Ti Adut’ Usarna a Panagangottayo
IPALAGIPNA TI NAPALABAS, PASAYAATENNA TI PANAGRAMAN
ANIAT’ paboritoyo nga angot? Idi naiyimtuod daytoy iti sumagmamano a tao, nakaay-ayat dagiti sungbatda. Maipritprito a bacon. Alingasaw ti asin manipud taaw. Pulpul-oyan ti angin a nadalus a linabaan. Kagapgapas a pagay. Nagasang a rekado. Sang-aw ti uken. Idi nadamag no apay a dagitoy ti paboritoda nga angot, addaanda amin iti espesipiko, nalawag a memoria a nalagipda iti umuna a pul-oy ti angot. Masansan a nalagipda idi ubbingda pay laeng.
Malagip ti maysa a balasang idi nakaidda iti katrena iti maysa a bigat, nakadanon iti siledna ti makapasaraaw nga angot ti maipritprito a bacon, a nangawis iti pannakipamigatnan iti pamiliana.
Kinuna ni Louise, 58, a ti kinapariir ti angin ti baybay ipalagipna kenkuana dagiti kalgaw idi ubing pay laeng iti kosta ti Maine idiay Estados Unidos. “Ti wayawayami,” kunana, “nga agtataray ken agay-ayam iti kadaratan, agkali iti kappo sa itunomi ida!”
Malagip ni Michele, 72, idi isut’ ubing a tumultulong ken nanangna a mangakas ti imbalaybayda a linabaan, sana saksakruyen ida nga inyawid isu a maang-angotna ti kinabanglo, [ken] kinadalusda.
Ti ayamoom ti kagapgapas a pagay ti mangipalagip ken Jeremy, 55, idi isut’ ubing pay laeng idiay kataltalonan ti Iowa, E.U.A., nga agluglugan iti karison a napno iti kagapgapas a pagay a maipan iti kamarin tapno isu ken ni tatangna ket saan a maabutan ti tudo.
“Nagasang a rekado” ti sungbat ti 76-ti-tawenna a ni Jessie, a nagkidem sa pinugtuanna nga aglutluto ti pamiliana iti apple butter (adut’ rekadona a palaman a naaramid idiay Estados Unidos) iti kaldero idiay ruar ti balayda. Pitopulo a tawen ti napalabasen ngem nabiag pay laeng ti lagipna.
Malagip ni Carol ti nakaay-ayat a bassit nga uken a saksaklotenna idi lima pay laeng ti tawenna ket malagipna ti sang-aw ti uken. Ah, dayta gayam ti mangpaimeng iti kaaddana idiay sango ti kadaanan a beranda a nakakawes iti garitgaritan.
Dakayo met ngay? Adda met kadi angot a nakaallukoyanyo a kas kadakuada—a mangipalagip iti napalabas, mangtukay iti rikrikna? Nabang-aran kadin ti riknayo babaen ti palayupoy ti angin ti napnuan-saleng a kabakiran wenno napariiran babaen ti makarepresko a pul-oy ti angin ti baybay? Wenno nalabit agsaraawkayo a makalang-ab iti angot ti maysa a panaderia? Kinuna ti maysa a neuroscientist a ni Gordon Shepherd iti National Geographic: “Ipagaruptayo a ti panagkitatayo ti mangringbaw iti biagtayo, ngem no asidegen ti pannangan, ad-adda a mabigbigyo no kasano a ti ragsak ti biag ket nainaig iti panagangot.”
Ti panagangot adda naisangsangayan nga epektona iti panagramantayo. Nupay ilasin ti panagramantayo ti naapgad, nasam-it, napait, ken ti naalsem, ti panagangottayo mailasinna ti sabali, dagiti di unay madlaw nga elemento ti panagraman. No awan angotda, mabalin a kasla agpada ti raman dagiti mansanas ken sibuyas. Wenno, kas pangarigan, kitaenyo no kasano a diyo unay mananam ti tsokolate no pislenyo ti agongyo tapno dikay makaangot ti aniaman.
Iladawanyo ti makapasaraaw a kita ti taraon—nalabit ti maysa a kalutluto a bukayo. Dagidiay makaallukoy nga angot ket agadiwara gapu ta mangir-iruar kadagiti molekula a maitayab iti angin. Sakay umasideg iti yanna isu a maangotyo ti banglona. Mangsul-oy ti angin sana ipatulod dagiti molekula a maiturong iti nakaskasdaaw a makinaria ti panagangottayo.
Iti ad-adu a detaliado a pannakausig ti panagangot, kitaenyo ti kahon iti panid 24 ken 25. Talaga a nakaskasdaaw ti kinarikut ken kinakomplikado daytoy a sentido.
Dagiti Angot ken ti Epektoda Kadakayo
Adu a siglon a nabigbig dagiti agar-aramid iti bangbanglo, nasigo a kusinero, ken managlako ti arak ti kinabileg dagiti angot a mangtukay iti panunot ken mangay-ayo kadagiti sentido. Ita, padpadasen dagiti sikologo ken biokemiko dagiti bangbanglo nga usaren ti bileg ti angot kadagiti kabbaro a wagas. Iti panageksperimentoda kadagiti bangbanglo manipud lirio ti turod agingga ti mansanas ken rekrekado, nangikabil dagiti inheniero ti angot kadagiti bangbanglo kadagiti eskuelaan, opisina, balay a pagtaraknan, ken uray kadagiti subway train, tapno adalen ti epektoda iti isip ken ugali ti tao. Kunada a makaapekto iti rikrikna ti sumagmamano nga angot, a mamagbalin kadagiti tao nga ad-adda a mannakigayyem, a mangpasayaat iti kinasigoda idiay pagtrabahuan, ken mangpaalerto pay iti panunotda.
Sigun iti magasin a The Futurist, kinuna dagiti nakapila iti maysa a mangpasayaat iti salun-at a club idiay Tokyo, Japan, para iti 30-minuto nga “aroma cocktail” a nagin-awaanda iti makapaksoy a biag iti siudad. Inadal met dagiti Hapones a sientista dagiti epekto ti angin ti kabakiran kadagiti tao ken isingasingda ti pannagna kadagiti kabakiran kas remedio ti nariribuk nga isip. Ti terpene (angot ti saleng) nga iruar dagiti kayo ti natakuatan a mangbang-ar saan laeng nga iti bagi no di ket nangnangruna ti panunot.
Sigurado a saan nga amin nga angot ket makapasalun-at. Mabalin a pakasimronan ti maysa ti pagay-ayat ti sabali. Dagiti napigsat’ angotda, uray bangbanglo, ti nabayagen a naammuan a mangpakaro iti angkit ken mangituggod iti allergy ti dadduma a tao. Sa, adda met dagiti angot nga anamongan ti amin a nabangsit—dagiti makadangran nga asuk manipud kadagiti simborio dagiti industria ken tambutso dagiti lugan, dagiti makaparurusok nga angot dagiti naibunton a basura ken pagideposituan iti rugit, ken alingasaw manipud kadagiti agbawbaw a kemikal a maus-usar iti adu nga industrial a pagtrabahuan.
Siempre, gagangay laeng ti kaadda dagiti napeggad a kemikal iti aglawlawtayo ngem masansan nga agbawbawda a dida met makadangran. Nupay kasta, no napigsa unay dagiti kemikal, ti nakaro a pannakaisarang kadakuada ti mangpakapuy uray iti kapigsaan a naturalesa dagiti selula ti panagangot. Kas pangarigan, dagiti solvent kas kadagiti mausar kadagiti pintura, agraman ti dadduma a pang-industria a kemikal, ti inlistan dagiti eksperto a makadangran iti sistema ti panagangot. Addada met sakit a manglapped wenno mangdadael iti panagangot.
Ipatpategyo Kadi ti Sagut?
Sigurado a rumbeng a salakniban ti panagangot kadagita a pakadangranan iti aniaman a pamay-an. Isu nga ammuenyo dagiti peggad ti aniaman a kemikal nga us-usarenyo, ket gun-odenyo ti aniaman a nainkalintegan a panagannad a kasapulan tapno salakniban ti sensitibo a sistema ti panagangotyo. (Idiligyo ti 2 Corinto 7:1.) Iti sabali a bangir, nasayaat met no ikabilanganyo ti kinasensitibo ti dadduma. Makatulong unay iti daytoy a banag ti nangato a pagalagadan iti kinadalus, agraman iti pagtaengan ken bagitayo. Daddumat’ nakaan-annad met unayen iti panagusar iti bangbanglo—nangnangruna no panggepda ti makilangen iti adu iti napaut a tiempo, kas iti maysa a teatro wenno Assembly Hall.—Idiligyo ti Mateo 7:12.
Ngem, iti pangkaaduan, ti sistema ti panagangot ket regalo a saanna unay a kasapulan ti panangaywan. Saanna unay masapul ti panangaywan ken salaknib, ngem ipaayannatayo iti aglaplapusanan a pakaragsakan ti biag iti kada aldaw. No nakaawatkayo iti regalo a mangparagsak kadakayo, mariknayo met laeng kadi ti agyaman iti nangted? Minilion a tattao ita ti sipapasnek nga agyamyaman iti Namarsua iti nakaskasdaaw a pannakaaramid ti bagi ti tao. (Idiligyo ti Salmo 139:14.) Inanamaenmi nga adu pay a panagyaman ken pammadayaw ti makagteng kenkuana ken, kas kadagiti daton dagiti Israelita idi ugma, agbalin kas “nabanglo a sayamusom” iti naayat, managparabur a Namarsuatayo.—Numeros 15:3; Hebreo 13:15.
[Kahon/Diagram iti panid 24, 25]
No Kasanot’ Panagandar ti Panagangot
Umuna, Malasin ti Angot
DAGITI angot sumrekda iti agong no agangeskayo. Kasta met no agtilmonkayo ti taraon, agturong dagiti molekula iti ngadas ken iti pagangsan. Ngem umuna, masapul nga aglasat dagiti angot kadagiti “guardia.” Ti ap-ap ti agong isu dagiti trigeminal a nerbio (1), a mangpabanang-es no maangotda dagiti nakaro wenno makapasuron a kemikal. Dagitoy met laeng a nerbio ti mangyeg ragsak babaen ti panagtignayda iti kinabanglo ti dadduma a pangpananam.
Sumaganad, dagiti molekula nga adda angotda ket ipangato dagiti alikuno a maporma no agrikos ti angin iti tallo a natulang, a nakaskasdaaw a kas-lukot a maawagan turbinates (2), Ti pagangsan, a nababasa ken namagaan met laeng, ti mangipan kadagiti molekula iti epithelium (3), ti kangrunaan a lugar a pangawatan. Masarakan iti akikid a kalasugan iti uneg ti agong, daytoy kas ti kuko-ti-tangan a tapal ti tisyu ket napno iti agarup sangapulo milion a neuron ti sentido (4), a tunggal murdongda nakadawadaw ti adu a kas buok a maawagan cilia, a nakalupkopan iti naingpis a suson ti buteg. Sensitibo unay ti epithelium ta maangotna ti 1/460,000,000 miligramo ti aniaman nga angot iti kada pul-oy ti angin.
Ngem kaskasdi a pagsidsiddaawan pay laeng a misterio no kasano a malasin ti angot. Ngamin, mailasin ti tattao ti inggat’ 10,000 nga angot. Ket adda nasurok nga 400,000 a napigsat’ angotda a substansia iti aglawlawtayo, sa kanayon pay a mangpartuat dagiti kemiko iti kabbaro. Isu a kasano a mailasin ti agongtayo ti nagdumaan ti nadumaduma nga angot? Bueno nasurok a 20 a nadumaduma a teoria ti nangpadas a mangilawlawag iti misterio.
Itay nabiit, medyo narisut dagiti sientista ti dadduma a paset daytoy a burburtia. Naammuan ti dadduma nga ebidensia idi 1991 nga addada bassiusit a protina, a maawagan mangammo iti angot, a nailaga kadagiti palonapin ti selula iti cilia. Agparang a nadumadumat’ pannakailaga dagita a mangammo [iti angot] iti nadumaduma a kita ti molekula a pagangot, a mangipaay iti tunggal angot iti naisangsangayan a “pakabigbigan.”
Maikadua, Maiyallawat ti Angot
Tapno maiyallatiw daytoy nga impormasion iti utek, maiyallawat dagiti electrochemical a mensahe a maisurot kadagiti neuron ti panagangot (4). Awagan ni Dr. Lewis Thomas, maysa nga essayist ti siensia, dagitoy a neuron a ‘Maikalima a pagsidsiddaawan ti moderno a lubong.’ Isuda laeng ti kangrunaan a selula ti nerbio a mangaramid iti kaaspingda iti kada sumagmamano a lawas. Kasta met nga awan mangsalaknib a bangen iti nagbaetanda ken ti maangot nga aglawlaw, kas kadagiti mangammo a selula ti nerbio a nalmeng ti pannakaisaadda iti uneg ti mata ken lapayag. Imbes ketdi, adda direkta a panagallawat dagiti nerbio a pagangot manipud ti utek a mismo iti aglawlaw. Gapuna, ti agong ti pagsabatan ti utek ken aglawlaw.
Maymaysa laeng a destinasion ti pagturongan dagitoy a neuron: ti dua a balbula ti pagangot (5) iti sirok ti utek. Dagitoy a balbula ti kangrunaan nga estasion a mangiyallatiw iti dadduma a paset ti utek. Ngem, umuna, urnosenda ti maaw-awat nga impormasion ti angot, ti kangrunaan laeng ti pilienda, sada iyallatiw dayta.
Maikatlo, Maammuan ti Angot
Dagiti balbula ti panagangot ket siaannad unay a “maipakaammo” iti limbic system ti utek (6), maysa a nagsayaat ti panagkakawitda a grupo dagiti istruktura nga isu ti kangrunaan a mangipempen iti memoria ken iti panangguyugoy kadagiti emosional a reaksion. Ditoy ti ayan “ti pakabuklan ti lubong ti kinapudno nga agbalin a rikrikna ti tao,” sigun iti libro a The Human Body. Ti limbic system ket nasaknap unay ti pannakainaigna iti panagangot a nabayagen a natukoy kas ti rhinencephalon, a kaipapananna “utek ti agong.” Daytoy a nadekket a pannakainaig ti agong iti limbic system mabalin nga ilawlawagna ti gapu a masuron wenno pagay-ayattayo dagiti angot. Aha! Ti maipritprito a bacon! Ti nabanglo a linabaan! Ti kagapgapas a pagay! Ti sang-aw ti uken!
Depende iti naangot, mabalin a tignayen ti limbic system ti hypothalamus (7), nga isu met ti mabalin a mangiturong iti kangrunaan a glandula ti utek, ti pituitary (8), a mangpataud iti nadumaduma a hormone—kas pangarigan, dagidiay hormone a mangtengngel iti ganas iti pannangan wenno sekso. Di pakasdaawan, ngarud, a makariknatayo a dagus iti panagbisin no makaangottayo iti taraon wenno dayta a bangbanglo ti madlaw kas kangrunaan a pakaawisan ti sekso.
Ti limbic system danonenna met ti neocortex (9), ti nasaririt, mangamiris nga aglawlaw ti utek. Ditoy ti lugar a pakaidiligan ti damag manipud agong iti dadduma a damag manipud dadduma a sentido. Dagus a mabalin a pagtitiponenyo dagita nga impormasion kas ti maysa a naangsuot, uni ti nabtak, ken ti nangisit nga asuk tapno maikunayo nga adda—puor!
Ti thalamus (10) adda met pakausaranna, nalabit mangibabaet ti nadumaduma a paset, ti “emosional” a limbic system ken ti yan ti “nasaririt” a neocortex. Ti olfactory cortex (11) makatulong tapno mailasin ti gistay agaarngi nga angot. Makaiyallatiw met ti nadumaduma a paset ti utek kadagiti estasion a pakayallatiwan, dagiti balbula ti panagangot. Apay? Tapno masaggaysa a mailasin dagiti balbula dagiti angot, kas banagna kasuron[yo] wenno di[yo] ida kayat nga angoten.
Mabalin a nadlawyo a saan unay a makapasaraaw ti angot ti taraon no saankay a mabisin. Wenno napadasanyo kadin ti nakaangot iti agadiwara, a kasla nalaka met laeng nga agpukaw? Dagiti balbula ti panagangot, a pinakaammuan ti utek, ti mangiyeg kadagitoy a panagbalbaliw. Mabalin a tulongan ida dagiti mangawat a selula ti cilia, a naammuan a nalaka a mabannog. Makatulong daytoy nga impormasion, nangnangruna no nakaangotkayo iti nabangsit.
Nakaskasdaaw a sistema, di ngamin? Ngem bassit laeng ti nasaklawtayo iti daytoy a suheto! Adu a libro ti mangilawlawag a naimbag iti daytoy a nakarikrikut ken nakaskasdaaw a sistema ti panagangot.
[Diagram]
(Kitaem ti publikasion)
[Kahon iti panid 26]
Depekto a Panagangot
Minilion a tattao ti adda depekto ti panagangotda. Awan aniaman kadakuada ti kinapresko ti primavera wenno ti nabanglo a taraon. Inladawan ti maysa a babai ti kellaat a pannakapukaw ti panagangotna iti daytoy a pamay-an: “Ammotay amin ti maipapan ti panagbulsek ken panagtuleng, ket diak kayat a pulos nga isukat ti sakitko kadagidiay a depekto. Ngem saantay unay nga ipatpateg ti nabanglo nga ayamoom ti kape ken ti nasam-it nga angot ti kahel no mapukawtayon ti panagangot ken panagraman, kaslattay nalipatantayon no kasano ti aganges.”—Magasin a Newsweek.
Mabalin a makadangran ti biag ti depekto ti panagangot. Ilawlawag ti maysa a babai nga agnagan Eva: “Gapu ta diak makaangot, masapul nga agannadak unay. Madanaganak a mangpanunot iti iyaay ti kalam-ekna, gapu ta masapul nga iserrak amin a tawa ken ruangan ti apartmentko. No awan ti presko nga angin, nalaka laeng a malang-abko ti angot ti gas no naiddepen ti stove-ko.”
Aniat’ makagapu ti depekto a panagangot? Nupay pinulpullo dagiti makagapu, tallo ti kangrunaan: pannakadangran ti ulo, pannakaimpeksion ti makingngato a pagangsan babaen ti virus, ken sakit ti sinus. No malapdan ti pagnaan dagiti nerbio, no saan a makarikna ti epithelium, wenno saan a makadanon ti angin iti epithelium gapu ta adda nagbara wenno limteg, mapukaw ti panagangot. Iti panangbigbig kadagita a sakit kas kangrunaan a parikut, naipasdek dagiti center a pagsirarakan para iti panangadal iti panagraman ken panagangot.
Iti maysa nga interbiu, inlawlawag ni Dr. Maxwell Mozell iti State University ti New York Health and Science Center idiay Syracuse: “Adda dagiti pasientemi ditoy Center nga [isuda laeng ti makaangot iti nabangsit]. Makaangotda kadagiti karkarna. Maysa a babai ti kankanayon a makaangot iti ikan. Panunotenyo man laengen no angot ti ikan wenno mapupuoran a goma ti kanayon a maangotyo.” Kalpasan ti 11 a tawen a panagsagaba iti pannakaangot iti nabangsit ken masansan a pannakasimron, nasarakan ti maysa a babai ti dagus a pakabang-aran kalpasan a naikkat babaen ti operasion ti maysa kadagiti balbula ti panagangotna.
[Ladawan iti panid 23]
Sang-aw ti uken
[Ladawan iti panid 23]
Maipritprito a bacon
[Ladawan iti panid 23]
Kagapgapas a pagay