Sadinot’ Pagturturongan ti Moral?

ITI adu a siglo napagduaduaan ti Biblia kas pagalagadan iti moralidad iti adu a dagdaga. Nupay saan nga amin ti mangsurot kadagiti natan-ok a prinsipiona, pudno nga impaay ti Biblia iti kagimongan a mangbigbig iti dayta, ti maysa a moral a pagannurotan, maysa a pakaibasaran ti panangipato iti kababalin. Ngem insennaay ti Jesuita a presidente ti unibersidad a ni Joseph O’Hare: “Addaantayo kadagiti gagangayen a pagalagadan a nakariten ket nasarakan a nagkurang wenno saanen nga uso. Ita kasla awanen ti aniaman a moral a pakaammuan [iti naimbag a kababalin].”

Aniat’ makagapu ti saan a pannakaanamong ti naibasar-Biblia a moralidad? Maysa a nabileg a makagapu isu ti nasaknap a panamati iti teoria ti ebolusion. Kuna ti libro nga American Values: Opposing Viewpoints: “Iti isuamin a naammuan a sibilisasion, patien dagiti tattao ti dua a lubong: maysa a makita, ken maysa a di makita. . . . Ti di makita a lubong ket nangipaay iti pakaibatayan iti panggep ken ti kinapateg . . . Daytat’ gubuayan iti panagkaykaysa ti kagimonganda. Nupay kasta, idi agarup agkagudua iti maudi a siglo, naibagan kadagiti tattao nga awan ti di makita a lubong. Awan a pulos dayta ken talaga nga awan idi.” Nangruna nanipud iti dayta a tiempo, adda dagiti di pay napaspasamak a panangbabalaw iti Biblia ken ti moralidadna. Ti makunkuna a masirib a pammabalaw iti Biblia ken ti pannakaipablaak ti Origin of Species ni Darwin nairamanda kadagitoy a mangbabalaw a pilosopia.a

Ngarud kinissayan ti ebolusion ti autoridad ti Biblia iti is-isip dagiti adu. Kas ti kinuna ti maysa nga artikulo iti Harvard Magazine, mamatmatanen ti Biblia ita a kas “maysa laeng a nakaay-ayat a sarsarita.” Makadadael ti epektona iti moralidad. Ti ebolusion nagbalin a kas iti inawagan ti nalatak a sientista a ni Fred Hoyle a “maysa a lisensia a mangipalubos iti aniaman a kita ti mananggundaway a kababalin.”

Siempre, ti ebolusion ket paset laeng ti ladawan. Ad-adda pay a rinubroban dagiti dua a gubat sangalubongan ti nasaknapen a pannakaupay iti relihion. Ti industrial a rebolusion inyegna dagiti dadakkel a panagbalbaliw iti kagimongan​—ken iti moral. Kasta met, ti napartak nga iyaadu dagiti nabibileg a media insarangna dagiti tattao iti nasaknap a panagbaba ti moral.

Maibatay Kadi ti Isuamin iti Nasaknap a Kababalin?

Ngarud, awan duadua nga adu a tattao ti awan pangibatayanda iti moral. Agkalkallautangda a kas iti maysa a barko nga awan ti timonna. Kas pangarigan, adu ti sumurot kadagiti nasaknap a kababalin, ti panangmatmat a “dagiti kinapudno maipapan iti naimbag a kababalin agpannuray kadagiti tattao ken grupo a mangsalsalimetmet kadakuada.” Sigun itoy a pilosopia, awan dagiti masinunuo a moral a kababalin​—maibatay ti isuamin iti nasaknap a kababalin. ‘Ti dakes kenka mabalin nga umiso iti sabali,’ kuna dagiti sumursurot iti nasaknap a kababalin. Agsipud ta ti mangiturturong iti moral a kababalinda itudona ti aniaman a direksion, nalaka laeng nga awaten a naimbag ti aniaman a kita ti kababalin.

Ngarud, ti aramid a maibilang idi a “basol” wenno “dakes” ket basta “minamaag” laengen ita. Mabalin nga ibilang ti aramid a “makarimon” ngem saan a makondenar a kas “imoral.” Mapalagipan ti maysa kadagidi al-aldaw ti kadaanan a mammadto a ni Isaias idi adda dagidiay a “mangibagbaga a naimbag ti dakes ken dakes ti naimbag, . . . nga ibilangda a sipnget ti lawag ken lawag ti sipnget.”​—Isaias 5:20.

Panangpabasol

Ti sabali pay a moral a pagannayasan isut’ panangpabasol. Pinabasol ni Adan ni Eva, ket ni Eva, pinabasolna ti uleg. Kasta met, dagiti managbasol itatta likliklikanda met ti rebbengen, ket masansan a natulonganda a nangaramid iti kasta babaen kadagiti legal ken sikiatriko a propesion. Binabalaw ti maysa nga artikulo iti U.S.News & World Report ti komunidad dagiti sikiatriko iti “panangimbentoda kadagiti baro a saksakit a mangiladawan kadagiti managbasol nga awan gawayda a biktima.” Kas pangarigan, makuna nga inusig a naimbag ti American Psychiatric Association ti panangibilang kadagiti manangrames a kas biktima ti maysa a sakit a karkarna a makuna a “paraphilic rapism.” Marikna ti dadduma a kalinteganda ti mangrames a di madusdusa. “Kasta unay ti panagkedked dagiti babbai a ti panangrames ket saan met a maysa a sakit.”

Daytoy dina ilibak ti kinapudno a dagiti dakes a kapadasan iti kinaubing ket adda dakes nga epektoda inton agmataengandan. Ngem biddut a kunaen a dagiti napalabas a dakes a kapadasan iti kinaubing ket pagpambar nga agaramid iti naranggas wenno imoral a kababalin.

Dagiti Agtutubo​—Awanan iti Pakaibatayan iti Moral a Kababalin

Nakaibati ti nariribuk a moral ti lubong iti paguadan nangnangruna kadagiti managtulad nga agtutubo. Naammuan ti managsirarak a ni Robert Coles ti Harvard University nga awan ti maymaysa a naikeddeng a pagalagadan a mangigiya iti moral a kabibiag dagiti ubbing nga Americano. Maiwanwanda babaen iti nagduduma a pakaibatayan ti moral ken sistema ti naimbag a kababalin. Ngangngani 60 porsiento iti maysa a grupo dagiti ages-eskuelan nga agtutubo manipud maikapat a grado agingga iti maika-12 a grado a napagsaludsodan ti nagkuna a maiwanwanda babaen iti mamagballigi wenno mangparagsak kadakuada.

No dadduma mangipaay met ti eskuelaan iti kasta a pannakariribuk iti moral. Usigenyo ti maysa a makaimpluensia unay a programa a naibilang a “pannakailawlawag dagiti naimbag a kababalin,” a nairugi sumagmamano a tawen a napalabasen kadagiti eskuelaan idiay E.U. Ania dagiti kangrunaan nga isursurona? Siwayawaya koma dagiti ubbing a mangpili iti ibilangda a naimbag a kababalin.

Ti kinaawan mamaay ti kasta a kababalin ket nalawag a makita iti kapadasan ti maysa nga estudiante iti Siudad ti Nueva York a nangikeddeng a mangisubli ti maysa a pitaka a nasarakanna a naglaon iti $1,000. Aniat’ tignay dagiti padana nga estudiante iti klase ti pagadalan iti moral? Nauyaw ken nababalaw iti panangaramidna iti kasta! Dakdakes pay, awan ti uray maysa a mannursuro wenno opisial ti eskuelaan a nangidayaw iti kinamapagpiaranna. Inkalintegan ti maysa a maestro daytoy a kinaawan ti panangidayaw babaen ti panagkunana: “No adda nalawag a takderko maipapan iti naimbag ken dakes, ngarud dayta kaipapananna a saanko nga ik-ikkan ida iti panagpili kas maysa a mamalbalakad.”

Mapasardeng Kadi Dagiti Iglesia ti Pannakadadael ti Moral?

Saan ngarud a nakaskasdaaw a mababalaw ti nakalkaldaang a moral a kasasaad ti lubong. Adu itan ti agtarigagay nga agsubli iti nakairuaman a naimbag a kababalin, a kaipapananna a para iti dadduma a tattao agsublida iti relihion. Nupay kasta, saan a nasayaat ti impaay dagiti iglesia a moral a panangidaulo. Inamin ti General Assembly iti Presbyterian Church (E.U.): “Sangsanguentayo ti nakaro ti kadakkelna ken kaipapananna a krisis.” Ti gapu daytoy a krisis? “Nasurok a 10 ken kumurang a 23 porsiento a klero iti intero a nasion ti makidendenna kadagiti pasurotda, kliente, empleado, kdp.”

Ngarud adda nasaknap a pannakaupay iti relihion. Ginupgop ti presidente ti U.S. Business and Industrial Council dayta idi kinunana: “Liniwayan dagiti relihiuso nga institusion nga inyallatiw dagiti historiko a naimbag a kababalin, ket iti adu a kaso, nagbalinda a paset iti [moral] a parikut, a nangituggod iti liberation theology ken ti di panangipato iti kababalin ti tao.”

Nalawag ngarud a ti di nasursuruan a konsiensia ti tao saan nga umdas a mangigiya iti sangatauan. Dumakdakesen ti moral nga agturturong iti naan-annay a pannakadadael iti moral. Kasapulantayo ti maysa a giya nga agtaud iti nangatngato ngem datayo.​—Idiligyo ti Proverbio 14:12; Jeremias 10:23.

Adda ti kasta a giya. Nalaka a magun-odan dagiti amin nga agtarigagay iti dayta.

[Footnote]

[Blurb iti panid 5]

Ti panamati iti ebolusion ti maysa a gapu ti saan a pannakaanamong ti naibasar-Biblia a moralidad

[Blurb iti panid 6]

‘Nasurok a 10 ken kumurang a 23 porsiento a klero ti makidendenna kadagiti pasurotda, kliente, empleado, kdp.’

[Ladawan iti panid 7]

Intandudo ti klero ti maysa a moral a sistema a naibatay iti kinasirib ti tao imbes a ti Biblia