Apay a Nagdakkelan nga Isyu ti Rasa?
NANIPUD pay iti pangrugian ti nairekord a historia, ti kapanunotan nga “isuda” ken “datayo” ti nangringbawen iti panunot ti tattao. Adut’ nangkumbinsir iti bagbagida nga isuda laeng dagiti normal a tattao nga addaan kalintegan a mangaramid iti amin a banag. Awagan dagiti sientista daytoy nga etnocentrismo, ti kapanunotan a dagiti katribuan ken kababalin isuda laeng ti kapatgan.
Kas pangarigan, naalas idi ti panangipapan dagiti nagkauna a Griego kadagiti “barbaro,” maysa a termino nga inyaplikarda iti asinoman a saan a Griego. Timmaud ti sao a “barbaro” manipud iti ganggannaet a pagsasao a nangngegan dagiti Griego, kas iti di maawatan a “bar-bar.” Impapan met dagiti Egipcio sakbay dagiti Griego ken dagiti Romano kalpasanda nga isudat’ katan-okan iti amin, malaksid kadakuada.
Adu a siglo nga inawagan dagiti Insik ti pagilianda a Zhong Guo, wenno Makintengnga a Pagarian, gapu ta patienda a ti China ti sentro ti lubong no saan man nga iti uniberso. Idi agangay, idi immay idiay China dagiti misionero a taga Europa a nalabaga ti buokda, berde ti matada, ken nalabasit ti kudilda, inawagan ida dagiti Insik a “ganggannaet a diablo.” Kasta met nga idi kassangpet dagiti taga Oriente idiay Europa ken Norte America, dagiti singkit a matada ken dagiti naibilang a karkarna a kustombreda ti namagbalin kadakuada a puntiria ti panaguyaw ken panagilem.
Kaskasdi, adda napateg a banag nga usigen, kas kunaen ti libro a The Kinds of Mankind: “Nalaka laeng a patien a natan-ok [ti rasam]; ngem narigat no panggepem a paneknekan dayta, babaen kadagiti naammuan ti siensia.” Nabiit pay dagiti panagregget a paneknekan a ti maysa a rasa ket natantan-ok ngem iti sabali. Insurat ni antropologo nga Ashley Montagu a “ti kapanunotan nga addada natural wenno biolohikal a rasa ti sangatauan a naigiddiat iti sabali no iti mental ken pisikal ket kapanunotan a rimsua idi arinunos laeng ti maikasangapulo ket walo a siglo.”
Apay a limmatak unay ti isyu maipapan ti kinatan-ok ti rasa idi maika-18 ken maika-19 a siglo?
Panaglako iti Tagabo ken Rasa
Ti kangrunaan a gapu isut’ kapigsaan idi a panaglako kadagiti tagabo, ket ginasut a ribo nga Africano ti napilit ken naisagmak iti kinatagabo idiay Europa ken kadagiti Americas. Masansan nga agsisina dagiti pamilia, a dagiti lallaki, babbai, ken annak ti naibaon iti nadumaduma a paset ti lubong, a didan nagkikita pay. Kasano nga inkalintegan dagiti naglako kadagiti tagabo ken dagiti amo dagiti tagabo, nga agkuna a Kristianoda, dagita a di natauan nga aramid?
Babaen ti panangisaknap iti kapanunotan a dagiti nangisit nga Africano ket gagangay a nanumo. “Nakairuamakon nga ipapan nga amin a negro, ket iti pangkaaduan amin a dadduma pay a kita ti tao ket gagangay a nanumnumoda ngem kadagiti puraw,” insurat ti maika-18 a siglo a taga-Scotland a pilosopo a ni David Hume. Kinapudnona, kinuna ni Hume nga “awan ti masarakan [ti maysa] a gapuanan ti kinasaririt dagiti [Negro], awananda iti arte, awananda iti siensia.”
Ngem biddut dagita a panangipapan. Kinuna ti The World Book Encyclopedia (1973): “Timmaud dagiti nararang-ay a pagarian dagiti Negro iti nadumaduma a paset ti Africa, ginasut a tawenen ti napalabas. . . . Nanipud 1200 inggat’ 1600, limmatak ti maysa a Negro-Arabic nga unibersidad idiay Timbuktu idiay Makinlaud nga Africa sa nabigbig iti intero nga España, Norte Africa, ken ti Makintengnga a Daya.” Kaskasdi, dagus nga inusar dagidiay nainaig iti panaglako kadagiti tagabo ti kapanunotan dagiti pilosopo a kas ken Hume a nanumnumo a rasa dagiti nangisit ngem kadagiti puraw, kinapudnona, kanumuan a tao pay ketdi.
Relihion ken Rasa
Nakagun-od dagiti managlako kadagiti tagabo iti umdas a suporta kadagiti panangmatmatda iti rasa manipud kadagiti lider ti relihion. Idi kattapog ti 1450’s, naipaulog kadagiti pammilin dagiti Romano Katoliko a papa ti pannakaparmek ken pannakaadipen dagiti “pagano” ken “di nadalus” tapno maisalakan dagiti “kararuada” iti “Pagarian ti Dios.” Gapu ta immawatda iti bendision ti iglesia, di nagamak dagiti managtakuat ken managlako iti tagabo a taga Europa iti naulpit a panangtratoda kadagiti tattao a katutubo.
“Idi 1760s, ken iti simmaruno pay a pinulpullo a tawen, inanamongan dagiti Katoliko, Anglicano, Luterano, Presbiteriano, ken Repormador a klero ken teologo ti pannakatagabo dagiti nangisit,” kuna ti libro nga Slavery and Human Progress. “Awan man la ti moderno a relihion wenno sekta a nangpadas a mangupay kadagiti miembroda iti panangtagikua wenno pananggatang kadagiti nangisit a tagabo.”
Nupay saritaen ti dadduma a relihion ti sapasap a Nakristianuan a panagkakabsat, insaknapda met dagiti sursuro a nangrubrob iti panagsususik ti rasa. Kas pangarigan, kunaen ti Encyclopaedia Judaica a “kalpasan laeng ti napaut a panagdadangadang ken teolohikal a panagsasarita a nabigbig dagiti Español a tattao nga addaan met rikna dagiti katutubo a rasa a nasarakanda idiay Norte ken Sud America.”
Ti panangipapan a la ketdi no dagiti “kararua” dagiti tao kadagita a rasa ket “maisalakan” babaen ti pannakakumberteda iti Kinakristiano, awan aniamanna no kasanot’ pannakatratoda iti pisikal. Ket idi napagsaritaan ti kasasaad dagiti nangisit, inkalintegan ti adu a lider ti relihion nga inlunodto met ngamin ida ti Dios. Di umiso ti panangusarda kadagiti Kasuratan iti panangpadasda a paneknekan daytoy. Pasingkedan ti klero a da Robert Jamieson, A. R. Fausset, ken David Brown iti komentarioda iti Biblia: “Mailunod koma ni Canaan [Genesis 9:25]—natungpal daytoy a dusa idi naduprak dagiti Cananeo—idi nadadael ti Egipto, ken naadipen dagiti Africano, dagiti kaputotan ni Cam.”—Commentary, Critical and Explanatory, on the Whole Bible.
Ti sursuro a nailunod ti ama ti nangisit a rasa ket saan a pulos nga isursuro ti Biblia. Ti kinapudno ket, nagtaud ken Cus ti nangisit a rasa, saan a ken Canaan. Inkalintegan ni John Woolman idi maika-18 a siglo a ti panangusar iti daytoy a lunod idiay Biblia tapno ikalintegan ti panangtagabo kadagiti nangisit, ikedked kadakuada ti nakaisigudan a kalinteganda, “ket maysa a biddut unay a kapanunotan no awaten ti panunot ti asinoman a sipupudno nga agtarigagay nga agbiag babaen kadagiti nasimbeng a prinsipio.”
Ulbod a Siensia ken Rasa
Nakidanggay met ti ulbod a siensia iti panagregget a kanunongan ti teoria a dagiti nangisit ket nanumo a rasa. Ti libro nga Essay on the Inequality of Races, ni Pranses a mannurat a Joseph de Gobineau ti maika-19 a siglo, ti nangisaad iti panglakagan dagiti adu pay a sumaruno a sursurat. Iti dayta, biningay ni Gobineau ti sangatauan iti tallo a naggigidiat a rasa manipud iti urnos ti kinalaing: puraw, duyaw, ken nangisit. Kinunana nga adda iti dara dagiti nagpaiduma a kababalin ti tunggal rasa ket ngarud ti aniaman a panaglaok babaen ti panagasawa ket agbanag iti pannakadadael ken pannakapukaw dagiti nasayaat a kababalin.
Inkalintegan ni Gobineau nga idi damo adda laeng maymaysa a rasa dagiti puraw, natayag, olandes ti buokda, asul ti matada a tattao nga inawaganna nga Aryan. Kinunana a dagiti Aryan ti nangiyam-ammo iti sibilisasion ken Sanskrit idiay India, ket dagiti Aryan ti nangipasdek kadagiti sibilisasion ti kadaanan a Grecia ken Roma. Ngem gapu iti pannakiasawada kadagiti nanumo a lokal nga umili, napukaw dagitoy a natan-ok idi a sibilisasion, agraman ti kinasaririt ken naimbag a kababalin ti rasa nga Aryan. Pinasingkedan ni Gobineau a kaskasdi nga adda pay laeng ti kaasitgan a kabagian dagiti puro nga Aryan, a masarakan idiay makin-amianan nga Europa, nga isu kano dagiti Nordic ken, kas kaasitgan a kabagian, isu dagiti Aleman.
Dagiti kangrunaan a kapanunotan ni Gobineau—ti tallo a pakabingayan dagiti rasa, ti kapuonan ti dara, ti rasa nga Aryan—awanan aniaman a nasientipikuan a pakaibatayan, ket pulos a di awaten ti gunglo ita dagiti sientista. Nupay kasta, dagus a pinati ida ti dadduma. Nairaman kadakuada ti maysa nga Ingles a ni Houston Stewart Chamberlain, a naallukoy unay kadagiti kapanunotan ni Gobineau nga uray la a nagtaeng idiay Alemania ket intandudona ti kapanunotan a babaen laeng kadagiti Aleman a maadda ti namnama a maitalimeng ti kinapuro ti Aryan a rasa. Nabatad a nasaknap ti pannakabasa dagiti insurat ni Chamberlain idiay Alemania, ket dakes ti imbungana.
Dakes nga Imbunga ti Rasismo
Iti librona a Mein Kampf (Ti Pannakidangadangko), inggunamgunam ni Adolf Hitler a ti rasa nga Aleman ti kangatuan a rasa nga Aryan a naituding nga agturay iti lubong. Impapan ni Hitler a dagiti Judio, a mapabasol iti pannakarbek ti ekonomia ti Alemania, ket maysa a tuben iti daytoy natan-ok a gasat. Isu a naibilin ti pannakatalipupos dagiti Judio ken dadduma pay a minoridad idiay Europa, a nalawag a maysa kadagiti kadaksan a panawen iti historia ti tao. Daytoy ti makadadael a nagbanagan dagiti kapanunotan maipapan ti rasa, agraman dagiti kapanunotan da Gobineau ken Chamberlain.
Ngem saan laeng nga idiay Europa ti nakapasamakan dayta a kinadakes. Iti ballasiw taaw iti naawagan idi a baro a lubong, ti isu met laeng nga awan nakaibatayanda a kapanunotan ti nangituggod iti panagsagaba dagiti kaputotan dagiti inosente a tattao. Nupay dagiti Africano a tagabo ket nawayawayaan met laeng idi agangay idiay Estados Unidos kalpasan ti Guerra Sibil, naipaulog dagiti linteg iti adu nga estado a mangikedked kadagiti nangisit manipud kadagiti pribilehio a tagtagiragsaken ti dadduma nga umili. Apay? Impapan dagiti puraw nga umili a saan a nalaing dagiti nangisit no makipasetda kadagiti annongen dagiti sibilian ken gobierno.
Ti kasta unay a pannakaipasagepsep dagiti rikrikna maipapan ti rasa ket maiyilustrar iti kaso a pakainaigan ti antimiscegenation law. Iparit daytoy a linteg ti panagasawa dagiti nangisit ken puraw. Idi bisbistaenna ti kaso ti maysa a pagassawaan a nangsukir iti daytoy a linteg, kinuna ti hues: “Pinarsua ti Mannakabalin-amin a Dios dagiti rasa a puraw, nangisit, duyaw, Malay ken nalabaga, ket insaadna ida iti nagduduma a kontinente, ngem gapu iti pannakatungday ti urnosna nga agbiag ti nagduduma a rasa iti nagduduma a kontinente, di maipalubos dagita a panagasawa.”
Kinuna daytoy ti hues, saan nga idi maika-19 a siglo ken saan nga idi ugma, no di ket idi 1958—ket ag-100 a kilometro laeng manipud iti Kapitolio ti E.U.! Kinapudnona, idi laeng 1967 a winaswas ti Korte Suprema ti E.U. ti amin a linteg a maibusor iti panagasawa ti nagduduma a rasa.
Dagita a mangidumduma a linteg—agraman ti panaglalasin kadagiti eskuelaan, simbaan, ken dadduma pay a para iti publiko nga institusion ken panangidumduma idiay pagtrabahuan ken pagtaengan—ti nangituggod iti rinnisiris, protesta, ken kinaranggas dagiti sibilian, a nagbalin a kadawyan a paset ti biag idiay Estados Unidos ken dadduma pay a lugar. Nupay di mamapatay ken mangdadael iti sanikua ti maysa, ti pungtot, gura, ket personal a panaginap ken panagsagaba nga imbungana ti maibilang la ketdi a pakaumsian ken pakaibabainan ti maawagan ita a sibilisado a kagimongan.
Ngarud, ti rasismo ket nagbalin a maysa kadagiti pakaigapuan ti panagsisina a mangap-apektar ita iti kagimongan ti tao. Sigurado a gutugutennatayo a mangutob iti bukodtay a rikrikna, a mangimtuod iti bagitayo: Ilaklaksidko kadi ti aniaman a sursuro a mangipakaammo a natantan-ok ti maysa a rasa ngem iti dadduma? Inkagumaak kadin nga iwaksi ti aniaman a posible a nabatbati pay a rikrikna a natantan-ok ti rasak ngem iti dadduma?
Maiyanatup met nga iyimtuodtayo: Adda kadi namnama a maikkatton a maminpinsan dagiti panangidumduma iti rasa ken tension, a nagraira ita? Makapagbiag kadi a natalna dagiti tattao iti nadumaduma a nasion, pagsasao, ken kustombre?
[Ladawan iti panid 7]
Minatmatan ti adu a puraw dagiti nangisit kas nababbaba a kita ti tattao
[Credit Line]
Nakopia manipud ti DESPOTISM—A Pictorial History of Tyranny
[Ladawan iti panid 8]
Dagiti kampo dagiti Nazi a pagketlan iti biag ti dakes nga imbunga dagiti kapanunotan maipapan ti rasa
[Credit Line]
Ladawan ti U.S. National Archives