Nasaknap ti Pannakarba ti Moral
Apektaranna ti Amin a Paset ti Kagimongan
AWANEN ti pagalagadan ti kagimongan itatta. Daytat’ biningaybingayen ti adu a kita ti estilo ti panagbiag. Kastoy ti panagrasrason dagiti dadduma: ‘Maawat a kasukat ti tunggal estilo ti panagbiag. Awatem ti pagalagadak, awatek met ti pagalagadam. Aramidem ti pagayatam, aramidek ti pagayatak. Bay-am nga aramiden ti tunggal maysa ti pagayatanna. Adut’ dalan a suroten, ket umiso ti tunggal dalan; awan ti dakes. Awanen ti basol. Itakderam dagiti kalintegam. Awan ti mangipangag iti natalna a panangbusor; no kayatmo nga ipangagdaka, agaramidka iti kinaranggas. Ti kinaranggas maysa a kita ti pagsasao. Siwayawayaka a mangiyebkas iti tarigagay iti sekso iti siasinoman a magustuam ken iti pamay-an a tarigagayam. Maysa nga arte ti naalas a kababalin. Agbiagka iti kaykayatmo, ket bay-am dagiti dadduma nga agbiag iti kaykayatda.’
Wenno ti ‘kadi panagbiag iti kaykayattayo ken ti panangipalubos kadagiti dadduma a mangaramid iti kasta met laeng kaipapananna ti biag wenno ti ipapatay’? Iti las-ud ti maika-20 siglo, dagiti tao addaanda kadagiti nalawag a kapanunotan maipapan iti umiso ken dakes, no ania ti naimbag ken no ania ti dakes, no ania ti nadayaw ken no ania ti di nadayaw—ket adu pay laeng ti kastat’ panagpampanunotna. Ngem kadagiti dadduduma nangrugi ti panagbalbaliw bayat ti 1950’s ket kimmaro pay kalpasanna. Amin dagiti kapanunotan maipapan iti pagalagadan, moralidad, dayaw, ken kababalin kasla agparang a di nainkalintegan, di natauan, ken di maawat. Dagiti kapanunotan a maipangpangruna itan-okna ti bukod a kinatao. Iyebkasda ti panangmatmat ti tunggal tao nga agbiag sigun iti inkeddengna a bukod a kalat. Itan dagita a maawat a kababalin isu ti panangpalugod, panagduduma, ken ti di panangipato. Iti daytoy baro a pilosopia, maiparit ti mangiparit.
Ti nakaam-amak a pagbanagan daytoy a pilosopia nagtultuloy nga immadu agingga nga idi 1980’s makalapunosen, ket umad-adu pay laeng iti ’90’s. Adtoy ti sumagmamano laeng a report maipapan iti nakaam-amak a pagbanaganna, a mangirugi iti maysa a palawag maipapan iti pagalagadan nga impaay ti bise-tsirman ti maysa a korporasion idiay Siudad ti Nueva York iti maysa a kumperensia maipapan iti naimbag a kababalin iti negosio:
“Saan a nasungdo dagiti politiko. Kusiten dagiti broker dagiti klienteda. Dagiti ehekutibo dagiti banko a mangipabulod kadagiti deposito dagiti miembroda di nasayaat ti panangimatonda kadagiti institusionda agingga a malugidan ket baybay-andan dagiti managbayad ti buis nga agbayad iti dayta. Dagiti mangaskasaba ken dagiti agbalinto a presidente kusitenda dagiti assawada. Dagiti ubbing agkusitda kadagiti eksamin, ket minilion ti mangdadael iti bagbagida ken dagiti dadduma babaen iti droga ken krimen. . . . Singkuenta porsiento kadagiti amin a pagassawaan ti agtungpal iti diborsio. Duapulo ket dua a porsiento kadagiti amin nga annak ti naipasngay iti kinabastardo, ken kakatlo kadagiti amin nga annak ti makipagnaedto kadagiti agsioman sakbay nga agedadda iti 18. Nalawag, kasta unayen ti pannakasinasina ti pamilia. No ipagarupyo a ti pannakabukel dagiti pagalagadan mangrugi idiay pagtaengan—nasapa pay iti panagbiag—ngarud nalawagen dagiti makagapu iti panagbaba ti naimbag a kababalin.”—Vital Speeches of the Day, Setiembre 1, 1990.
Dagiti inaldaw a pagiwarnak, magasin, damdamag, sine, ken dagiti programa ti telebision iparangarangda ti panagbaba ti gagangay a pagalagadan. Iti maysa a palawag idiay Unibersidad iti Chicago, kinuna ti tsirman iti Chase Manhattan Corporation:
“Ukagem man nga umuna ti pagiwarnak iti pinanid dagiti ay-ayam, ti report ti Washington, wenno ti paset maipapan iti negosio, agpapada dagiti ebidensia. Dagiti pinanid maipapan iti ay-ayam napnoda kadagiti kaudian a pakaibabainan dagiti managay-ayam ti bola a napasuksokan tapno dida mangaramid iti iskor, dagiti team ti eskuelaan a masubsubok gapu ta igagarada ti aglabsing, ken dagiti propesional nga atleta nga agus-usar iti droga. Ti damdamag manipud Washington ket maipapan iti pannakabista ti ulbod a panangsaksi, maidarum a hues ti gobierno, panangbayad dagiti tattao wenno negosio nga agsapsapul iti pabor iti saad wenno impluensia dagiti adda iti gobierno, ken ti kaudian a mammanday-linteg a palpalutputen ti House Ethics Committee. Ukagenyo iti panid ti negosio ket masarakanyo dagiti panangibutaktak kadagiti insider trading (panagganansia iti aksíon (stocks) a naibatay kadagiti impormasion a di pagaammo ti publiko) ken dagiti damag a pumada iti dayta.”—Vital Speeches of the Day, Agosto 1, 1990.
Kankanayon ken di agsarday ti panagipadamag ta nabibinegen dagiti tao iti dayta. Didan maklaat kadagitoy a pakaibabainan. Nagkomento ti managpalawag a kaad-adaw pay laeng: “Adu nga Americano ti saanen a makapungtot kadagiti damag maipapan iti sabali pay a panaglabsing iti naimbag a kababalin. Dagiti nasentensiaan a kriminal saandan a pugante. Dagitoy nalatakdan a tattao. Maawisda kadagiti padaya dagiti natatan-ok. Mangisuratda kadagiti kaaduan a malako a liblibro.”
Ni Ivan Boesky iti Wall Street impatinggana ti palawagna kadagiti estudiante iti maysa a pagadalan iti pannakinegosio babaen ti panangitayagna kadagiti takkiagna iti langa a V-a-maipaay iti panagbiktoria ket kinunana, “Mangabak koma ti kinabuklis!” Kamaudiananna ti kinabuklisna ti nangiturong kenkuana iti insider trading, ket nabista, nasentensiaan, namulta, ken naibalud. Ti multana ket $100 milion, ngem nakagun-od iti nasurok a kaguduat’ bilion a doliar. Ni Michael Milken, ti sabali pay a manangallilaw iti Wall Street, ket namulta iti $600 milion gapu kadagiti nakaam-amak a bond nga inlakona—nagganansia iti dandani kasta met laeng a gatad iti las-ud ti makatawen! Nakaidulin pay iti maysa ket kagudua a bilion a doliar.
Ti magasin nga Industry Week nangipablaak iti maysa nga artikulo a ti paulona nangibangon iti saludsod a, “Bay-am ti Naimbag a Kababalin—ket Agballigika iti Negosio?” Maysa a konsultant manipud Utah impagarupna a dimmakesen ti naimbag a kababalin iti korporasion ket kinunana: “Dagiti kapaliiwak ipasimudaagda a no nabalballigi ti negosiante ad-adda met a dakes ti kababalinna.” Kinuna ti maysa a manedyer iti Michigan: “Adda pagalagadanmi iti naimbag a kababalin, ngem dagiti adda iti babaen dagiti ehekutibo dida ikankano dagiti paglintegan babaen ti panagrasonda, ‘Saan a dakes a kababalin dayta, nalaing laeng a pannakinegosio.’” Insennaay ti maysa a superbisor iti Miami: “Maab-abaken ti naimbag a kababalin; napatpateg ti ganansia aniaman ti gatad dayta.” Nakarkaro pay dagiti dadduma a negosiante: “Maawat ti isuamin,” kinuna ti maysa. Innayon pay ti sabali daytoy nasikap a sao: “Ti pagalagadanmi ket no maaramidmo dayta a dika matiliw, aramidem.”
Saan laeng a dagiti negosiante ti mangipapaay iti pannakarba dagiti moral a pagalagadan. Ti kababalin a mangdadael kadagiti naimbag a kababalin nagsaknapen iti isuamin a paset ti kagimongan. Nakaad-adun nga abogado ti ad-addan a mangbaybay-a imbes a mangraem iti linteg. Adun a sientista ti aglablabsing ken manangallilaw tapno makagun-odda iti tulong ti gobierno. Nakaad-adu a dodoktor ti masarsarita nga ad-adda nga interesado iti nangina a bayad ngem kadagiti pasiente—ken nakaad-adu a pasienteda ti agpangpanggep a mangidarum kadakuada gapu iti di umiso a panangagas.
Agsagaba ti sangakaarrubaan iti epekto ti droga, krimen, ken panaglalaban dagiti gang. Dadaelen ti di kinamatalek dagiti agassawa dagiti pamilia. Agbalin a biktima ti seksual a panangabuso ken kasta met ti pornograpia dagiti babassit nga ubbing. Ti pannakiraman dagiti tin-edyer iti sekso iyegna ti panagsikog, aborsion, ken dagiti nabaybay-an nga annak. Dagiti managlako ti droga rautenda dagiti eskuelaan. Agawit dagiti eskuela kadagiti kutsilio ken paltog, ket agtultuloy a bumaba ti laing dagiti ages-eskuela nga agbasa. Ti kasayaatan a pagsanayan a pamusposan iti daytoy isu ti panangibasa dagiti nagannak kadagiti annakda, ngem masansan okupado unay dagiti nagannak nga agsapsapul iti pagbiag wenno okupadoda unay a mangpennek kadagiti bukodda a kalat.
Ti industria ti musika mangipaay met iti pannakarba ti moral, nangnangruna babaen kadagiti moderno unay, heavy-metal a banda ti musika a rock. Nagkomento ti maysa a manangbalakad iti korporasion: “Ti musika a rock nagbalin a naan-anay a pamay-an iti panangiwaragawag ken panangisaknap iti kapanunotan a gagangay ken di malimlimitaran nga ar-aramid ti sekso ken ti panangipablaak ti panagusar iti maiparit a droga. Ti musika a rock nabileg met a mangpataud iti pananglais kadagiti nagannak, kadagiti natataenganen a kaputotan ken kadagiti institusion ti kagimongan a mangbusor iti imoral a sekso, iti managusar-droga nga estilo ti panagbiag.”
Maysa kadagiti kalatda isut’ panangpasakit ken panangkigtot ken pananggun-od iti atension babaen kadagiti liriko ti kanta a nakaal-alas, nagubsang, dakes, ken makarimon ti kinarugitna, a napnapno iti naranggas a panangabuso kadagiti babbai. Madeskribir ti sekso babaen iti ngiwat ken kerret iti nakaad-adu a pamay-an, maparegta ti panangabuso iti sekso, pagragsakan ti panangrames a nakarangranggas ta madadael ti mabagbagi ti babbai—awan patingga ti kasta unay a pannakaidayaw ti nakaal-alas nga aramid. Idi nabista iti korte ti maysa a grupo ti musika a rock gaput’ nakaal-alas nga aramid, maysa a propesor iti Duke University ti nangidayaw iti maysa a grupo kas nalalaing iti literaria ken inkalinteganna ti kasta unay a kinaalas ti ar-aramidda a kas napateg iti arte. Immanamong ti hurado, a nangikeddeng a saan a naalas dagiti liriko no di ket arte dagita.
Ti umasping nga ebidensia iti pannakadadael ti naimbag a kababalin iti kagimongan isu ti kinapudno nga idi napan a tawen maysa kadagiti kaalasan nga album iti musika a rap ‘nakailako iti nakaad-adu a kopia (nasurok a 1 a milion) iti las-ud laeng ti tallo a lawas a pannakairuarna ta nagun-odna ti lugar a No. 1. Kayatna a sawen a daytat’ kalalatakan iti negosio ti musika iti dayta a kanito.’ Dagiti nagnagan a napili nga agpaay kadagitoy a grupo ti rock maibagay iti liriko dagiti kantada: “Addada agarup 13 a nagnagan dagiti banda a naipasurot iti mabagbagi ti lalaki, 6 iti mabagbagi ti babai, 4 iti semilia ti lalaki, 8 iti aborsion ken maysa ti naipasurot iti impeksion ti mabagbagi ti babai.”—U.S.News & World Report.
Maysa a propesor idiay Boston University ti nagkomento maipapan iti eksibit ti Mapplethorpe: “Nakitak dayta idiay Institute of Contemporary Art idiay Boston. Sadiay, kas iti sadinoman, naur-urnos dagiti eksibit a napasenpaset. Ti ‘awan panagbalbaliwna’ a ladawan ket . . . makariribuk a panunoten ti kinapornograpikona. Diak ammo no dagitoy ket ‘homo wenno manggargarit’ derrep,’ ngem dagitoy ket ladladawan a mangipakita kadagiti ar-aramid a siak a mismo diak mapanunot nga aramiden, ket siempre di pagragsakan.” Ti isyu iti kinaalas ti eksibit nabista iti korte, ket impato dagiti hues ti kinaalasna a kas arte. Nikaanoman nga arte, ket pudno a saan a mabalin a paguadan iti moral, ken pammaneknek dayta iti ad-adda pay a pannakadadael ti pudno a pagalagadan iti biang dagiti nangipinta ken dagiti managbuya.
Kasapulantayo dagiti limitasion. Kasapulantayo dagiti natalged a pagalagadan. Kasapulantayo dagiti kalat nga ikagumaan a gun-oden. Masapul ti panagsublitayo iti dati a gubuayan iti pudno a pagalagadan.
[Blurb iti panid 4]
Saanen a maklaat dagiti tao kadagiti dakes nga ar-aramid
[Blurb iti panid 5]
Iwaragawag dagiti hurado dagiti kasta unay ti kinaalasna nga ar-aramid nga arte