Paset 5

Siensia​—Ti Agtultuloy a Panangsapul ti Sangatauan iti Kinapudno

Panangpataud iti Maika-20 Siglo a “Pagsidsiddaawan”

TI KASLA imposible a “pagsidsiddaawan” idi maika-19 siglo ket pimmayson iti maika-20 siglo. Iti maysa laeng a kaputotan, rimmang-ay dagiti tao manipud iti panagmaneho iti Model T Ford agingga iti naragsak a panangbuyada iti tao a magmagna iti bulan iti de kolor a TV. Imbes a matmatanda a naisangsangayan, dagiti pinataud ti siensia a “milagro,” kaaduanna a maibilangda a gagangayen itatta.

“Dagiti sientipiko a naaramidan idi kattapog ti maika-20 a siglo,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica, “ket nakaad-adu ta narigat pay a mailistan.” Nupay kasta, tuktukoyen dayta ti “gagangay a kasasaad ti irarang-ay,” a kunaenna nga “iti tunggal kangrunaan a tay-ak, ti irarang-ay ket naibatay iti naballigi a trabaho a panangiladawan ti maika-19 siglo.” Ipaganetget daytoy ti kinapudno a ti siensia ket maysa nga agtultuloy a panangsapul iti kinapudno.

Sinukatan Dagiti Grupo

Nabuangay idiay Europa idi pay laeng maika-17 a siglo dagiti sosiedad ti siensia, grupo dagiti sientista a nagtataripnong tapno agsisinnukat kadagiti kapanunotan ken impormasion. Tapno maipakaammo dagiti kaudian a natakuatanda, nagipablaak pay dagitoy a sosiedad kadagiti bukodda a pagiwarnak. Nagbanag daytoy iti nasaknap a panagsisinnukat iti impormasion a nagserbi a mamagkaykaysa iti pakaibatayan ti ad-adu pay a sientipiko nga irarang-ay a maaramid.

Idi maika-19 a siglo, kasta unay ti pannakairaman dagiti unibersidad iti sientipiko a panagsirarak, ket kadagiti nagsasaganad a tawen, nakaaramid dagiti laboratorioda kadagiti napapateg a diskubre.a Idi pangrugian ti maika-20 a siglo, mangipaspasdek met dagiti kompania ti negosio kadagiti laboratorio a pagsirarakan, nga idi agangay ket nangpataud kadagiti baro a medisina, sintetiko a material (agraman dagiti plastik), ken dadduma a produkto. Manipud kadagitoy nagunggonaan ti publiko, ket dagiti agsirsirarak a kompania nakaganansiadan iti minilion a doliar.

Ti pannakaipasdek dagitoy a laboratorio ken grupo dagiti managsirarak isingasingna ti panagannayas iti organisado a panagsirarak a maisupadi iti indibidual a panagsirarak. Pampanunoten ti dadduma a sientista no daytoy idi ti kasayaatan a pamay-an. Idi 1939, inyimtuod ni John D. Bernal, maysa nga Irish a pisiko ken X-ray crystallographer: “Rumbeng aya a rumang-ay ti siensia babaen ti awan rantana a panamagtutunos iti trabaho dagiti nalalaing nga indibidual, a tunggal maysa sursurotenna ti bukodna a pannakaawat, wenno babaen ti timpuyog wenno grupo dagiti trabahador nga agtitinnulong ken mamagkaykaysa iti trabahoda sigun iti naiplanon nupay mabalin a balbaliwan a plano?”

Gapu iti kinarikut ken kinangina ti panagsirarak, inkalintegan ni Bernal ti panagtrabaho nga ingrupo, a kunaenna a ti parikut ket no kasano laeng a maorganisar a siuumiso ti panagtrabaho. Impadtona: “Ti panagtitimpuyog isunto ti ad-adda nga agbalin a kasasaad ti sientipiko a panagsirarak.” Ita, nasurok a kagudua a siglon kalpasanna, nalawag nga umiso ni Bernal. Nagtultuloyen ti pagannayasan, isu a nangpapartak iti pamay-an a panangpataud iti maika-20 siglo a sientipiko a “pagsidsiddaawan.”

“Anian ti Inaramid ti Dios!”

Idi Mayo 24, 1844, daytoy a lima-sao nga ebkas ti sibaballigi nga intelegrama ni Samuel Morse, imbentor ti Morse code, iti distansia a nasurok a 50 kilometro. Naisaaden ti maika-19 siglo a nagtaudan ti simmaruno a maika-20 siglo a tele-komunikasion a “pagsidsiddaawan.”

Tallopulo a tawen kamaudiananna, idi 1876, isagsagana ni Alexander Graham Bell ti panangsubokna iti maysa a transmitter a kaduana ti katulonganna a ni Thomas Watson, idi nakaipakbo ni Bell ti asido. Ti ikkisna nga, “Umayka ditoy, Mr. Watson. Tulongannak,” nagbanag a saan laeng nga ikkis a dumawdawat ti tulong. Ni Watson, nga adda iti bangir a kuarto, nangngegna ti mensahe, nabigbigna dayta a kas ti kaunaan a naan-anay a maawatan a sentensia a naiyallatiw babaen iti telepono, ket nagapura. Agingga ita, dagiti telepono pagapuraenda pay laeng dagiti tao tapno sungbatanda no daytat’ agkirkiriring.

Bayat ti napalabas a 93 a tawen, ti sientipiko a pannakaammo, agraman ti pannakaammo iti teknolohia, nakaipaayen kadagiti ad-adu a tao iti kasasaad ti panagbiag a saan a pulos a napasaran idi. Nagbalinen a nagbassitan ti lubong gapu iti napartak a komunikasion ken transportasion. Nagbalinen a gagangay dagiti “imposible” a bambanag. Kinapudnona, dagiti telepono, telebision, kotse, ken eroplano​—ken dagiti adu a dadduma a “pagsidsiddaawan” iti maika-20 a siglo​—ket kasapulan unayen a paset ti lubongtayo ta malipatantayon a nagbiag ti sangatauan uray awanda iti kaaduan a paset ti panagbiagda.

Idi kattapog ti siglo, kuna ti The New Encyclopædia Britannica, “dagiti balligi ti siensia kasla ikarida ti nakawadwadwad a pannakaammo ken pannakabalin.” Ngem dagiti irarang-ay iti teknolohia a naaramid kabayatanna saan a padapada a tinagiragsak iti isuamin a lugar, ket saanda amin a nalawag a maibilang a makagunggona. “Sumagmamano a tao,” kunana pay, “ti makakita nga umuna kadagiti parikut nga iyeg dagitoy a balligi iti kagimongan ken iti aglawlawda.”

Aniat’ Nangpataud Kadagiti Parikut?

Awan ti masarakan a biddut dagiti sientipiko a kinapudno a tumulong iti nasaysayaat a pannakaawattayo iti uniberso, wenno iti teknolohia a mangusar kadakuada iti praktikal a pamay-an agpaay a pakagunggonaan ti sangatauan.

Dagitoy a dua​—ti siensia ken ti teknolohia​—nabayagen a tinagiragsakda ti nasinged a panagkadua. Ngem sigun iti libro a Science and the Rise of Technology Since 1800, “ti nasinged a panagkaduada, a pagaammo itan, saan pay a naan-anay a napasingkedan agingga itay nabiit pay.” Nalawag nga uray pay idi kattapog ti panagbalbaliw ti industria, saan unay a nasinged ti relasionda. Bayat a pinarang-ay dagiti baro a nagun-odan a sientipiko a pannakaammo dagiti baro a produkto, rimmang-ay met ti kapadasan, kinasigo nga agtrabaho, ken ti kinalaing nga agmekaniko.

Nupay kasta, kalpasan a nangrugin ti panagbalbaliw ti industria, pimmartaken ti pananggun-od iti sientipiko a pannakaammo, isu a nangpataud iti nalawlawa a pakaibatayan ti panagtrabaho iti teknolohia. Gapu itoy a baro a pannakaammo, rinugian ti teknolohia ti mangpadas kadagiti pamay-an a mangikkat iti pannakauma, mangpasayaat ti salun-at, ken mangipaay iti nasaysayaat, naragragsak a lubong.

Ngem saan a nasaysayaat ti teknolohia ngem ti sientipiko a pannakaammo a nakaibatayanna. No biddut ti sientipiko a pannakaammo, aniaman nga irarang-ay ti teknolohia a naibatay iti dayta agbiddutto met. Masansan nga agparangto dagiti dakes nga epektona kalpasan a nakaipaayen iti kasta unay a pannakadadael. Kas pangarigan, asino ti nakaipadles nga immun-una a ti pannakaiyam-ammo kadagiti aerosol sprays nga addaan kadagiti chlorofluorocarbons wenno hydrocarbons ket dangrannanto ti mangsalaknib nga ozone layer ti daga?

Adda pay banag a nairaman​—ti motibo. Mabalin nga interesado ti maysa a napasnek a sientista iti kasta a pannakaammo ket mabalin a situtulok a mangbusbos iti pinulpullo a tawen ti biagna iti panagsirarak. Ngem ti maysa a negosiante, a mabalin nga ad-adda nga agtarigagay iti ganansia, ti sigagagar a mangusar a dagus iti pannakaammo. Ket asino a politiko ti makapaguray a siaanus iti pinulpullo a tawen sakbay nga usaren ti teknolohia a pagarupenna a mangipaay kenkuana iti napolitikaan nga impluensia no mausar a dagus?

Ti pisiko a ni Albert Einstein inlasinna ti parikut idi kinunana: “Ti di nairuar a pannakabalin ti atomo binaliwanna ti isuamin malaksid ti panagpampanunottayo ket ngarud maiyanudtayo nga agturong iti di maipadis a didigra.” (Kuami dagiti italiko.) Wen, saan laeng a timmaud dagiti adu a parikut a pinataud ti maika-20 siglo a “pagsidsiddaawan” gapu iti biddut a sientipiko a pannakaammo no di ket gapu iti napartak ken di matengngel a teknolohia a tinignay ti kinaagum.

Kas maitudo a pasamak, naammuan ti siensia a ti uni ken panagkita mabalin nga iyallatiw kadagiti adayo a lugar babaen iti telebision. Pinataud ti teknolohia ti nasken a pannakaammo a mangaramid iti kasta. Ngem ti panangusar iti daytoy a nakaskasdaaw a pannakaammo ken teknolohia a mangiyallatiw kadagiti pornograpiko a ladawan ken eksena ti panangbagsol kadagiti natalna a salas, ti dakes a kapanunotan ti naagum a komersio ken dagiti managkalikagum a gumatang.

Kasta met, naammuan ti siensia a ti banag mapagbalin nga enerhia. Ti teknolohia pinataudna ti nasken a pannakaammo a mangaramid iti dayta. Ngem ti panangusar iti daytoy a pannakaammo ken teknolohia a mangaramid kadagiti nuklear a bomba nga agbitbitin a kas iti Kampilan ni Damocles iti tuktok ti komunidad ti lubong, ti dakes a kapanunotan ti nasionalistiko a politika.

Panangsalimetmet iti Siensia iti Lugarna

Ipakitana met ti dakes a panagpampanunot dagiti tao no palubosanda ti teknolohia a mangpataud kadagiti alikamen a nairanta nga adipen nga agbalin nga appoda. Namakdaar ti magasin a Time iti daytoy a peggad idi 1983 idi pinilina, saan a ti gagangay a lalaki iti tawen, no di ket maysa a “makina iti tawen,” ti kompiuter.

Nagrason ti Time: “Bayat ti panagpannuray dagiti tao iti kompiuter a mangaramid kadagiti banag a dati a pampanunotenda, aniat’ mapasamak kadagiti uloda? . . . No ti maysa a diksionario a naipempen iti memoria ti maysa a kompiuter nalakana laeng a korehiren ti aniaman a biddut iti panagdeletiar, apay a sursuruen pay laeng ti panagdeletiar? Ket no saanen nga agpanunot ti isip, ikagumaannanto aya ti manggun-od kadagiti napatpateg pay a kapanunotan wenno aleng-aleng a busbosenna ti tiempo kadagiti ad-adu pay nga ay-ayam a video? . . . Pasiglaten kadi ti kompiuter ti utek wenno, babaen iti panangaramidna kadagiti adu a trabahona, pakapuyenna dayta?”

Nupay kasta, maawis unay ti dadduma a tattao kadagiti naaramidan ti siensia ta itan-okda ti siensia agingga a didiosendan. Insalaysay ti sientista a ni Anthony Standen daytoy iti 1950 a librona a Science Is a Sacred Cow. Uray pay no bigbigentayo ti panaglablabes, napateg a panunoten ti kunaenna: “No ti nakakawes iti puraw a sientista . . . adda iwaragawagna iti publiko, mabalin a dida maawatan, ngem siempre isut’ mapapati. . . . Dagiti estadista, industrialista, ministro ti relihion, papangulo ti umili, dagiti pilosopo, amin dagitoy mapagduaduaanda ken mababalaw, ngem saan a pulos a mapagduaduaan dagiti sientista. Maitantan-ok unay a parsua dagiti sientista a naisaadda iti katan-okan a dayaw, ta solsoluenda ti agkuna a ‘Pinaneknekanen ti siensia . . . ’ nga agparang a mangikkat kadagiti amin a panangsupiat.”

Gapu itoy a dakes a panagpampanunot, gundawayan ti dadduma a tattao a ti kasla pagsuppiatan ti siensia ken ti Biblia ti pammaneknek a ti nasientipikuan a “kinasirib” maigiddiat iti narelihiusuan nga “an-anito.” Kunaen pay ketdi ti dadduma a dagitoy a panagsisimparat ket pammaneknek nga awan ti Dios. Nupay kasta, ti kinapudno isut’ saan a ti di kaadda ti Dios no di ket ti agsisimparat a kapanunotan dagiti klero gapu iti di umiso a panangipaawatda iti Saona. Inumsida ngarud ti nadibinuan nga Autor ti Biblia ken dida pay ketdi timmulong iti agtultuloy a panangsapul ti sangatauan iti nasientipikuan a kinapudno.

Mainayon pay, gapu iti saanda a panangsanay kadagiti pasurotda a mangalagad ti bunga ti espiritu ti Dios, nangparnuay dagitoy a papangulo ti relihion iti kinaagum a mangtignay iti tattao a panunoten ti bukodda a tarigagay agpaay iti bukodda a pagnam-ayan ken pagimbagan. Masansan a daytoy inramanna ti dadduma, nga urayda la ginundawayan nga inusar ti pannakaammoda iti siensia a mangpapatay iti padada a tao.​—Galacia 5:19-23.

Pinagbalin ti ulbod a relihion, imperpekto a politika, ken naagum a komersio dagiti tattao a “managayat iti bagbagida, . . . awan panagyamanda, . . . awan panagteppelda,” managimbubukodan nga iturturong ti dakes a pampanunotda.​—2 Timoteo 3:1-3.

Dagitoy dagiti tao ken organisasion a nangparnuay kadagiti karit ti maika-21 a siglo a nakaawisan ti siensia a sarangten. Agballiginto kadi? Basaenyo ti sungbat iti maudi a paset daytoy a serie iti sumaganad a ruarmi.

[Footnote]

[Blurb iti panid 20]

No biddut ti sientipiko a pannakaammo, dagiti irarang-ay a naibatay iti dayta agbiddutto met

[Blurb iti panid 22]

Saan a makagunggona amin a nagapuanan ti siensia

[Picture Credit Lines iti panid 19]

Manipud kadagiti Koleksion ti Henry Ford Museum & Greenfield Village

Ladawan ti NASA