“O Jehova, Pagtalinaedem a Matalek ti Balasitangko!”

NAIPASNGAYAK idi 1930 idiay Alsace, Francia, iti maysa nga artistiko a pamilia. No rabii, agtugaw ni Daddy iti butaka, agbasa iti libro maipapan ti geograpia wenno astronomia. Agidda no kua ti asok iti sakaananna, ket iranud ni Daddy ken Mommy ti dadduma a nabasana bayat nga aggangansilio para iti pamiliana. Anian a ragsakko kadagidi a rabii!

Dakkel ti paset ti relihion iti biagmi. Napeklankami a Katoliko, ket kunaen dagiti makakita kadakami a makimisa no agsapa ti Domingo: “Alas nueben. Makimisan ti pamilia nga Arnold.” Kada aldaw sakbay a mapanak idiay eskuelaan, dumagasak idiay simbaan. Ngem gapu iti naalas a kababalin ti padi, pinaritannak ni Mommy a mapan idiay simbaan nga agmaymaysa. Innem ti tawenko idi.

Kalpasan a nabasana ti tallo laeng a bokleta dagiti Bibelforscher (Estudiante ti Biblia, a pagaammo itan kas dagiti Saksi ni Jehova), nangrugin a nangasaba ni Mommy iti binalaybalay. Nakaunget ni Daddy iti dayta. Imbilinna a di mapagsasaritaan ti relihion no addaak. ‘Dimo ibasbasa dayta a basura!’ Ngem magagaran unay ni Mommy maipapan iti kinapudno nga inkeddengna nga ibasa kaniak ti sumagmamano a paset ti Biblia. Gimmatang iti Katoliko a bersion ti Biblia ket basaenna dayta iti kada bigat a dina ibinsabinsa dayta, tapno agtulnog ken Daddy.

Maysa nga aldaw, binasana ti Salmo 115:4-8: “Dagiti didiosenda pirak ken balitok, ti aramid ti im-ima ti tao. . . . Dagiti mangaramid kadakuada umaspingdanto kadakuada, amin nga agkammatalek kadakuada.” Insarunona iti dayta ti maikadua a bilin a kunana: “Dika mangaramid iti maipaay kenka a ladawan a kinitikitan.” (Exodo 20:4-6) Dagus a timmakderak ken dinadaelko ti bukodko nga altar nga adda idiay siledko.

Napanak idiay eskuelaan ken inranudko kadagiti Katoliko a kaklasek ti inaldaw a panagbasak iti Biblia. Medio nangparnuay dayta iti riribuk idiay eskuelaan. Masansan a dagiti ubbing surotendak idiay lansangan sadak awagan iti “dakes a Judio!” Dayta ket idi 1937. Daytoy ti nakatignayan ni Daddy nga ammuen ti maad-adalko. Nangala iti maysa a libro a Creation, nga impablaak dagiti Saksi ni Jehova. Binasana dayta ket nagbalin met a Saksi!

Di nagbayag bayat a simrek ti armada ti Alemania iti Francia babaen ti pagbedngan ti Belgium, nangrugikam a nakakita kadagiti swastika a bandera iti ngatuen dagiti simbaan, nupay ti bandera ti Francia ket agwagwagayway pay laeng idiay kapitolio. Sinerraan ti gobierno ti Francia ti Kingdom Hall-mi ket impawilna ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova, isu a sililimeden ti trabahomi idi simmangpet dagiti Aleman. Ngem kimmaro ti panagregget a mangtalipupos kadagiti Saksi. Dua a tawen kalpasanna, idi agtawenak iti 11, nabautisaranak.

Makabulan kalpasanna, idi Setiembre 4, 1941, iti alas dos ti malem, naguni ti doorbell. Panagawiden ni Daddy manipud iti trabaho. Limmagtoak, linukatak ti ruangan, saak immarakup kenkuana. Impukkaw ti maysa a lalaki iti likudanna, “Heil Hitler!” Immibbetak iti panangarakupko ket nabigbigko a ti lalaki nga inarakupko ket maysa a soldado ti SS! Imbaondak iti siledko ket pinalutpotda ni nanangko iti uppat nga oras. Bayat a pimmanawda, impukkaw ti maysa kadakuada: “Dimonton makita ni lakaymo! Kastanto met ti mapasamak kenka ken iti anakmo!”

Naaresto gayamen ni Daddy iti dayta nga agsapa. Adda iti bulsana ti makabulan a sueldona. Inserra ti SS ti bank account ket inkedkedda ken nanangko ti maysa a pangtrabaho a tarheta​—maysa a napateg a dokumento tapno makastrek iti trabaho. Ti replanda itan ket: “Dikay ikkan ti pagbiag dagita a napeggad a tattao!”

Pannakaidadanes Idiay Eskuelaan

Bayat daytoy a tiempo kimmaro dagiti pannakapilit idiay high school a pagad-adalak. Iti kada iyaay ti mannursuro iti klase, masapul a tumakder ti amin a 58 nga estudiante a nakaunnat ti takkiagda sada kunaen, “Heil Hitler.” No umay ti padi tapno mangisuro iti relihion, sumrek sana kunaen, “Heil Hitler​—bendito dayta umay iti nagan ti Apo.” Sumungbat ti klase iti, “Heil Hitler​—Amen!”

Nagkedkedak a nangikuna iti “Heil Hitler,” ket naammuan daytoy ti direktor ti eskuelaan. Naisurat ti maysa a surat ti pakdaar a kunana: “Maysa nga estudiante ti saan nga agtultulnog kadagiti pagalagadan ti eskuelaan, ket no saan nga agbalbaliw iti las-ud ti makalawas, daytoy nga estudiante ket masapul a pumanaw iti daytoy nga eskuelaan.” Dinakamatna iti baba a masapul a maibasa daytoy a surat iti nasurok a 20 a klase.

Dimteng ti aldaw a naawaganak iti sanguanan ti klase tapno ipakaammok ti pangngeddengko. Ti direktor inikkannak iti lima pay a minuto nga agpili no agsaludoak wenno alaekon dagiti papelesko idiay eskuelaan saak pumanaw. Kasla di agpatingga daydi a lima a minuto. Agluluken dagiti sakak, kasla nagdakkelan ti ulok, agkibbakibbayoak. Ti kasta unay a kinaulimek ti intero a klase ti nasinga iti makatitileng a “Heil Hitler,” nga inulit ti intero a klase iti namitlo a daras. Nagtarayak iti tugaw, innalak dagiti papelesko, saak nagtaray a rimmuar.

Iti simmuno a Lunes, napalubosanak nga agadal iti sabali nga eskuelaan. Kinuna ti direktor nga awatendak nga ageskuela iti kondision a diak ibagbaga iti asinoman no apay a napagtalawak iti dati a nageskuelaak. Naulpit dagiti kaklasek, awagandak iti agtatakaw, nasukir, isu a napagtalawak idi. Diak mailawlawag ti talaga a makagapu.

Pinagtugawdak iti likudan ti klase. Naammuan ti balasitang nga adda iti sangok a diak agsalsaludo. Pagarupna no maysaak a miembro ti nalimed a movimiento dagiti Pranses a bumusbusor ken Hitler. Isu a masapul nga ilawlawagko no apay diak saluduan ni Hitler: “Sigun iti Aramid 4:12, ‘Awan ti pakaisalakanan iti uray siasino, ta awan ti sabali a nagan iti babaen ti langit a naited kadagiti tao a pakabalinantayo a maisalakan.’ Ni laeng Kristo ti Manangisalakantayo. Yantangay ti ‘heil’ kaipapananna ti panangisalakan ti maysa, diak mabalin nga ibaga dayta iti asinoman a tao, uray ni Hitler.” Daytoy a balasitang ken ni nanangna ket nangrugi a nakipagadal kadagiti Saksi ni Jehova ket nagbalinda a Saksi!

Nalimed nga Aktibidad

Kabayatan amin daytoy a tiempo, nangasabakam latta a sililimed. Rummuarkami iti umuna a Domingo iti kada bulan iti maysa a lugar iti kabambantayan a sadiay ti pakaalaanmi iti Pranses nga edision Ti Pagwanawanan tapno maipatarus dayta iti Aleman. Nangaramid ni Mommy iti espesial a sapin a garter ti barikesna ken addaan nalimed a bulsa tapno pagikabilak iti Pagwanawanan. Maysa nga aldaw dua a soldado ti nangpasardeng kadakami sadakam impan iti maysa a talon idiay bantay, a sadiay ti nangsukimatanda kadakami. Nagsakitak isu a pinagiddadak iti garami, ket gapu itoy, dida nakita Ti Pagwanawanan. Iti nagduduma a pamay-an, agparang a naynay nga isalsalakannak ni Jehova.

Maysa nga aldaw, imbilinda a mapanak iti maysa a “psychiatrist.” Ta gayam dua a soldado nga SS. Adda met sadiay ti dadduma nga ubbing a Saksi. Siak ti kaudian a naawagan. Nagtugaw iti likudan ti lamisaan ti dua a “doktor,” nagtugawak a nakaturong iti rupak ti maysa a nalawag a silaw, sa nangrugin ti panangpalutpot. Maysa a “doktor” ti mangdamag kadagiti saludsod maipapan iti geograpia wenno historia, ngem sakbay a makasungbatak, ti sabali ti mangimtuod met maipapan iti nalimed a trabaho. Damagenna pay ti nagnagan dagiti dadduma a Saksi. Gistay mariroakon idi kellaat a naguni ti telepono a nangsinga iti panangpalutpotda. Anian a nakaskasdaaw ti kanayon nga isasangbay ti tulong ni Jehova!

Agarup makabulan kalpasanna, napili ti klasemi a mapan iti maysa a pagsanayan a kampo ti Hitler Youth iti las-ud ti dua a lawas. Diak dinakdakamat dayta ken Mommy. Diak kayat nga ibaklayna ti aniaman a responsabilidad maipapan iti pangngeddengko a di mapan sadiay. Sakbay a dimteng ti aldaw ti ipapanawmi, binallaagannak ti direktor ti eskuelaan: “No awankanto inton Lunes idiay estasion ti tren wenno idiay opisinak, pabirukka iti polis!”

Isu a limmabasak idiay estasion ti tren idi agsapa ti Lunes iti dalanko a mapan idiay eskuelaan. Amin a kaklasek ket aw-awisendak a sumurot kadakuada, ngem determinadoak a mapan iti opisina ti direktor. Naladawakon idi makasangpetak sadiay, isu nga impapanna a simmurotakon iti dadduma idiay tren. Nakaunget idi makitanak. Innalanak iti siled ti klasena ket pinarigatna ti intero a klase iti uppat nga oras. Kas pangarigan, awaganna ti tunggal ubing iti sanguanan ti klase, ket imbes nga iyawatna kadakuada ti kuadernoda, isipatna dayta kadakuada. Sanak intudo ket kinunana: “Isu ti makimbasol!” Inkagumaanna a gargarien ti amin nga 45 nga ubbing, sangapulo laeng ti tawenda, nga umaydak singiren. Ngem idi nagngudo ti klase, inalamanodak ta diak kinanta dagiti pangmilitaria a kankanta.

Idi agangay natudinganak a manglasinlasin kadagiti papel, lata, ken tultulang. Pinagkedkedak nga aramiden dayta, gapu ta dagiti lata ket mausar para iti militaria. Nabaotak ken naawananak iti puot. Di nagbayag tinulongandak dagiti kaklasek tapno makaungarak.

Idi nagsubliak idiay eskuelaan, naklaatak a nakakita nga amin a klase ket sitatakder iti aglawlaw ti flagpole, agarup 800 nga ubbing. Naikabilak iti katengngaan. Naipalawag ti maysa nga atiddog a pannakailadawan ti wayawaya ken ti nagbanagan dagiti traidor, a sinaruno ti tallo nga ikkis a Sieg heil! (balligi ken pannakaisalakan). Ti kanta ti pagilian ket kinantada nga urayak la tumangtangken a sitatakder ken agnernerbios. Inandingaynak ni Jehova; sinalimetmetak ti kinatarnaw. Idi agangay, apagserrekko iti apartmentmi, nasarakak dagiti kawesko a naiparabaw iti katre ken ti maysa a surat a kunana: “Masapul nga adda ni Simone Arnold idiay estasion ti tren inton agsapa no bigat.”

Idi naammuan ti direktor ti eskuelaan nga inlawlawag kon dagiti patpatienmi iti maysa kadagiti kaeskuelaak, naarestoak, nabista iti korte, ken sinentensiaan ti hues a maipan iti maysa a reformatory school. Nailanad iti desision nga ‘isut’ napadakkel kadagiti sursuro ti International Bible Students Association, a dagiti pannursuroda ket maiparit iti linteg, ket agbalinto a dakes ti kinataona ken napeggad iti sabsabali.’ Makapadanag daydi a kasasaad kaniak, a 12-ti-tawenna, iti dayta a nakaam-amak a korte! Nupay kasta, gapu iti tulong ti maysa a mangisakit a gayyem nga agtartrabaho idiay administrasion, saanak a nadusa a dagus.

Ipapan Idiay Reformatory School

Kabigatanna, addakam ken Mommy idiay estasion ti tren. Dua a babbai ti nangaywan kaniak. Idiay tren inulit-ulitnak a binalakadan ni Mommy no maipapan iti kababalinko. “Kanayon nga agbalinka a nadayaw, nasingpet, ken naemma, nupay agsagabakanto iti kinaulpit. Dika agbalin a manangipapilit. Dika sumampitaw wenno sumungbat a sigugubsang. Laglagipem, ti panagbalin a natarnaw kaipapananna a dika agsuksukir. Pakasursuruamto dayta agpaay iti masanguanam a biag. Pagayatan ni Jehova a masuottayo agpaay iti masanguanan a pakagunggonaantayo. Sinanaydaka a naimbag para iti dayta. Ammom ti agdait, agluto, aglaba, ken agmula. Balasitangkan.”

Iti dayta a rabii, iti kaubasan idiay ruar ti ayanmi a hotel, nagparintumengkam ken Mommy, nagkantakam iti kanta ti Pagarian maipapan iti panagungar, sakam nagkararag. Iti nabileg a timek, inyararawannak ni Mommy: “O Jehova, pagtalinaedem a matalek ti balasitangko!” Iti kaudian a gundaway, inulesannak ni Mommy sanak inagkan.

Nagadut’ inaramidko iti simmuno nga aldaw idi simmangpetkami iti reformatory school, a diak man la nakapagpakada ken Mommy. Impakita kaniak ti maysa a balasitang ti maysa a katre a garami ti trigo ti kutsonna. Innalada ti sapatosko, ket masapul a sakasakakam a magna agingga ti itatapog ti Nobiembre. Diak makapangan iti damo a pangaldawko gapu iti emosional a panagdanagko. Inikkandak iti innem a paris ti medias tapno sorsiak; ta no saan didak ikkan iti aniaman a taraon. Iti damo unay iti biagko, nagsangitak. Binasa dagiti luak dagidiay a medias. Gistay nagpatpatnag a nagsangitak.

Kabigatanna, nagriingak iti alas 5:30. Nasarutak ti nagiddaak​—nabiit pay a nangrugi ti panagkadawyanko. Agnernerbiosak a napan iti damo a maestra a naam-ammok, ni Miss Messinger. Inawaganna ti maysa a balasitang a nangisuro kaniak no kasano a labaan ti akkub ti katrek iti nalamiis a danum. Nalamiis ti bato a basar, ket kimmaro ti nariknak nga ut-ot. Nagsangitak manen. Idi agangay kinuna ni Miss Messinger buyogen iti pananglais: “Ibagam ken Jehovam a masapul a labaanna ti akkub ti katrem!” Daydi ti rumbeng a mangngegak. Pinunasak dagiti luak, ket didak pulos napagsangit manen.

Masapul a mariingkam iti alas 5:30 ti kada agsapa tapno dalusan ti balay sakbay ti pammigat​—maysa a malukong a sopas iti alas 8:00 t.b. Ti balay ket eskuelaan para ti 37 nga ubbing nga agtawen 6 inggat’ 14. No malem, aglaba, agdait, ken agmulakami, yantangay awan lallaki nga agtrabaho iti nadagsen. Idi kalam-ek ti 1944/45, kaduak ti sabali pay a balasitang a nangragadi iti kayo nga 60 centimetro ti diametrona babaen ti ragadi a tenglen ti dua a tao. Naiparit ti panagpapatang dagiti ubbing ken di mabalin nga agmaymaysada, uray pay no mapanda iti kasilias. Agdigoskami mamindua laeng iti makatawen, ket magulgolanmi ti buokmi maminsan laeng iti makatawen. Ti dusa isut’ pannakaikedked ti taraon wenno pannakabaot.

Siak ti para dalus iti siled ni Miss Messinger. Kalikagumanna a sumrekak iti sirok ti katrena iti kada aldaw tapno dalusak ti spring ti katre. Adda bassit a Biblia nga inlibasko nga inserrek iti dayta a balay, ket nabalinak nga inyipit dayta iti spring ti katrena. Kalpasanna, nabalinak a binasa ti dadduma a paset ti Biblia iti kada aldaw. Di pagsiddaawan nga inawagandak kas ti ubing a kabuntogan nga agtrabaho!

No Domingo, mapan makimisa dagiti Protestante a babbalasitang, ket ti tallo a Katoliko a babbalasitang mapanda met iti simbaanda, ngem masapul a siak ti agluto para iti 37 nga ubbing. Bassitak unay isu a kasapulan nga agtakderak iti maysa a tugaw sa iggaman ti dua nga imak ti aklo a pangkiwar iti sopas. Para iti uppat a mamaestrami, masapul nga ilutuak ida iti karne ken natnateng, sa iyaramidak ida iti cake. No malem ti Domingo, agburdakami iti serbilyeta. Awan tiempo nga agay-ayam.

Sumagmamano a bulan kalpasanna, naragsakan a nangipadamag ni Miss Messinger a naaresto ni Mommyk ken addan iti maysa a kampo konsentrasion.

Nagpatingga ti gubat idi 1945. Narba dagiti kampo konsentrasion ket naiwaras iti intero a pagilian dagiti naparigat a biktimana, a nangdagdag iti rinibo tapno agsawar no sibibiag pay laeng dagiti nabatbati a miembro ti pamiliada.

Nakalkaldaang a Panagkikita Manen

Naimbag ta ammo ni Mommy ti ayanko, ngem idi umaynak alaen, isut’ diak nabigbig. Di pakasdaawan, gapu kadagiti pannakaparigatna! Idi naaresto ni Mommy, naipan iti kampo nga ayan met laeng ni Daddy, ti Schirmeck, isuna laeng ta naipan iti kampo para kadagiti babbai. Nagkedked a mangsorsi kadagiti uniporme dagiti soldado isu nga adu a bulan a naibalud nga agmaymaysa iti maysa a bunker iti uneg ti daga. Sumaganad, tapno pagsakitenda, impanda iti ayan dagiti babbai nga agsakit iti syphilis. Bayat a naiyakar idiay Ravensbrück, kimmapuy unay gapu iti nakaro a panaguyek. Idi timmakkiasen dagiti Aleman, ket dagiti balud nga agturturong idiay Ravensbrück ket kellaat a nawayawayaanen, maysa ni nanangko kadakuada. Nagpa-Constance, nga isut’ ayanko, ngem ti panagraranget iti tangatang ti nakaigapuan ti pannakasugat ken panagdara ti rupana.

Idi impandak iti ayanna, nagbaliw unay ti langana​—rimmapis gaput’ bisin, masakit, adut’ sugat ti rupana ken agdardara, nakaun-uneg ti timekna. Nasanayak nga agtamed iti sanguanan dagiti sangaili sa ipakitak amin dagiti nagapuanak​—dagiti binurdaak, dagiti dinaitko​—gapu ta umay ti dadduma a babbai iti balay tapno mangala iti katulonganda. Ket kasta ti inaramidko iti sanguanan ti nakapimpiman a ni Mommy! Idi laeng impannak iti maysa a hues tapno mangala iti legal a kalintegan tapno maiyawidnak ti nangipabigbig kaniak nga isu ni Mommyk! Kellaat a nagarubos dagiti lua a minedmedmedak iti unos ti 22 a bulan.

Bayat a pimmanawkami, nagbalin a kas makabang-ar a lana ken Mommy ti kinuna ti direktor a ni Miss Lederle. Kinunana: “Isublik kenka ti balasitangmo a ti kababalinna kas met la idi kassangpetna.” Nagtalinaed ti kinatarnawko. Nabirukanmi ti apartmentmi ket naggiankam manen sadiay. Ti laeng pagleddaanganmi isut’ kaawan ni Daddy. Isut’ inlista ti Red Cross kas maysa kadagiti natay.

Idi ngalay ti Mayo 1945, adda nagtuktok iti ruangan. Nagtarayak manen tapno lukatak dayta. Adda iti ridaw ti maysa a gayyem, ni Maria Koehl, ket kinunana: “Simone adda kaduak. Adda idiay baba ni tatangmo.” Marigatan nga umuli ni Daddy, ken maysan a tuleng. Linabsannak ket napan a dagus ken Mommy! Ti dati a naragsak a 11-ti-tawenna a balasitangna ket nagbalin a managbabain bayat dagidiay a naunday a bulbulan ti pannakaisina. Dinak man la nabigbig.

Nakaro ti epekto dagiti napasaranna. Idi damo idiay Schirmeck, maysa nga espesial a kampo, sa idiay Dachau, a sadiay ti nakaakaranna iti tipus ket 14 nga aldaw nga awan puotna gapu iti dayta. Inusarda pay idi agangay kadagiti medikal a panageksperimento. Manipud Dachau naipan idiay Mauthausen, maysa a kampo a pagketlan iti biag a nakarkaro ngem idiay Dachau, a sadiay ti nagtrabahuanna iti nadagsen ken nakapangpang-oran ken nakaisaranganna kadagiti dadakkel nga aso. Ngem nakalasat ket nakaawid met laengen ditoy balaymi.

Idi ag-17 ti tawenko, simrekak iti amin-tiempo a serbisio kas maysa a ministro dagiti Saksi ni Jehova ken idiay Gilead sadi Estados Unidos ti America, ti eskuelaan ti Watch Tower Society para kadagiti misionero. Idiay sangalubongan a hedkuarter ti Sosiedad, naam-ammok ni Max Liebster, maysa nga Aleman a Judio a nagbalin a Saksi iti maysa kadagiti kampo konsentrasion ni Hitler. Nagkasarkami idi 1956, ket babaen ti tulong ti Diostayo a ni Jehova, nagtalinaedkam iti amin-tiempo a serbisio kas espesial payunir a ministro ditoy Francia agingga ita.

Ania ketdin ti kinapudno dagiti sasao ni Mommy iti kararagna para kaniak idi rabii sakbay nga imbatinak iti reformatory school: “Umararawak kenka, O Jehova, pagtalinaedem a matalek ti balasitangko!”

Agingga ita nga aldaw, kasta ti inaramid ni Jehova!​—Kas insalaysay ni Simone Arnold Liebster.

[Ladawan iti panid 18]

Ni Simone Arnold Liebster ken ti lakayna a ni Max Liebster