Aniat’ Mapaspasamaken iti Moralidad?
DAGITI opisial ti gobierno. Dagiti kandidato iti politika. Dagiti papangulo ti relihion. Inanamaentayo dagita a tattao a kasta ti kasasaadda nga agbalin a paguadan iti kababalin. Nupay kasta, iti nabiit pay, dagiti tattao kadagitoy a saad ti nangnangruna a nakipaset kadagiti agsasaruno a makapakigtot a nakababain a paspasamak. Agsasaruno dagiti dakes a kababalinda—manipud pannakikamalala ken kasta unay a kinaulbod agingga iti makaallilaw a pinansial a pannakilangen ken panagdispalko.
Isennaay ti libro a The Death of Ethics in America: “Bayat a naipamaysa ti nasion iti makapapatay a sakit . . . ti Acquired Immune Deficiency Syndrome, sabali a kita ti AIDS [Acquired Integrity Deficiency Syndrome] ti kasla nasaknapen. Ngem dina tinignay ti umasping met laeng a naganat a panangagas.” (Kuami ti italiko.) Kuna ti magasin a Time a ti Estados Unidos ket “aglublubnak iti moral a kinadakes.”
Saan laeng a masarakan idiay Estados Unidos ti moral a kinadakes. Iti nabiit pay, nakigtot met ti Alemania, China, Francia, Grecia, India, Indonesia, Israel, ken Japan kadagiti nakababain a paspasamak a nakairamanan dagiti nalatak a tattao. Ket di pakasdaawan a ti di nasayaat a kababalin dagiti papangulo ti kagimongan iparangarangna laeng ti kababalin ti kaaduan iti kagimongan. Inawagan ti primero ministro ti Thailand ti kinadakes iti pagilianna a “makapa-kanser.” Kunana pay nga amin iti kagimongan ket agsagsagaba iti sakit a nairamut iti kinabuklis ken nadadael a nasayaat a kababalin ti kagimongan.
Umiso laeng a panunoten ti tattao: ‘Aniat’ makagapu itoy a panagbalbaliw ti kababalin iti sangalubongan? Napatpateg pay, sadinot’ pagturongan amin daytoy?’
No ti ‘Panagtakaw Saanen a Panagtakaw’
Idiay Columbus, Ohio, E.U.A., nalukatan ti makinlikud a ruangan ti maysa nga armored truck, ket dua a supot ti kuarta ti natnag. Bayat nga intayab ken inwaris ti angin ti napattapatta a dua a milion a doliar iti kalsada, dinosena a nakalugan ti immulog kadagiti kotseda ket pinunnoda dagiti bulsa ken pitakada kadagiti papel de banko. Inayaban pay dagiti dadduma a nakalugan dagiti dadduma babaen iti radio a CB tapno makiramanda iti panagtakaw.
Dagiti panagpakpakaasi dagiti opisial ken ti 10-porsiento a gunggona a naitukon para iti pannakaisubli ti aniaman a kuarta ket talaga a di naikankano. Kaaduan ti “nangidulin iti napidutda.” Sangkabassit laeng a paset ti kuarta ti naisubli. Inkalintegan pay ti maysa a lalaki ti panagtakaw babaen ti panagkunana a ti kuarta ket “sagut manipud iti Dios.” Nupay kasta, saan a karkarna daytoy pasamak. Imparangarang dagiti aglabas ti kasta met laeng a kinaagum idi naiwaris ti kuarta manipud kadagiti armored car idiay San Francisco, California, ken idiay Toronto, Canada.
Adda makariribuk nga ipampamatmat ti nakalaklaka a panangidian dagiti gagangay a nasingpet ken nalinteg a tattao kadagiti gagangay a kinasingpetda tapno agtakawda. Talaga nga ipamatmatna no kasano kadakesen ti panangipapan ti kaaduan iti moralidad itatta. Ni Thomas Pogge, katulongan a propesor ti pilosopia idiay Columbia University idiay Nueva York, kunaenna a nupay kaaduan a tattao matmatanda ti panagtakaw ti maysa nga indibidual kas imoral, matmatanda ti panagtakaw manipud iti maysa nga institusion a saan unay a basol.
Dumakdakes a Seksual a Pagalagadan
Maysa a killo a panangmatmat iti moral ket makita met kadagiti ar-aramid iti sekso. Impakita ti maysa a nabiit pay a surbey ti nakaskasdaaw a di panangikankano dagiti tao kadagiti kandidato a makikamkamalala. Kuna ti maysa a mannurat a mabalin nga agkedked a mangkondenar dagiti botante iti pannakikamalala ta ‘okupadoda met a mangar-aramid a mismo iti dayta.’
Kinapudnona, ipalgak dagiti nabiit pay nga estadistika a 31 porsiento kadagiti amin a naasawaan a tattao idiay Estados Unidos ti nakikamalala wenno makikamkamalala. Kaaduan nga Americano, 62 porsiento, “pagarupenda nga awan met dakesna” ti panangaramid iti kasta. Nakalullulok met dagiti panangmatmat iti panagdenna sakbay ti panagkasar. Impakita ti maysa a surbey idi 1969 nga 68 porsiento iti publiko ti E.U. ti di umanamong idi iti panagdenna sakbay ti kasar. Itatta, adda laengen 36 porsiento a di umanamong iti dayta. Idi 1960’s, agarup 50 porsiento kadagiti babbai a nasurbey ti birhen iti aldaw ti kasarda. Itatta, 20 porsiento laengen ti birhen.
Aniat’ Naimbag a Kababalin?
Madlaw met ti dumakdakesen a moral kadagiti negosiante. Duapulo a tawen a napalabasen, 39 porsiento laeng kadagiti nasurbey a primera añoda iti kolehio ti namati a “napateg wenno nasken ti pinansial a balligi.” Ngem dandani nagdoble ti bilangda idi 1989. Nalawag, maipangpangruna ti panangpampanunot iti panagsapul iti kuarta kadagiti adu nga agtutubo—nga addaan nakaam-amak a moral a pagbanaganna.
Idi nasurbey ti 1,093 a senior iti high school (segundaria nga eskuelaan), 59 porsiento ti nagkuna nga umanamongda a sumrek iti maysa nga ilegal a negosio nga aggatad iti sangapulo a milion a doliar—uray agpeggadda iti innem a bulan a pannakaibalud! Kasta met, 67 porsiento ti nagkuna a paaduenda dagiti naggastosan iti negosio; 66 porsiento ti nagkuna nga agulbodda tapno maibanagda ti maysa a panggep ti negosio. Ngem, tultuladen laeng dagiti agtutubo dagiti natataengan. Idi napagsaludsodan ti 671 a manedyer ti negosio maipapan iti panangmatmatda iti naimbag a kababalin iti negosio, dandani kakapat kadakuada ti nagkuna a ti naimbag a kababalin lapdanna ti panagsapulda iti naballigi a negosio. Nasurok a kagudua ti nangamin a binallikugda dagiti linteg tapno umasensoda.
Iti panangikagumaan a manglapped itoy a makariribuk a pagannayasan, dadduma a kolehio ti mangitukon kadagiti kurso maipapan iti naimbag a kababalin. Ngem adut’ agduadua iti kinaepektibo dagita a panangikagumaan. “Basta diak makita no kasano a makatulong dagiti klase ti naimbag a kababalin,” kinuna ti maysa a nalatak a negosiante a taga Canada. “Bassit laeng ti baro a banag a masursuro dagiti estudiante a naimbagen ti kababalinda, ket dagiti estudiante a saan a nasingpet mabalin nga usarenda laeng dagiti maawatanda a mangsapul iti sabali a pamay-an iti panangtaming kadagiti imoral nga ar-aramid nga aramidendanto.”
Kasta met, adu a negosio ti nangipasdeken kadagiti opisial a pagalagadan iti naimbag a kababalin. Aklonen dagiti eksperto, nupay kasta, a dagita a pagalagadan ket basta pammarang laeng ket mammano a maikkan iti panangasikaso—malaksid no adda dagiti nakababain a paspasamak. Nakalkaldaang, ipalgak ti maysa a surbey a dagiti negosio nga addaan kadagiti naisurat a pagalagadan iti naimbag a kababalin ti masansan a maidarum a nanglabsing iti naimbag a kababalin ngem dagidiay nga awanan ti naisurat a pagalagadanda!
Wen, iti isuamin nga ar-aramid nalawagen a dumakdakes ti moral, ket kasla awan ti makaammo no sadino ti pagturturonganda. Kuna ti maysa nga ehekutibo ti negosio: “Dagiti pakaammuan a nangibaga kadakami iti naimbag ken dakes awanda sadiayen. Nain-inotdan a nadadael.” Apay a napukaw dagita a pakaammuan iti moral [a kababalin]? Ania ti mangsuksukaten kadakuada? Mausig dagitoy nga isyu kadagiti sumaganad nga artikulo.