiso a termino nalabit ket “numero a Hindu-Arabic.” Pudno nga idi maikasiam a siglo ti Arabo a matematiko ken astronomo a ni al-Khwārizmī, nagsurat maipapan itoy a sistema, ngem nagtaud dayta kadagiti matematiko a Hindu a taga India, a nangputar iti dayta iti nasurok a sangaribo a tawen a nasaksakbay, idi maikatlo a siglo K.K.P.
Saan pay a naammuan ti Europa ti sistema sakbay nga inyam-ammo ti mabigbigbig a matematiko a ni Leonardo Fibonacci (a naawagan met Leonardo iti Pisa) dayta idi 1202 idiay Liber abaci (Libro ti Abacus). Iti panangidemostrana ti pagimbagan ti sistema, inlawlawagna: “Dagiti siam a numero nga Indian ket: 9 8 7 6 5 4 3 2 1. Babaen kadagitoy a siam a numero ken ti senial a 0 . . . mabalin nga isurat ti aniaman a numero.” Idi damo narigat a maawatan dagiti taga Europa. Ngem idi agngudon ti Edad Media, inawatdan ti baro a sistema ti panagbilang, ket ti kinasimplena pinaregtana ti sientipiko nga irarang-ay.
No agduaduakayo a ti Hindu-Arabic a numero pinagbalinna a simple ti nausar idi a numero a Romano, padasenyo a kissayen ti LXXIX manipud iti MCMXCIII. Dikay kadi masolber? Nalabit nalaklaka no ikissay ti 79 iti 1,993.
Tignayen Manen ti Regget nga Agadal Idiay Europa
Mangrugi iti maika-12 a siglo, nangrugin a naglidem ti regget nga agsuro a simged a nakaranraniag iti lubong a Muslim. Nupay kasta, daytat’ natignay manen idiay Europa bayat a pinorma dagiti grupo dagiti eskolar dagiti immuna nga unibersidad a kapada dagiti moderno [itatta]. Idi agtengnga ti maika-12 a siglo, rimsua dagiti unibersidad ti Paris ken Oxford. Simmaruno ti Unibersidad ti Cambridge idi nasapa pay a maika-13 a siglo, ket dagidiay adda idiay Prague ken Heidelberg agpadpadada a rimsua idi maika-14 [a siglo]. Idi maika-19 a siglo, dagiti unibersidad nagbalindan a kangrunaan a sentro iti sientipiko a panagsirarak.
Idi damo, nabileg ti impluensia ti relihion kadagitoy nga eskuelaan, kaaduan a panagadal naisentro wenno agkiling iti theology. Ngem maigiddato idi dayta, awaten met dagiti eskuelaan dagiti pilosopia a Griego, nangnangruna dagiti surat ni Aristotle. Sigun iti The Encyclopedia of Religion, “ti pamay-an ti Panagadal . . . iti intero nga Edad Media . . . ket naipasurot iti pamay-an ti panangdepinar, panangbingay, ken panagrason ni Aristotle iti panangilawlawagna iti banag ken ti panangrisutna kadagiti parikut.”
Maysa a maika-13-siglo nga eskolar a panggepna a pagtiponen ti sursuro ni Aristotle ken ti Nakristianuan a theology isu ni Thomas Aquinas, a naawagan kamaudiananna a “Christian Aristotle.” Ngem naiduma ken ni Aristotle iti dadduma a punto. Kas pangarigan, di awaten ni Aquinas ti teoria a ti lubong kankanayon nga adda, a maitunos iti Kasuratan a daytat’ naparsua. Babaen ti panangsalimetmetna a “sititibker iti pammati a ti unibersotayo ket maysa a naurnos nga uniberso a maawatan laeng babaen iti panagrason,” kuna ti The Book of Popular Science, isut’ “nakaaramid iti napateg a kontribusion iti irarang-ay ti moderno a siensia.”
Kaaduanna, nupay kasta, maawat a kinapudno, uray pay iti iglesia, dagiti sursuro da Aristotle, Ptolemy, ken Galen. Ilawlawag ti immunan a naibaga a libro: “Idi Edad Media, idi bassiusit pay ti interes iti sientipiko nga eksperimento ken panagpaliiw a mismo, mapapati dagiti sasao ni Aristotle. Ti ipse dixit (‘Kinunana a mismo’) isut’ inusar dagiti agad-adal idi edad media nga argumento a mangpaneknek iti kinapudno dagiti adu a ‘sientipiko’ a sursuro. Iti sidong dagitoy a kasasaad dagiti biddut ni Aristotle, nangnangruna iti physics ken astronomy, intultuloyna ti sientipiko nga irarang-ay iti adu a siglo.”
Ti maysa a nangkarit itoy a bulsek a panangannurot kadagiti kadaanan a kapanunotan isu ti maika-13-siglo a praile ti Oxford a ni Roger Bacon. Naawagan “ti kadadakkelan a persona iti siensia idi edad media,” dandani nagsolsolo ni Bacon a nangitandudo iti eksperimento kas pamay-an a panangammo kadagiti sientipiko a kinapudno. Makuna nga idi pay laeng 1269, adu a siglo sakbay a mabigbig dagiti dadduma kadagitoy a kinapudno, impadtonan nga addanto dagiti kotse, eroplano, ken dagiti de motor a barko.
Kaskasdi, nupay addaan iti panangmatmat iti masanguanan ken ti nalaing nga isip, limitado ti pannakaammo ni Bacon kadagiti kinapudno. Napinget a namati iti astrology, mahika, ken alchemy. Daytoy idemostrana a ti siensia ket pudno nga agtultuloy a panagsirarak iti kinapudno, kankanayon a marebisar.
Nupay agparang a kasla naturog ti panangusig iti siensia idi maika-14 a siglo, idi agngudon ti maika-15 a siglo, di pay nalpas ti panagsirarak ti sangatauan iti sientipiko a kinapudno. Kinapudnona, ti sumaganad a 500 a tawen kasta unay ti pananglab-awna kadagidiay immuna a tawen. Ti lubong serserrekna pay laeng iti sientipiko a panagbalbaliw. Ket kas mapasamak iti tunggal panagbalbaliw, daytoy addaanto kadagiti banuarna, dagiti dakes, ken kangrunaanna, dagiti biktimana. Ammuenyo ti ad-adu pay iti Paset 4 iti “Siensia—Ti Agtultuloy a Panangsapul ti Sangatauan iti Kinapudno’’ iti sumaganad a ruarmi.
[Kahon iti panid 20]
Karang-ayan a Tiempo ti Arabic a Siensia
Al-Khwārizmī (maika-walo-maika-siam a siglo) nga Iraqui a matematiko ken astronomo; a mabigbigbig gaput’ immuna a nangusar iti termino nga “algebra,” manipud iti al-jebr, a ti kaipapananna iti Arabic ket “panagtitipon ti nagsisina a paspaset.”
Abū Mūsa Jābir ibn Ḥayyān (maika-walo-maika-siam a siglo), alchemist; a naawagan ti ama ti Arabo a chemistry.
Al-Battānī, (maika-siam-maika-sangapulo a siglo), astronomo ken matematiko; pinarang-ayna ti kalkulasion ni Ptolemy iti astronomia, a nangikeddeng iti ad-adda a kinaumiso dagiti banag a kas iti kaatiddog ti tawen ken panniempo.
Ar-Rāzī (Rhazes) (maika-siam-maika-sangapulo a siglo), maysa kadagiti kalalatakan a doktor a naiyanak idiay Persia; immuna a nakailasin ti nagdumaan ti burtong ken kamuras ken linasinlasinna dagiti amin a substansia no dagitoy ket animal, nateng, wenno mineral.
Abū ‘Alī al-Ḥasan ibn al-Haytham (Alhazen) iti Basra (maika-10-maika-11 a siglo), matematiko ken pisiko; nakaaramid iti napateg a kontribusion iti teoria ti optics, agraman ti refraction, reflection, binocular vision, ken atmospheric refraction; immuna a nangilawlawag a siuumiso iti panagkita a kas ti epekto ti lawag a naggapu iti maysa a banag a makita nga agturong iti mata.
Omar Khayyám (maika-11-maika-12 a siglo), nalatak a matematiko a taga Persia, pisiko, astronomo, doktor, ken pilosopo; nalatak iti Laud gapu kadagiti daniwna.
[Dagiti ladawan iti panid 18]
Kasta unay ti panangimpluensia da Aristotle (makinngato) ken ni Plato (makimbaba) iti sientipiko a kapanunotan iti adu a siglo
[Dagiti Credit Line]
National Archaeological Museum ti Atenas
Musei Capitolini, Roma