Panangmatmat iti Lubong
Adda Umdas a Taraon, Ngem Adu Latta ti Mabisin
Nupay kasta unay ti immaduan ti populasion ti lubong, nasurok a 150 milion ti bimmassitan dagiti mabisin a tattao kadagiti napanglaw a pagilian ngem iti napalabas a 20 a tawen. “Immadu ti suplay ti taraon ken apit dagiti mannalon a kas iti iyaadu ti populasion ken linab-awanna [pay] dayta,” kuna ni John Lupien, direktor ti Food and Agriculture Organization ti NU. “Adda umdas ita a makan a mangtaraon iti amin, no makadanon la koma dayta kadagiti agkasapulan.” Nakalkaldaang nga ipadamag ti The Economist, nga “agarup 780 [milion] a tattao kadagiti napanglaw a pagilian, maysa iti kada lima iti populasion ti pagilianda, ti awan umdas a kanenna. Agarup 2 a bilion a tattao ti mangan laeng iti makabsog ngem agkurang kadagiti bitamina ken mineral a kasapulanda. . . . Agarup 40,000 nga ubbing ti matay iti kada aldaw, kaaduanna a gapu iti kurang a sustansia a mamagbalin kadakuada a nalaka a maakaran iti amin a kita ti sakit.” Iti sabali a bangir, ti nalabes a pannangan ket makadangran met, a pakaigapuan dagiti sakit kas iti sakit ti puso ken sumagmamano a kanser kadagiti nabaknang iti kagimongan.
Dakes nga Epekto ti Libre a Tulong Idiay Somalia
Adda nakadkadlaw a dakes nga epekto ti panagsangpet ti adu a libre a taraon iti nasaplit-bisin a Somalia. Nupay epektibo ti tulong kadagiti mabisin a mangpasardeng iti kinakirang ti taraon, pagpeggadenna met ti lokal nga ekonomia ti panagtalon. Idi nakirang unay ti taraon a nasurok a 1.5 milion ti nagngangabit a natay gaput’ bisin, kasta unay ti ingingina dagiti magatang. Ngem gapu iti kanayon a panagsangpet dagiti tulong a taraon, bimmaba ti presio dagiti magatang. “Naipadamag a kalakaan iti lubong ti presio ti bagas, a bimmaba iti $5 ti 50 kilo a sangasako a bagas iti napalabas a sumagmamano a bulan,” kuna ti report ti New York Times. “No idilig, ti isu met la a kita ti bagas ket aggatad iti $11.70 idiay Estados Unidos ken $120 idiay Japan.” Kas banagna, dagiti apit dagiti lokal a mannalon ket limmaka iti kasta unay ta saanen a mailako dagiti mannalon ti apitda. Madama ita ti programa a mangilako imbes a mangipadawat iti dadduma a tulong a taraon ken ikagumaan a palakaen dagiti presio.
Mapabasol Met Dagiti Amma
Iti sumagmamanon a tiempo, napakdaaran dagiti asidegen nga agbalin nga inna a liklikanda dagiti banag a mabalin a mangituggod iti adda depektona a panagpasngay, kas ti alkohol ken panagsigarilio, ket manganda iti nasustansia. “Ita, dagiti umarngi a panagannad ti maidagadag metten kadagiti asidegen nga agbalin nga amma,” kuna ti U.S.News & World Report. “Ipasimudaag dagiti kabbaro a panagsirarak a ti pannakaisarang ti lalaki kadagiti kemikal ket saanna laeng nga impluensiaan ti abilidadna nga agputot no di ket ti masanguanan pay a salun-at dagiti annakna.” Ipakita ti pammaneknek “nga ad-adut’ pakainaigan [dagiti lallaki] iti pannakaalis dagiti assawada ken sumagmamano a depekto, kanser ken pannakatiltil dagiti annakda ngem iti dati a naipagarup.” Agparangen a dagiti droga ken dadduma a kemikal (agraman dagiti gapuanan ti panagsigarilio), agraman ti taraon a kurang iti umdas a nateng ken prutas a nabaknang iti bitamina C, ti mangdangran iti semilia. Kunaen ti toxicologist a ni Devra Lee Davis: “Nabayag met a tiempo a dagiti inna laeng ti nangiturongantay iti atensiontayo. Saan unay a naapresiar ti kinapateg ti ama iti pannakabukel dagiti nasalun-at a maladaga.”
Rumayrayray a Panaginteres iti Datdatlag
Nabatad unay idiay Sud Africa ti rumayrayray a pannakaawis iti datdatlag. Lumatlatak sipud pay idi ngalay ti 1980’s dagiti kadawyan nga arbulario, karismatiko a relihion, astrolohia, ken Satanismo. Apay? “No panawen ti riribuk, tallikudan dagiti tao dagiti nasimbeng-panunotda, ket umamangda ketdi iti baglan,” kuna ti The Weekly Mail ti Johannesburg. “Inton arinunos ti 2,000 sipud idi immay ditoy daga ni Jesus, lumanlanton ti panaginteres kadagiti datdatlag.” Kastoy ti panangilawlawag ti antropologo a ni Robert Thornton: “Pagarupek a dagitoy a pammati ipasimudaagda dagiti kita ti buteng nga adda kadagiti tao. Isut’ iyaamang dagiti tattao a di makaiturong ti biagda kadagiti di makita a pannakabalin.” Kunaen ti managpalawag iti metaphysics a ni Rod Suskind: “Maysa a gapu iti lumanlanlan a panaginteres isut’ di mapakpakadaan a masanguanan, ket agbirbiruk dagiti tao kadagiti naisangsangayan a gubuayan tapno matarusanda ti mapaspasamak. Ket sigun iti The Weekly Mail, ni antropologo nga Isak Niehaus “pabasolenna ti pannakapaay ti kadawyan a siensia ken relihion a mangsungbat kadagiti napateg nga isyu a naipasango kadagiti tao.”
Pannakapapatay Dagiti Managipadamag
Ag-60 a managipadamag ti napapatay bayat nga ipadpadamagda dagiti panagraranget iti intero a lubong idi 1992. Daytoy a damag, nga impablaak ti International Federation of Journalists idiay Brussels, Belgium, ken naisurat iti Manchester Guardian Weekly, ti nangitudo iti Turkey ken Bosnia kas dagiti kapeggadan a lugar. Agarup sangapulo a managipadamag ti napapatay kadagidiay a pagilian iti napalabas a tawen. Napangtaan payen dagiti managipadamag bayat nga ipadpadamagda ti panagraranget dagiti tribo ken bisin idiay Somalia. Kidkiddawen ti timpuyog iti Naciones Unidas ken dagiti gobierno dagiti Pagilian ti Europa nga ideklarada a ti nainget unay a pannakausig [dagiti damag] ket “nakaro a pananglabsing iti kalintegan ti tao.”
Panagraira Manen ti Trangkaso?
“Di pagduaduaan a ti trangkaso, ket nakaronto a saplit no rumsua, nalabit iti sumaganad a tawtawen,” kuna ti The New York Times Magazine. Sigun kadagiti sientista, panawen manen ti panagraira ti trangkaso nga umasping idi 1918 a nangpapatay iti 20 milion inggat’ 40 a milion a tattao. “Adda panangpadaan a no napasamak dayta iti naminsan, mabalin a maulit manen,” kuna pay ni John R. La Montagne, hepe ti makaakar a sakit idiay National Institute of Allergy and Infectious Diseases sadi Bethesda, Maryland. Nupay kasta, mammano laeng ti panagwaras ti virus a nangparnuay iti trangkaso. Namitlo laeng ti pannakapasamakda iti daytoy a siglo: ti naawagan trangkaso Español idi 1918, ti trangkaso Asiano idi 1957, ken ti trangkaso Hong Kong idi 1968; ket saan unay a nakaro ti dua a naudi. Yantangay napartak ken di mapakpakadaan ti panagwaras ti virus ti trangkaso, mabalin nga agraira manen sakbay a mapataud ti umno a bakuna [para iti dayta]. Ingudo ti artikulo: “No ti historia ti mangiwanwan, mabalin a mainanamatayo ti nakarkaro ngem kadagidiay nga antigen—maysa a nakaro unay a panagbalbaliw a mangituggod iti sangalubongan iti nakaro a trangkaso—sakbay ti tawen 2000”.
Namalmalo nga Assawa a Lallaki
“Ngangngani 40 porsiento kadagiti babbai a napagsaludsodan iti surbey nga indauluan ti Health and Welfare Development ti Canada ti nangamin a pinangtaan wenno minalmaloda dagiti assawada, nga ad-adu ngem dagiti lallaki a nangamin a kasta met ti ar-aramidenda,” kunaen ti The Toronto Star. “Binalbaliwan ti panagsirarak ti kadawyan a pammati maipapan ti kinaranggas ti pamilia . . . Uray dagiti managsirarak nasdaaw[da] iti resulta ti panagadal[da].” Ti kaipapanan ti panangabuso inramanna ti panangpangta, panangtiro iti aniaman, wenno panangpang-or iti maysa a banag. Iti adu a gundaway kinuna dagiti babbai a ti motiboda iti kinaranggasda ket saan a panangalaw iti bagida. “Dagitoy a nasirarakan ti mamagpanunot koma manen kadagiti tattao iti intero a kaipapanan ti panangabuso iti asawa no iti panangmatmat ti linteg,” kinuna ni Rena Summer, mangal-ala ti kinadoktor idiay departamento ti panagadal iti pamilia ti University of Manitoba ken maysa kadagiti autor ti panagadal. Nupay kasta, kinunana a yantangay napigpigsa dagiti lallaki ngem babbai, masansan nga agsagaba dagiti babbai iti nakarkaro a pannakadangran no abusuen ida dagiti assawada.
Adda Pay Laeng ti Panangbiruk Kadagiti Manggagamud
Pagaammo kas manggagamud, nasurok a maysa a dosena a babbai iti aw-away ti India ti pinapatay dagiti nagpagunggan a manangraut iti las-ud ti dua a bulan laeng, ipadamag ti India Today. “Pinulpullo a babbai ti napangpang-or, natutuok, naiparada a labus, napabainan iti kasta unay ken napagtalaw kadagiti purokda.” Nangrugi [daytoy] babaen kadagiti narelihiusuan a prosesion a nagturong iti nadumaduma a purok. Nangituggod daytoy a kadawyan iti movimiento a mangbalbaliw iti kagimongan ken mangkissay iti krimen. Ngem dadduma kadagiti babbai a nakiraman iti prosesion ti “nagpagunggan” sada ninaganan ti sumagmamano a babbai iti purok kas manggagamud a makingapuanan kadagiti parikut iti lugarda. Gapu ta dida “mapaneknekan” nga awan basolda, kas ti panangpagungar iti natay no bilang napabasol a nangpapatay, dagus a madusada. Ti panamati iti pananggamud ti naipadamag a kangrunaan a makagapu ken, sigun iti maysa nga antropologo, “maipuon iti panangidagadag dagiti katribuanda a tenglen ken parmeken ti supernatural, abaken ti dakes, gun-oden ti kalatda ken ipilit ti pagayatanda iti sabsabali.”
Panangpabasol iti Caffeine
Dagiti managkape a dagus a mangisardeng iti [dayta] ti masansan nga agreklamo iti panagsakit ti uloda, panagleddaang, pannakabannog, danag, ken uray pay panagsakit ti piskel, panagulaw, ken panagsarua. Naammuan itan dagiti managsirarak idiay Johns Hopkins University a mapasamak met dagitoy a sintoma kadagiti inaldaw nga uminom iti sangatasa wenno dua a tasa ti kape wenno tsa, wenno dua a lata ti soft drink nga adda caffeine-na, ken di uminom iti dayta iti dua nga aldaw. Mabalin a nakaro unay dagiti sagabaen dagiti mangidianen [iti dayta] a mabalin a mariknada a masapul nga agpadoktorda. Dagiti biktima ket mabalin a dagidiay awan idiay pagtimplaan ti kape idiay opisina kabayatan ti ngudo ti lawas, dagidiay mangsukat iti dayta iti awan caffeine-na a soft drink, wenno pasiente a masapul a di mangan sakbay ti pannakaoperada. Naidagadag kadagiti doktor a mangaramidda iti rekord ti kaadun ti kape a nainom dagiti pasiente nga agagal a nasakit ti uloda ken dadduma pay a sintoma a gapu ti panangidian ti maysa iti caffeine. Dagidiay mayat a mangkissay iti in-inumenda a kape ket nabalakadan nga aramidenda dayta nga in-inot. Nangpataud met ti panagadal iti saludsod no masapul a maibilang ti caffeine, ken ti kape ngarud, a makaadikto a droga.