Ti Gubuayan ti Pudno a Pagalagadan
Ti Panangiyaplikar Kadakuada Pagpatinggaennanto ti Pannakarba ti Moral
TI TAO tumangad iti napnapno ti bituen a langit iti rabii, ket makayawan ken masmasdaawan. Bayat ti panangmatmatna itoy nabituen a bubida nga adayo iti tuktokna, mariknana nga isut’ nagbassitan ken awan ti mamaayna. Dagiti sasao ti salmista a naisawang idi ugma mabalin a malagipna pay: “No imutektekak dagiti langlangitmo, ti aramid dagita ramaymo, ti bulan ken dagiti bitbituen, isuda nga insaadmo, ania ti tao tapno sipapanunotka kenkuana? Ket ti anak ti tao tapno sumarungkarka kenkuana?” (Salmo 8:3, 4) Ti salmista nakitana ti sumagmamano a ribo a bitbituen ket mariknana ti kinabassitna; ita ammon ti tao nga addada binilion a galaksi nga addaan kadagiti binilion a bitbituen iti tunggal maysa, ket mariknana ti bagina a basbassit pay. Mabalin a maisaludsodna: ‘Ania koma ti pategko? Apay nga addaak ditoy? Asinoak ngarud aya?’
Ngem awan ti animal a makapanunot iti kasta.
Matmatan ti tao dagiti nadumaduma a biag iti aglawlawna ket madlawna dagiti nakaskasdaaw a disenio a mangibanag kadagiti praktikal a panggep. Makitana dagiti tumatayab nga umakar iti rinibribo a milias, dagiti mamalia a maturog kadagiti rukibda no panawen ti kalam-ekna, ken dagiti dadduma pay a kita ti biag a mangusar iti sonar, air-conditioning, jet propulsion, desalination, antifreeze, dagiti kasla alikamen a pagbatok, incubator, termometro, papel, sarming, relo, kompas, elektrisidad, rotary motors, ken adu a dadduma pay a pakaskasdaawan mabayag pay sakbay nga inarapaap ti tao ida. Pampanunoten dagiti managpanunot a tao: ‘Kasano ti itataud amin dagitoy a nakaskasdaaw, naririkut, addaan panggep a disenio? Ania a dakkel a saririt ti nangpataud kadakuada?’
Manen, awan ti animal a mangpampanunot iti daytoy.
Ngem pampanunoten ti tao daytoy. Kadagiti amin a linaklaksa a parparsua iti daga, apay a ti tao laeng ti makayawan ken masmasdaawan kadagiti langlangit iti ngato ken dagiti misterio iti biag ditoy baba? Apay? Agsipud ta naiduma ti tao.
Apay a Naiduma Unay ti Tao?
Agsipud ta isu laeng ti naparsua a kaladladawan ken kaasping ti Dios: “Ket ti Dios kinunana: ‘Aramidentayo koma ti tao iti ladawantayo, kas kaaspingtayo.’” (Genesis 1:26) Daytoy ti mangilawlawag iti di mapagtunos a nagdumaan ti tao ken animal. Ilawlawagna no apay awan sabali a parsua ditoy daga nga umasping iti tao. Ilawlawagna no apay a ti tao managpanunot a parsua, agimtuod maipapan iti lubong iti aglawlawna, ken maseknan kadagiti moral a pagalagadan.
Iti ania a pamay-an a ti tao kaladladawan ken kaasping ti Dios? Daytat’ babaen ti panangikutna kadagiti kababalin ken kualidad ti Dios, kas iti ayat, asi, kinahustisia, kinasirib, pannakabalin, kinamanangngaasi, kinaimbag, kinaanus, napudno, managpudno, kinasungdo, kinagaget, ken kinamanagpataud. Dagitoy ket naimbag a kualidad a naiprograma idi punganay iti tao, ngem babaen ti panangngabuso ti immuna a natauan a pareha iti wayawayada nga agpili, isu a nangiturong iti iyaalsada, dagitoy a kababalin nadadaelda ket iti kasta saanda a naipatawid ti kinaperpektoda kadagiti kaputotanda. Dagitoy a kababalin saanen a natimbeng, ket babaen ti di panangusar nalipatanen dagitoy. Ipakita ti Colosas 3:9, 10, nupay kasta, a babaen ti pananggun-od iti umiso a pannakaammo iti Dios ken ti panangiyaplikar iti dayta, mabalin nga ikawestayo ti baro a personalidad ket agparangtayo manen a kas ‘ti ladawan ken kaasping ti Dios.’
Idi inted ni Jehova a Dios ti Linteg ni Moises kadagiti Israelitas, daytat’ naglaon kadagiti pudno a pagalagadan, a nairaman kadakuada ti Sangapulo a Bilin ken ti balakad nga ‘ayaten ti kaarruba a kas iti bagida.’ (Levitico 19:18; Exodo 20:3-17) Dagitoy a pagalagadan masapul a maipatawid kadagiti masanguanan a kaputotan. Imbaga ni Moises iti Israel a tungpalenda daytoy a Linteg, ket kinunana pay: “Ibilinyonto kadagiti annakyo a tungpalenda nga aramiden ti dagup met laeng dagiti sasawen daytoy a linteg. Ta saan a barengbareng kadakayo gapu ta isu ti pakabiaganyo.” (Deuteronomio 32:46, 47) Adu a siglo kamaudiananna, tinukoy ti Proverbio 8:18 ida a kas “natawid a pagalagadan.”
Dagiti Pagalagadan a Mangibangon iti Pannakabra ti Moral
Adut’ agkuna, nupay kasta, a kasta unay ti panagduduma ti kagimongan itatta ta awan dagiti pagalagadan a mangsaklaw iti kasapulan ti tunggal maysa. Kunada, dagiti nadumaduma nga ug-ugali ken kultura kasapulanna ti adu a nagduduma a pagalagadan. Ngem ania a moderno a parikut ti di risoten ti panangaramid iti bilin ni Jesus nga ayaten ti kaarruba a kas iti bagi? Wenno ti panangaramid iti dadduma a tattao ti kayatyo nga aramidenda kadakayo? Wenno ti panangsurot kadagiti prinsipio a linaon ti Sangapulo a Bilin? Wenno ti panagregget a mangpataud kadagiti bunga ti espiritu a nailanad idiay Galacia 5:22, 23: “Ti bunga ti espiritu [ket] ayat, rag-o, talna, kinaanus, kinamanangngaasi, kinaimbag, pammati, kinaemma, panagteppel. Awan ti linteg a maibusor kadagita a banag.” Awan ti uray maysa kadagitoy a mangdawat iti aniaman a banag nga imposible; aniaman kadakuada ikkatenna ti dakkel a percentahe ti agdama nga ay-ay ti kagimongan.
‘Ngem di kayat dagiti tao ti agbiag iti kasta a pamay-an!’ maikunayo. Nupay kasta, no pagarupenyo a dagita a solusion ket nakarigrigat, dikay inanamaen a marisot dagiti parikut babaen kadagiti nalaka a pamay-an. Adda iti pannakabalin ti kagimongan ti panangiyaplikar kadagitoy a remedio, nupay no nalawag nga awan iti pagayatan ti kagimongan ti panangaramid iti kasta. Daytoy a kaputotan dina maibturan ti pannakalapped ti wayawayana, agraman ti wayawayana nga agaramid iti dakes ket agsagaba kadagiti pagbanaganna.
Ti diario a Bottom Line/Personal agimtuod: “Aniat’ Napasamaken iti Panangigawid iti Bagi?” Kalpasan ti panagkomentona a “kaaduan a tattao maam-amakda iti resulta ti kinalulok ti sekso iti tiempotayo,” intuloyna a kinuna: “Kaskasdi itultuloy dagiti tao ti panangsalimetmetda a sagrado ti kinapateg ti derrep iti sekso agingga a mapnekda. . . . Mainanama nga agdieta dagiti tao, agarsisio, agsardeng nga agsigarilio, disiplinaenda ti bagida iti wagas ti panagbiagda gapu iti salun-atda. Ti laeng pannakapnek iti sekso ti kasla naikkan iti sagrado unay a kasasaad nga itultuloy nga aramiden nga awan limitasionna.” Saan a gapu ta dida maiyaplikar dagiti pagalagadan; no di ket dida kayat nga iyaplikar. Kas banagna apiten ti kagimongan ti imulana.
Itatta dagitoy a pagalagadan nagbalindan a dakes. Adut’ mangibaga a naimbag ti dakes ken dakes ti naimbag, kas ti naipadto nga aramidenda: “Asi pay dagiti mangnagan naimbag iti dakes, ken dakes iti naimbag; nga ikabilda a sipnget ti lawag, ket lawag ti sipnget; nga ikabilda a napait ti nasam-it; ket nasam-it ti napait!” (Isaias 5:20) Dadduma, nupay kasta, ad-adda ti pannakaseknanda. Makitada ti bulok nga apit nga agtaud iti aramidem-ti-kaykayatmo a pilosopia ket tarigagayanda a makita ti pannakaibangon ti agdama a pannakarba ti moral.
Makatulong Kadi ti Relihion ken ti Pamilia?
Adut’ naitukon a programa agpaay iti pannakaisubli dagiti pagalagadan. Ti maysa isu ti relihion. Maipagarup a mangipaayto iti naespirituan a bileg. Ngem dayta a bileg saan a masarakan kadagiti kadawyan a relihion iti Kakristianuan. Dadduma a relihion iti Kakristianuan natnagda iti paganismo a mangibangon kadagiti panagtabbaaw a kas ti Trinidad, agnanayon a pannakatutuok, ken ti di matay a kararua. Dadduma a relihion iti Kakristianuan inwalindan ti subbot ken ti panamarsua ket sinurotda ti relihion ti siensia nga ebolusion. Inabrasada ti masirib a pammabalaw a mangtabbaaw iti kinatarnaw iti Sao ti Dios, ti Biblia. Itukonda ti nakakapkapuy ken namulitan a “Kinakristiano” ta awanen ti nabati a napateg, ket ti ub-ubing a kaputotan makitana laeng ti kinamanaginsisingpet ken ti awan mamaayna a pananglalais. Saan, saan a kadagita nga agsakit a relihion ti pangsapulantayo iti naespirituan a bileg no di iti laeng maymaysa a pudno a naibatay-Biblia a panagdayaw a mangibumbunannag iti Pagarian ni Jehova a kas ti kakaisuna a namnama iti lubong.
Adda nagtalinaed, nupay kasta, a sabali pay a gubuayan iti tulong agpaay kadagiti maseknan a tattao, ket dayta isu ti pamilia, ti lugar a pangipasagepsepan dagiti nagannak kadagiti pagalagadan kadagiti annakda. Ti kinasinged a nangrugi iti pannakaipasngay masapul nga agtultuloy. Dagiti annak a mangayat ken agtalek kadagiti nagannakda tarigagayanda ti agbalin a kas kadakuada, ti mangtulad iti pamay-an ti panagsaoda ken panagtignayda, ti panangtulad kadagiti kababalinda, ken ti panangtulad iti moralda, ket bayat ti panaglabas ti tiempo mainayonton dagiti pagalagadan ti nagannak iti pagalagadan dagiti annak. Dagiti simple a panangilawlawag, saan a dagiti adu a sasao; ti panagsaritada a dua, saan a dagiti dogmatiko a sasao, dagita ti epektibo a pamay-an.
Dagiti nagannak a saan laeng nga agsao no di ket mangtungpal kadagiti pudno a pagalagadan maaddaandanto kadagiti annak a nangtulad kadagidiay a pagalagadan. Dagita nga annak didanto agpeggad kadagiti dakes a kapatadan a pagtuladan idiay eskuelaan wenno iti sadinoman. Kas kunaen ti Proverbio 22:6: “Iruammo ti ubing iti dalan a rebbengna a papanan; ket uray intono lakayen saannanto a pagpanawan.” Sanayenyo ida babaen kadagiti napapateg a balakad. Napatpateg pay, sanayenyo ida babaen iti napateg nga ulidan.
Panangipateg kadagiti Pagalagadan Naimula iti Genestayo
Kinuna ni Jesus: “Naragsak dagidiay sipapanunot kadagiti naespirituan a kasapulanda.” (Mateo 5:3) Daytat’ naisigud a kasapulan a naiprograma kadatayo, kas kinuna dagiti dadduma a sikiatrista. Pudno met dayta a babaen laeng iti naespirituan a bileg a mabaelantayo a lapdan dagiti ulbod a pagalagadan a maitantandudo itatta.
Iti panangsalimetmettayo iti kinapudno a naparsuatayo a kaladladawan ken kaasping ti Dios, a mangipateg kadagiti pagalagadan a naisigud nga adda kadatayo, ni Thomas Lickona, maysa a propesor iti edukasion, kunaenna: “Pagarupek a ti panangaramid iti kinaimbag addan sadiay nanipud pay idi punganay.” Ngem innayonna a “dagiti nagannak masapul a taripatuenda dagidiay a naisigud a kababalin a kas met ti panangtulongda kadagiti annakda nga agbalin a nalaing a bumasa wenno atleta wenno musiko.”
Ti prodyuser iti TV a ni Norman Lear isut’ sangaili a nagpalawag iti kumbension nasional iti National Education Association. Kalpasan ti panangbigbigna “iti parikut dagiti ad-adda a moderno, nangatngato ti adalna a tattao kadatayo—dagidiay a nangiwalin iti panangsapul iti maysa a banag a napatpateg ngem ti kaaddatayo a kas nakapuy wenno awan pategna,” kinunana: “Diak marigatan a mangikeddeng, manipud iti historia ti tao, a ti sungbat iti panagbiagtayo, ti Kaaddatayo a sibibiag, ti rikna a mamati iti maysa a banag a napatpateg ngem ti bagi, ket nakabilbileg ken di magawidan ta agbalin dayta a paset ti kababalin a naimula iti gene nga adda kadatayo.”
Pabasolen ni Lear dagiti dadakkel a negosio ken ti uppat a dekada iti telebision a nangiyallatiw iti “baro a sistema ti pagalagadan” a kasta unay ti impluensiana iti moralidad ti publiko ken iti personal a pagalagadan ta timmaud ti adu a parparikut ti kagimongan: dagiti eskuelaan ken kolehio a mangpagraduar kadagiti tao a di makabasa ken makasurat; umad-adu a panagusar iti droga; di naikasar a tin-edyer a babbai nga addaan annak; ken dagiti pamilia nga awan nasalimetmatanda a sapulda a nailumlumen iti utang. Innayon pay ni Lear: “No saritaentayo dagiti ginasut a parikut ti kagimongan—pagarupek a mabalin a sarsaritaentayo ti nain-inut a naiyallatiw a parikut ti kagimongan manipud iti maysa a kaputotan nga agturong iti sabali a, babaen ti tulong ti telebision, dimteng a mangpakapuy iti intero a kultura.” Ket kinunana manen a “patienna a, naimula iti genestayo ti pammati nga adda nabilbileg a puersa ken misterio a mangbukbukel iti panagbiagtayo, a masapul a pangiturongantayo iti atensiontayo.”
Kinuna ti nalatak a sikiatrista a ni C. G. Jung a ti relihion “ket maysa a naisigud a kababalin a kadawyanen iti tao, ket ti pannakaiparangarangna mabalin a matunton iti isuamin a historia ti tao.” Naisigud met ti konsiensia a makadlaw iti naimbag ken dakes: “Ta no dagiti Gentiles nga awan lintegda, gapu iti nakaparsuaan a rikna, aramidenda dagiti bambanag ti linteg, dagitoy, uray awan lintegda; isuda ti linteg kadakuada met laeng. Nga ipakitada ti aramid ti linteg a naisurat kadagiti puspusoda, ti konsiensiada met laeng mangpaneknek kadakuada, ken dagiti pampanunotda agpipinnabasolda ken agpipinnambarda.” (Roma 2:14, 15) Ti “konsiensia” isut’ “pannakaammotayo” kas iti makin-uneg a korte ti hustisia a naimula kadatayo tapno mangaramid kadagiti pangngeddeng maipapan kadagiti kababalintayo, a mangpabasol ken mangikalintegan kadatayo. Nupay kasta, no ipakitatayo ti “pananglais iti korte” iti konsiensiatayo, nabibinegton ti panagriknana ket dinton agkurri.
Makita dagiti Sientista dagiti Misterio a Mailawlawag Laeng ti Dios
Makapainteres unay ti kinapudno a bayat a masursuro ti siensia ti ad-adu pay maipapan iti daga ken iti uniberso, dadduma a sientista ad-adda met a mamatida a maysa a katan-okan a saririt ti mabalin a nangpataud amin kadagitoy. Agkedkedda, nupay kasta, a mangawat iti Dios ti Biblia.
Ti astropisiko a ni George Greenstein, iti librona a The Symbiotic Universe inlanadna “a detaliado ti kasla nakaskasdaaw ken mabalin a di mapasamak a pannakaiparna a nangiwaya iti itataud ti biag. Adda listaan dagiti panagrana, aminda ket nasken iti kaaddatayo.” Kinuna ni Greenstein nga umat-atiddog ti listaan, di mabalin a mapasamak ti panagrana, ket ad-adda a mapanunot nga adda nabilbileg ngem gagangay nga ahensia nga agtigtignay. “Posible kadi,” kunana, “a kellaat, uray ditay panggep nga aramiden, a masarakantayo dagiti sientipiko a pammaneknek iti kaadda ti Natan-ok a Persona? Nakibiang kadi ti Dios ket sipaparabur a binukelna ti cosmos nga agpaay a pakagunggonaantayo?” Mariknana “ti nakaro a pannakarimon” iti kasta a kapanunotan ket sipapakinakem a kinunana: “Ti Dios saan nga isut’ mangilawlawag iti dayta.” Kaskasdi umad-adu ti listaan dagiti “panagrana” a mangpilit kenkuana nga agimtuod.
Ti sabali pay nga astropisiko, ti nangabak iti premio Nobel a ni Fred Hoyle, iti librona a The Intelligent Universe, sinalaysayna dagidiay met laeng a misterioso a panagrana a nangriribuk ken ni Greenstein: “Dagita a kasasaad kasla naiyabel a linabag ti gagangay a lubong a kas linabag ti maysa a naragsak a panagrana. Ngem nakaad-adu dagitoy a karkarna a panagrana a nasken iti biag ta masapul ti panangilawlawag iti panangisalaysay kadakuada.” Umanamong met ni Hoyle ken ni Greenstein a dagitoy mabalin a saan a nairana laeng a napasamak. Ngarud, kuna ni Hoyle, ‘ti nagtaudan ti uniberso kasapulanna ti maysa a saririt,’ ‘maysa a natantan-ok a saririt,’ ‘maysa a saririt nga immuna ngem datayo ken naiturong iti ginagara a panamarsua kadagiti bambanag a maitutop a pagbiagan.’
Sinarita ni Einstein ti maipapan iti Dios ngem saan a sigun iti panangipapan ti kadawyan a relihion. Ti pammatina iti Dios mainaig “iti agnanayon a natan-ok nga espiritu” a nakitana a naiparangarang iti nakaparsuaan. Ni Timothy Ferris, iti artikulona a “Ti Sabali nga Einstein,” inadawna ni Einstein kas iti sumaganad: “Ti makitkitak iti nakaparsuaan ket maysa a nadaeg nga urnos a ditay unay maawatan, ket daytat’ mangiparikna iti managpanunot a tao iti ‘kinapakumbaba.’ Daytoy ket napudno a relihiuso a rikna a di mainaig iti kinamisterioso. . . . Ti kinarelihiusok buklen ti napakumbaba a panangdayawko iti agnanayon a natan-ok nga espiritu a nangiparangarang iti bagina iti bassit a maawatantayo iti kinapudno, babaen ti nakapuy ken temporario a pannakaawattayo. . . . Kayatko nga ammuen no kasanot’ panamarsua ti Dios iti lubong. Kayatko nga ammuen ti pampanunotna, dagiti dadduma ket detalye.”
Ni Guy Murchie, kalpasan ti panangisalaysayna kadagiti dadduma a di maawatan a misterio iti uniberso, nagkomento iti librona a The Seven Mysteries of Life: “Nalaka laeng a makita no apay a dagiti moderno a pisiko, a nangnangruna a mangpalpalawa iti pannakaammo iti di pay naammuan ngem kadagiti dadduma a sientista iti nabiit pay a siglo, immun-unada ngem kadagiti kakaduada a nangawat iti mangsaklaw iti isuamin a misterio iti uniberso a kadawyan a matuktukoy a kas Dios.”
Sapulen ti Dios, Gunggonaanyo ti Bagiyo, Agbiag nga Agnanayon
Agar-arikap ti tao. Agar-arikap a mangsapul iti Dios. Daddumat’ mangar-aramid iti daytoy idi kaaldawan ni Pablo. Kinunana: “Tapno sapulenda ti Dios, bareng no ti panagar-arikapda, isu masarakanda, uray pay no adda iti saan nga adayu iti tunggal maysa kadatayo.” (Aramid 17:27) Awan ti animal nga agar-arikap a mangsapul iti Dios. Uray maysa awan ti mangpampanunot iti Dios. Ngem pampanunoten ti tao, naaramid a kaasping ti Dios, ket addaan ti di mapagtunos a nagdumaan a nangisina kenkuana manipud iti karang-ayan nga animal. Ket kas ti ibaga ti teksto kadatayo, ti Dios “saan nga adayu iti tunggal maysa kadatayo.”
Makitatayo dagiti mangpaneknek kenkuana iti sadinoman iti aglawlawtayo a naiparangarang iti panamarsuana, kas kunaen ti Roma 1:20: “Ta dagiti bambanagna a di makita, nga isuda ti agnanayon a pannakabalin ken ti Kinadiosna maipakaammoda a nalawag, ta maipakitada gapu kadagiti inaramidna nanipud idi pannakaparsua ti lubong, tapno awan ti pagpambarda.” Bayat nga ad-adu ti makita dagiti sientista kadagiti di mailawlawag a panagrana ken kinarikut ken panunotenda dagiti makakayaw a pagsidsiddaawan iti uniberso, nalabit umad-adu kadakuada ti makakita iti Natan-ok a Saririt nga agtigtignay kadagitoy a bambanag ket mabigbigda ti Namarsuada, ni Jehova a Dios.
Ti daga ken ti isuamin nga adda kenkuana kukua ni Jehova. Impasdekna dagiti pagalagadan para kadagidiay agnaed iti dayta. Intedna dagiti pudno a pagalagadan a mangiwanwan nga agturong iti kinaragsak ken biag. Inikkanna met dagiti tao ti wayawaya nga agpili. Dida mapilit nga agtungpal kenkuana. Mabalin nga imulada ti tarigagayanda, ngem di agbayag wenno kamaudiananna apitenda met ti immulada. Saan a marabrabak ti Dios. Intedna dagiti pudno a pagalagadan, saan nga agpaay iti pagimbaganna, no di ket agpaay a pakagunggonaan dagiti iturayanna ditoy daga. Gapuna kunaen ti Isaias 48:17, 18: “Siak ni Jehova a Diosmo, Daydiay mangisuro kenka a maipaay iti gunggonam, Daydiay mangiturong kenka iti dalan a papanam koma. O no dinengngegmo koma dagiti bilbilinko! Iti kasta ti talnam kas koma iti maysa a karayan, ken ti kinalintegmo kas la koma daldalluyon ti baybay.”
Iti panangipangag iti napasnek a pakpakaasi ni Jehova, amin a tattao magnadanto iti dalan a rebbeng a papananda ken denggendanto ti bilbilin ti Namarsuada. Ti isuamin gunggonaandanto ti bagbagida iti talna kas iti maysa a karayan ken iti kinalinteg kas ti daldalluyon ti baybay. Amin iyaplikarnanto dagiti natawid a pagalagadan ket dinto pulos agsagaban iti pannakarba iti moral. Ket kaanonto a mapasamak daytoy? Inton masungbatan ti kararag nga, “Umay koma ti pagariam. Maaramid koma ti pagayatam, kas sadi langit, kasta met ditoy daga,” iti mabiiten.—Mateo 6:10.
[Dagiti Ladawan iti panid 7]
Jet propulsion
Desalination
Panagaramid ti papel
Sonar