Paset 4

Siensia​—Ti Agtultuloy a Panangsapul ti Sangatauan iti Kinapudno

Pinarang-ay ti Rebolusion ti Siensia

NARIRIBUK ti lubong bayat ti naudi a paset ti maika-18 a siglo bayat a binalbaliwan ti rebolusion ti kasasaad ti politika, umuna idiay America, kalpasanna idiay Francia. Kabayatanna, nangrugi ti sabali a kita ti rebolusion idiay Inglaterra, ti industrial a rebolusion. Adut’ pakainaigan dayta iti sabali a kita ti rebolusion, ti sientipiko.

Dadduma petsaanda ti irarang-ay ti siensia manipud 1540’s, idi nagipablaak da astronomo a Polish a ni Nicolaus Copernicus ken anatomista a Belgian a ni Andreas Vesalius kadagiti libro a nangapektar iti kasta unay iti sientipiko a panagpampanunot. Dadduma kunaenda a nasapsapa ti panagbalbaliw, idi 1452, idi naipasngay ni Leonardo da Vinci. Maysa a kankanayon a manageksperimento a nangaramid kadagiti adu a kontribusion iti siensia, pinataud ni Leonardo dagiti kapanunotan nga, iti dadduma a kaso, nangrugian dagiti imbension a naan-anay adu a siglo kalpasanna, kas ti eroplano, ti tangke ti militar, ken ti parachute.

Ngem kas pagaammotayo, ti siensia, kuna ni Ernest Nagel, propesor emeritus idiay Columbia University, “saan a naipasdek a sitaltalged kas maysa nga agtultuloy nga institusion iti Makinlaud a kagimongan agingga ti maika-17 ken maika-18 a siglo.” Idi natalgeden ti pannakaipasdekna, nagtenganen ti kangrunaan a panagbalbaliw iti historia ti tao. Kuna ti libro a The Scientist: “Idi agarup baet ti 1590 ken 1690 pinataud dagiti adu a mamasirib . . . dagiti nakaad-adu a panagsirarak a di pulos maipadis iti aniaman a sabali a tiempo a 100-tawen ti kawatiwatna.”

Dagiti Managdakdakes Dadaelenda ti Namnama

Nagsaknap met ti ulbod a siensia, kas kadagiti managdakdakes a dagiti di umiso a teoriada linapdanda ti irarang-ay ti siensia. Maysa kadagitoy ti teoria a phlogiston. Nagtaud ti “phlogiston,” iti Griego, a kaipapananna “nauram.” Inyam-ammo dayta ni George Ernst Stahl idi 1702, a namati a mairuar ti phlogiston no mauram dagiti bambanag. Impagarupna a daytat’ maysa a prinsipio imbes a maysa a substansia, ngem bayat ti adu a tawen rimmang-ay ti panamati a daytat’ maysa a substansia. Agingga laeng idi nagbaetan ti 1770 ken 1790 a pinagbalin ni Antoine-Laurent Lavoisier a mapagduaduaanen daytoy a teoria.

Aminen ti The Book of Popular Science a nupay ti teoria ti phlogiston “ket talaga a biddut, kaskasdi, iti sumagmamano a tiempo, daytat’ nangipaay iti epektibo a teoria a nangilawlawag kadagiti adu a gagangay a pasamak. Basta daytat’ maysa kadagiti adu a sientipiko a teoria a napaneknekan nga ulbod bayat ti panaglabas ti adu a tawen.”

Ti sabali pay a managdakdakes isu ti alchemy. Depinaren dayta ti Harrap’s Illustrated Dictionary of Science a kas “ti panagtipon ti pilosopia, misticismo ken ti teknolohia ti kemika, a timmaud sakbay ti panawen Kristiano, a mangsapsapul iti nagduduma a pamay-an a mamagbalin iti saan unay a napateg a metal a balitok, ti panangpapaut iti biag ken ti palimed ti immortalidad.” Sakbay ti pannakaidianna, nakatulong ti alchemy a nangisaad iti pamuon ti moderno a chemistry, maysa a panagbalbaliw a nakompleto idi arinunos ti maika-17 a siglo.

Gapuna nupay managdakdakesda, ti teoria ti phlogiston ken alchemy adda met napateg a naaramidanda. Ngem saan a kasta dagiti tao a managdakdakes a gapu iti panangpilit ti relihion pinaregtada dagiti kababalin a maibusor iti siensia. Ti panagsalisal ti siensia ken ti teolohia​—nga agkunkuna nga isuda laeng ti autoridad maipapan iti salsaludsod iti uniberso​—masansan a nagturong iti panagsupiat.

Kas pangarigan, idi maikadua a siglo K.P., ti mabigbigbig nga astronomo a ni Ptolemy pinarnuayna ti geocentric theory, kayatna a sawen nga agrikos dagiti planeta, a ti tengnga ti pagrikosan, a maawagan iti epicycle, agrikos met iti aglawlaw ti sabali a pagrikosan. Idi katan-okanna daytat’ paglaingan iti matematika ket nalawag nga ilawlawagna ti panaggaraw ti init, bulan, dagiti planeta, ken dagiti bituen iti langit isu a nasaknap a maawat agingga idi maika-16 a siglo.

Nangpataud met ni Copernicus (1473-1543) ti sabali a teoria. Pinatina a nupay no agrikos dagiti planeta, agraman ti daga, iti aglawlaw ti init, saan nga aggargaraw ti init. Daytoy a kapanunotan​—ti agrikrikos a daga saanen a sentro ti uniberso​—no pudno, nasaknapto dagiti pagbanaganna. Nakurang pay a sangagasut a tawen kalpasanna, babaen kadagiti teleskopio, ti Italiano nga astronomo a ni Galileo Galilei nangaramid kadagiti panagpaliiw a nangkumbinsir kenkuana a talaga a pudno ti teoria ni Copernicus nga agrikrikos ti daga iti aglawlaw ti init. Ngem imbilang ti Iglesia Katolika dagiti panangmatmat ni Galileo a kinaerehes ket pinilitda nga idianna a sipapanayag ti pammatina.

Dagiti biddut ti relihion ti namagbalin kadagiti teologo ti iglesia a mangilibak iti sientipiko a kinapudno. Agingga laeng idi napalabasen ti dandani 360 a tawen a winayawayaan ti iglesia ni Galileo manipud iti pammabasol a kinaerehes. Binigbig ti L’Osservatore Romano, iti linawas nga edisionna a Nobiembre 4, 1992, a ti kaso maibusor ken Galileo ket “naimpluensiaan a biddut ti pangngeddeng.”

Adda Pay Laeng Dagiti Managdakdakes

Kasta met, iti daytoy maika-20 a siglo, dagiti relihion iti Kakristianuan mangiparangarangda iti umasping a di panagraem iti kinapudno. Aramidenda daytoy babaen ti panangipangpangrunada kadagiti ulbod a sientipiko a teoria a maisupadi iti kinapudno, agpadpada iti siensia ken relihion. Ti kasayaatan a pangarigan isu ti di mapaneknekan a teoria ti ebolusion, kangrunaanna ti bastardo nga anak ti nakarot’ biddutna a sientipiko a “pannakaammo” ken ti ulbod a sursuro ti relihion.a

Impablaak ni Charles Darwin ti librona nga On the Origin of Species by Means of Natural Selection idi Nobiembre 24, 1859. Ngem ti kapanunotan nga ebolusion kinapudnona timmaud idi sakbay panawen-Kristiano. Kas pangarigan, ti Griego a pilosopo a ni Aristotle inladawanna ti tao nga adda iti tuktok ti linea nga agbaliw manipud nababbaba a biag ti animal. Idi damo, saan nga inawat dagiti klero ti teoria ni Darwin, ngem kuna ti The Book of Popular Science: “Ti ebolusion [kamaudiananna] saan laeng a nagbalin a sientipiko a teoria . . . Daytat’ naipagpaganetget a teoria ken maysa pay a pilosopia.” Naawis dagiti mangikagkagumaan a manggun-od iti kangatuan a saad iti biag iti kapanunotan nga agtalinaed dagidiay maikanatad nga agbiag.

Di nagbayag saanen a binusor dagiti klero. Kuna ti The Encyclopedia of Religion a “saan laeng a naawat ti ebolusion, a teoria ni Darwin, no di ket naaklon iti kasta unay,” ken “idi tiempo ti ipapatayna idi 1883, kunaen ti kaaduan a managpanunot ken manangyebkas ti kapanunotanda a klero a ti ebolusion ket maibagay la unay iti nalawlawag a pannakaawat iti kasuratan.”

Maawat daytoy nupay aminen ti The Book of Popular Science: “Uray pay dagiti kapingetan a manangitandudo iti doktrina nga organic evolution masapul nga aminenda nga adda nalawag a biddut ken di panagtutunos iti orihinal a teoria ni Darwin.” Iti panagkunana nga “adu ti nasukatan ken naikkat iti orihinal a teoria ni Darwin,” kunaen pay ti libro a “kasta unay ti impluensia [ti ebolusion] iti dandani amin a tay-ak ti aramid ti tao. Ti historia, arkeolohia ken ethnology kasta unay ti nagbalbaliwanda gapu iti teoria.”

Itatta, adu a managpanunot a sientista ti agduadua iti kasta unay iti teoria ti ebolusion. Nagsurat ni Sir Fred Hoyle, nangipasdek iti Cambridge Institute of Theoretical Astronomy ken associate member iti American National Academy of Sciences, sangapulo a tawenen ti napalabas: “Siak a mismo, diak pagduaduaan a maammuanto dagiti sientipiko a historiador iti masanguanan a misterioso ti nasaknap a panamati iti maysa nga ulbod a teoria.”

Nupay makaawis dayta a pangibatayan iti nagtaudan ti tao, ti ebolusion rabsutenna ti dayaw a maiparbeng iti Namarsua. Pagbalinenna met nga ulbod ti panangaklonna a sientipiko ken awan gunggona a maipaayna iti agtultuloy a panangsapul ti sangatauan iti sientipiko a kinapudno. Siaayat ni Karl Marx a nangawat iti ebolusion ken ti ‘agtalinaed dagidiay maikanatad nga agbiag’ a mangparegta iti itataud ti Komunismo. Ngem ti ebolusion ti kadadaksan a managdakdakes.

Asino Dagiti Biktima?

Asinoman a maallilaw a mamati kadagiti ulbod a sientipiko a teoria agbalinda a biktima. Ngem napeggad met ti panamati kadagiti sientipiko a kinapudno. Dagiti nakaskasdaaw a sientipiko nga irarang-ay a resulta ti sientipiko a panagbalbaliw inallilawna dagiti adu a mamati nga awan ti di magun-odan ti siensia.

Kimmaro daytoy a pammati bayat a nagtultuloy ti sientipiko nga irarang-ay a nangdadael ti maibusor iti siensia a kababalin nga intandudo idi ti ulbod a relihion. Nangrugin a binigbig ti komersio ken ti politika ti siensia kas maysa a nabileg nga alikamen a mausar a mangibanag kadagiti kalatda, gunggona man a kuarta dayta wenno panamagkaykaysa iti napolitikaan a pannakabalin.

Iti nalawlawag a panangiyebkas, agin-inoten a rumsua a maysa a dios ti siensia, a patanorenna ti sientismo. Depinaren ti Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary daytoy a kas “aglablabes a panagtalek iti kinaepektibo ti pannakaiyaplikar dagiti pamay-an ti natural science kadagiti amin a tay-ak ti imbestigasion.”

Bayat ti arinunos ti maika-19 a siglo, pinampanunot dagiti tao no anianto ti ipaay ti maika-20 a siglo. Maipasdekto kadi ti siensia ti “pudpudno a pakaragsakan ditoy daga” a pagarupen dagiti adu a kabaelanna a patauden? Wenno itultuloyto aya dagiti managdakdakes ti mangiwalang kadagiti nasinasina a bagi dagiti kanayonan pay a biktima iti pagdadangadangan ti rebolusion? Ti agparang iti sumaganad a ruarmi a “Panangpataud iti Maika-20 Siglo a ‘Pagsidsiddaawan,’” sumungbatto.

[Footnote]

[Kahon iti panid 14]

No Awanen ti Koriente

KAS iti kasapa ti maika-19 a siglo, naibilang ti elektrisidad a makapainteres a banag ngem bassit laeng ti praktikal a pakausaranna. Nupay kasta, nangaramid dagiti tattao manipud kadagiti nadumaduma a pagilian ken kasasaad, agraman kada H. C. Ørsted (1777-1851), M. Faraday (1791-1867), A. Ampère (1775-1836), ken B. Franklin (1706-90) kadagiti napateg a diskubre, a maisupadi iti immuna a pagarup, ket iti kasta nakaipasdek iti pamuon ti elektrisidad iti lubong itatta​—ti lubong a saanen nga agandar no awan ti koriente.

[Dagiti ladawan iti panid 15]

Nicolaus Copernicus

Galileo Galilei

[Credit Line]

Dagiti ladawan a naala manipud ti Giordano Bruno ken Galilei (Aleman nga edision)