Dikam Intandudo ti Gubat ni Hitler
KAS INSALAYSAY NI FRANZ WOHLFAHRT
NAGSERBI ni Tatangko, ni Gregor Wohlfahrt iti buyot ti Austria idi Gubat Sangalubongan I (1914 aginggat’ 1918) ken nakidangadang a maibusor iti Italia. No dagupen, napapatay ti ginasut a ribo nga Austriano ken Italiano. Naan-anay a binaliwan dagiti nakaam-amak a pasamak iti dayta a kapadasan ti panangmatmat ni Tatang iti relihion ken gubat.
Nakita ni Tatang a bendisionan ti papadi nga Austriano dagiti tropa, ket naammuanna a dagiti Italiano a padi kasta met laeng ti aramidenda. Gapuna, pinampanunotna: “Apay a maparegta dagiti soldado a Katoliko a mangpatay kadagiti dadduma a Katoliko? Rumbeng kadi nga aggiginnubat dagiti Kristiano?” Awan ti makapnek a sungbat ti papadi.
Dagiti Sungbat ti Salsaludsod ni Tatang
Kalpasan ti gubat, nagasawa ni Tatang ket nagindeg kadagiti kabambantayan ti Austria iti asideg ti beddeng ti Italia ken Yugoslavia. Naipasngayak sadiay idi 1920, ti inauna kadagiti innem nga annak. Idi agtawenak iti innem, immakarkami iti sumagmamano a kilometro iti dayaen ti St. Martin iti asideg ti pagbakbakasionan nga ili ti Pörtschach.
Bayat a nagindegkami sadiay, addada simmarungkar a ministro dagiti Saksi ni Jehova (a maawagan idi nga Estudiante ti Biblia) kadagiti dadakkelko. Idi 1929 imbatida ti bokleta a Prosperity Sure, a nangsungbat iti adu a salsaludsod ni Tatang. Impakita dayta manipud Biblia a ti lubong ket tengtenglen ti maysa a di makita nga agturay a naawagan Diablo ken Satanas. (Juan 12:31; 2 Corinto 4:4; Apocalipsis 12:9) Biang ti impluensiana iti relihion, politika, ken komersio daytoy a lubong dagiti nakaam-amak a napasamak a nakita ni Tatang idi Gubat Sangalubongan I. Nasarakan met laengen ni Tatang dagiti sungbat a birbirokenna.
Naregta iti Ministerio
Nagpedido ni Tatang iti literatura manipud iti Watch Tower Bible and Tract Society ket rinugianna nga inwaras dayta kadagiti kabagianna ken kalpasanna iti balaybalay. Idi agangay, nakikaduan kenkuana ni Hans Stossier, maysa nga agkabanuag a kaarrubana nga agtawen laeng iti 20, iti ministerio a panagbalaybalay. Di nagbayag, nagbalinen a Saksi ti lima kadagiti kabagianmi—ti manong ni Tatang a ni Franz, ti asawana a ni Anna, kalpasanna ti baroda a ni Anton, ti ading ni Tatang a babai a ni Maria, ken ti asawana a ni Hermann.
Talaga a nangpataud daytoy iti pannakariro iti bassit nga ilimi a St. Martin. Idiay eskuelaan, sinaludsodan ti maysa nga estudiante ti Katoliko a maestromi, “Padre Loigge, asino ti baro a dios a Jehova a daydayawen ni Wohlfahrt?”
“Saan, saan, annak,” kinuna ti padi. “Saan a baro a dios daytoy. Ni Jehova isut’ Ama ni Jesu-Kristo. No irakrakurakda ti mensahe gapu iti ayatda iti dayta a Dios, nagsayaat dayta.”
Malagipko a namin-adu a daras a pimmanaw ni tatangko iti balay iti ala 1:00 t.b. nga aduan awit a literatura ti Biblia ken maysa a sandwich. Innem wenno pito nga oras kalpasanna, makagtengen iti kaadayuan a paset ti pangasabaanna a teritoria, iti asideg ti beddeng ti Italia. Kumuyogak kenkuana kadagiti as-asideg a lugar.
Nupay [okupado] iti ministeriona iti publiko, di binaybay-an ni Tatang ti naespirituan a kasapulan ti pamiliana. Idi ag-sangapulo ti tawenko, rinugianna ti regular a linawas a panagadal ti Biblia kadakam amin nga innem, nga usarenna ti libro a The Harp of God. No dadduma, mapunno ti balaymi kadagiti interesado a kaarruba ken kabagian. Idi agangay, addan kongregasion dagiti 26 a manangiwaragawag ti Pagarian iti bassit nga ilimi.
Nagturay ni Hitler
Nagturay ni Hitler idiay Alemania idi 1933, ket kimmaro ti pannakaidadanes dagiti Saksi ni Jehova sadiay di nagbayag kalpasanna. Idi 1937, tinabunuan ni Tatang ti maysa a kombension idiay Prague, Czechoslovakia. Napakdaaran dagiti nakikombension maipapan kadagiti pakasuotan iti masanguanan, isu nga idi nagawid, pinaregtanakami amin ni Tatang nga agsagana a maipaay iti pannakaidadanes.
Kabayatanna, idi agtawenak iti 16, rinugiak ti nagsanay kas maysa a pintor ti balay. Nakipagnaedak iti maysa a nalaing a pintor a kabaelanna ti mangsanay ken nagadalak iti trade school. Maysa a lakayen a padi a pimmanaw idiay Alemania tapno malisianna ti turay ti Nazi ti nangisuro iti klase ti relihion idiay eskuelaan. Idi kinablaawan dagiti estudiante iti “Heil Hitler!” imparangarangna ti pannakaupay ket inimtuodna: “Aniat’ napasamaken iti pammatitayo?”
Inusarko ti gundaway ket inimtuodko no apay nga usaren dagiti Katoliko dagiti titulo a kas ti “Katan-okan” ken “Nasantuan nga Ama,” yantangay kinuna ni Jesus nga amin dagiti pasurotna agkakabsatda. (Mateo 23:8-10) Binigbig ti padi a di umiso ti mangaramid itoy ket di maay-ayo dagiti autoridad kenkuana a mismo gapu iti panagkedkedna nga agrukbab iti obispo ken mangagek iti imana. Kalpasanna sinaludsodko: “Kasano a mabalin ti pumatay kadagiti pada a Katoliko babaen ti panangbendision ti Iglesia?”
“Daytoy ti kakaruan a pakaibabainan!” kinuna ti padi. “Rumbeng a saan a pulos a mapasamak manen dayta. Kristianotayo ket ti Iglesia rumbeng a di makiraman iti gubat.”
Idi Marso 12, 1938, simrek a di nalaplapdan ti buyot ni Hitler idiay Austria ket idi agangay pinagbalinnan dayta a paset ti Alemania. Dagus a nakidasig dagiti iglesia kenkuana. Kinapudnona, kurang a nakadomingo kalpasanna, nagpirma amin dagiti innem nga obispo ti Austria agraman ni Kardinal Theodore Innitzer kas yaanamong iti “natan-ok a deklarasion” a sadiay kinunada a kadagiti umay nga eleksion “datayo nga Obispo, nasken ken rebbengentayo iti nasion kas Aleman, nga ibutos ti Reich (turay) nga Aleman.” (Kitaenyo ti panid 9.) Nagadu ti immabrasa idiay Vienna a sadiay nairaman ni Kardinal Innitzer kadagiti immuna a nangkablaaw ken Hitler babaen iti saludo a Nazi. Imbilin ti kardinal nga iwagayway amin a simbaan ti Austria ti bandera a swastika, batingtingenda ti kampanada, ken ikararaganda ti diktador a Nazi.
Kasla nagpatnag laeng a nagbaliw ti napolitikaan a kasasaad ti Austria. Kellaat nga immadu idiay Austria dagiti kameng ti buyot a Nazi (storm troopers) a nakauniporme ti kaki nga addaan marka a swastika iti takkiagda. Ti padi a nagkuna idi damo a ti Iglesia di koma mairaman iti gubat ket maysa kadagiti sumagmamano a padi a nagkedked nga agkuna iti “Heil Hitler!” Iti sumaganad a lawas maysa a baro a padi ti nangsukat kenkuana. Ti umuna a banag nga aramidenna apaman a sumrek iti klase ket pagunienna idi dagiti takonna, itayagna ti takkiagna nga agsaludo, ken kunaenna: “Heil Hitler!”
Pannakapilit a Tumulad
Naisarang ti tunggal maysa iti panangpilit dagiti Nazi. No kablaawak dagiti tattao iti “Guten Tag” (Naimbag nga aldaw) imbes a “Heil Hitler,” agungetda. Ag-12 a daras a naipulongak iti Gestapo. Naminsan, maysa a grupo dagiti kameng ti buyot a Nazi ti namutbuteng iti nalaing a pintor a nakipagnaedak a kunana a no diak agsaludo ken makikadua iti Hitler Youth, maibaonak iti kampo a pagbaludan. Ti pintor, maysa a makisimpatia iti Nazi, kiniddawna kadakuada nga anusandak ta masiguradona a kamaudiananna agbalbaliwakto. Inlawlawagna a dina kayat a mapukawnak ta nasayaatak a trabahador.
Idi nagturay ti Nazi, adda nasaknap a panagmartsa a nagtultuloy agingga iti rabii, ket sipapanatiko a yikkis ti tattao dagiti slogan. Inaldaw a mangngegan kadagiti radio dagiti palawag da Hitler, Goebbels, ken dadduma pay. Kimmaro ti panagpasakop ti Iglesia Katolika ken ni Hitler, bayat a naynay nga ikarkararagan ti papadi ken bendisionanda ni Hitler.
Pinalagipannak ni Tatang a masapul nga agtakderak a sititibker ken idedikarko ti biagko ken ni Jehova ken agpabautisarak. Nasaritana met kaniak ti maipapan ken ni Maria Stossier, ti kaarrubami nga ading ni Hans a babai, a nangalan iti takderna agpaay iti kinapudno ti Biblia. Nagnumokami ken ni Maria nga agkallaysakami, ket pinaregtanak ni Tatang nga agbalinak a pammaregta kenkuana iti naespirituan. Dakam ken Maria ket binautisaran ni manongna a Hans idi Agosto 1939.
Ti Mapagulidanan a Kinatarnaw ni Tatang
Iti sumaganad nga aldaw, naayaban ni Tatang nga agserbi iti militar. Nupay ti nakapuy a salun-atna gapu iti rigat a sinagabana idi Gubat Sangalubongan I, ti nanglapped koma kenkuana nga agserbi, kinuna ni Tatang kadagiti nagsaludsod a kas maysa a Kristiano saanto a pulos a makiraman manen iti gubat kas idi, idi isu ket maysa a Katoliko. Gapu itoy a sasao, isut’ tinengngelda agpaay iti kanayonan pay nga imbestigasion.
Makalawas kalpasanna, idi rinaut ti Alemania ti Poland, a nangrugian ti Gubat Sangalubongan II, isut’ naipan idiay Vienna. Bayat ti pannakatengngelna sadiay, nagsurat ti mayor iti distritomi a kunkunana a ni Tatang ti makimbiang iti panagkedked dagiti dadduma a Saksi a mangsuportar ken ni Hitler ket rumbeng a mapapatay ni Tatang. Kas banagna, naibaon ni Tatang idiay Berlin, ket di nagbayag nasentensiaan a mapugotan. Nakawaran iti aldaw ken rabii iti pagbaludan ti Moabit.
Kabayatanna, sinuratak ni Tatang maipapan iti pamiliami ket imbagami kenkuana a determinadokami a sumurot iti matalek nga ulidanna. Saan a nalaka a maluyaan ni Tatang, ngem nakitami no kasano ti riknana idi a ti naudi a suratna kadakami ket natedtedan kadagiti lua. Maragsakan unay ta naawatanmi ti takderna. Nagsurat kadagiti makaparegta a sasao, a sinaggaysanakami a ninaganan ket pinaregtanakami nga agtalinaed a matalek. Nabileg ti namnamana iti panagungar.
Malaksid ken Tatang, agarup dua dosena a sabsabali a Saksi ti naibalud idiay pagbaludan ti Moabit. Pinadas dagiti nangato nga opisial ni Hitler a piliten ida a mangisuko ti pammatida ngem dida nagballigi. Idi Disiembre 1939, agarup 25 a Saksi ti napapatay. Idi naammuanmi ti pannakapapatay ni Tatang, inyebkas ni Nanang ti panagyamanna ken Jehova ta inikkanna ni Tatang iti bileg nga agtalinaed a matalek agingga a natay.
Nangrugi Dagiti Pakasuotak
Sumagmamano a lawas kalpasanna, naayabanak iti trabaho a panagserbi ngem di nagbayag naammuak a ti kangrunaan a trabaho ket panagsanay iti militar. Inlawlawagko a diak agserbi iti buyot no di ket agtrabahoak iti sabali a trabaho. Nupay kasta, idi nagkedkedak a mangkanta kadagiti pakidangadang a kanta dagiti Nazi, nakapungtot dagiti opisial.
Iti sumaganad nga agsapa, nagparangak a nakakawes iti sibilian imbes a ti uniporme ti buyot a naipaay kadakami. Kinuna ti mangay-aywan nga opisial nga awanen ti maaramidna no di ti panangikabilna kaniak iti pagbaludan iti uneg ti daga. Nagbiagak sadiay babaen ti tinapay ken danum. Kalpasanna naibaga kaniak nga addanto seremonia ti panagsaludo ti bandera, ket napakdaaranak a ti panagkedked a makiraman agbanagto iti pannakapaltogko.
Iti lugar a pagsanayan, adda 300 a kabbaro a soldado agraman dagiti opisial ti militar. Nabilinak a magna a kadua dagiti opisial ken ti bandera a swastika ken agsaludo iti opisial a saludo dagiti Nazi. Babaen ti pananggun-odko iti naespirituan a bileg manipud iti salaysay ti Biblia maipapan kadagiti tallo a Hebreo, basta kinunak, “Guten Tag” (Naimbag nga aldaw), bayat ti ilalabasko. (Daniel 3:1-30) Nabilinak nga agmartsa manen a lumabas. Iti daytoy a tiempo diak nagsasao, basta immisemak laeng.
Idi inturongdak dagiti uppat nga opisial iti pagbaludan iti uneg ti daga, imbagada kaniak nga agnernerbiosda ta inanamaenda a mapaltoganak. “Apay a nakaisemka pay laeng,” inimtuodda, “idinto ta agnernerbioskam la ngaruden?” Imbagada a tarigagayanda ti maaddaan koma iti kas iti kinaturedko.
Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, simmangpet idiay kampo ni Dr. Almendinger, maysa a nangato nga opisial manipud iti hedkuarter ni Hitler idiay Berlin. Naayabanak a sumango kenkuana. Inlawlawagna a naing-inget dagiti linteg itan. “Dika ammo no anianto a pakarigatan ti sanguem,” kinunana.
“Ah, ammok,” insungbatko. “Napugotan ni tatangko gapu iti isu met laeng a rason sumagmamano laeng a lawas ti napalabas.” Isut’ nasdaaw ken saan a nakatagari.
Kalpasanna, simmangpet ti sabali manen a nangato nga opisial manipud Berlin, ket inkagumaanna manen a balbaliwan ti panunotko. Kalpasan a nangngegna a diak labsingen dagiti linteg ti Dios, iniggamanna ti imak ket, kinunana nga agar-arubos ti lua iti rupana: “Kayatko nga isalakan ti biagmo!” Naasian unay amin dagiti agbuybuya nga opisial. Kalpasanna naisubliakon iti pagbaludan iti uneg ti daga a sadiay binusbosko ti 33 nga aldaw.
Pannakaisaklang ken Pannakaibalud
Idi Abril 1940, nayakarak iti pagbaludan idiay Fürstenfeld. Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, binisitadak da Maria, ti nobiak, ken ni adingko a Gregor. Inaunaak laeng iti makatawen ket kagudua ngem ni Gregor, ket sititibker nga intakderanna ti kinapudno ti Biblia idiay eskuelaan. Malagipko ti panangparegtana kadagiti adingmi a lallaki nga agsaganada a maipaay iti pannakaidadanes, a kunkunana a maymaysa laeng ti rumbeng nga aramiden, ti agserbi ken Jehova! Ti napateg nga oras a nabusbos a nangparegtaanmi iti maysa ken maysa, ti naudi a tiempo a pannakakitak kenkuana a sibibiag. Kalpasanna, idiay Graz, nasentensiaanak iti lima a tawen a nadagsen a panagtrabaho.
Idi otonio ti 1940, nailuganak iti tren a mapan idiay kampo a pagtrabahuan idiay Czechoslovakia, ngem naibatiak idiay Vienna ket naibaludak sadiay. Nakaam-amak dagiti kasasaad. Saanak laeng a nabisinan, ngem iti rabii kinagatdak dagiti dadakkel a kiteb a namagdara iti lasagko ken naut-ot. Gapu kadagiti rason a diak pay ammo idi, naisubliak idiay pagbaludan ti Graz.
Interesado[da] iti kasok ta deskribiren ti Gestapo dagiti Saksi ni Jehova kas panatiko a martir a kaykayatda ti masentensiaan a matay tapno magun-odanda ti nailangitan a gunggona. Kas banagna, adda nagsayaat a gundawayko a nagsao bayat ti dua nga aldaw, iti sanguanan ti maysa a propesor ken walo nga estudiante manipud Graz University, nga inlawlawagko a 144,000 laeng dagiti tattao a maala idiay langit a makipagturay ken Kristo. (Apocalipsis 14:1-3) Ti namnamak, kinunak, isut’ panangtagiragsak iti biag nga agnanayon iti paraiso a kasasaad ditoy daga.—Salmo 37:29; Apocalipsis 21:3, 4.
Kalpasan ti dua nga aldaw a panagsalsaludsod, kinuna ti propesor: “Makunak a nainkalintegan ti panagpampanunotmo ket kayatmo ti agbiag ditoy daga. Saanmo a tarigagayan ti matay tapno mapanka idiay langit.” Nagladingit maipapan iti pannakaidadanes dagiti Saksi ni Jehova ket ninamnamana a naimbagto ti pagbanagak iti masanguanan.
Nasapa pay idi 1941, naammuak a nakaluganak iti tren nga agturong idiay Rollwald a kampo ti nadagsen a panagtrabaho idiay Alemania.
Narigat a Biag Idiay Kampo
Masarakan ti Rollwald iti nagbaetan dagiti siudad ti Frankfurt ken Darmstadt ket addaan agarup 5,000 a balud. Mangrugi ti tunggal aldaw iti alas 5:00 t.b. babaen ti panangawagda ti nagan dagiti nakalista [a balud], nga agpaut iti agarup dua nga oras ta siiinayad a pabaruen dagiti opisial ti listaanda kadagiti balud. Masapul nga agtakderkami a di agkutkuti, ket adu a balud ti nabaut iti nakaro gapu iti dida panagtakder a nakaintek.
Tinapay a naaramid iti arina, nagragadian, ken patatas a masansan a bubuotenen ti pamigatmi. Kalpasanna mapankam agtrabaho idiay baresbes, nga agkali iti kanal a pagayusan tapno maatianan ti daga nga agpaay a talonen. Kalpasan ti panagtrabahomi idiay baresbes iti agmalmalem nga awan ti umno a sapatosmi, umbal dagiti sakami a kasla espongha. Naminsan kasla adda gangrenan ti sakak, ket nagamakak di la ket ta masapul a maputed.
No umaldawen idiay pagtrabahuan, madasarankami iti eksperimento a naglalaok a ramen a naawagan sopas. Maikkan dayta ti raman a singkamas wenno repolio ket no dadduma iramanna dagiti nagiling a bangkay dagiti agsakit nga ayup. Nagasang dagiti ngiwat ken karabukobmi, ket adu kadakami ti naaddaan kadagiti dadakkel a letteg. Iti rabii, ad-adu pay a “sopas” ti naited kadakami. Adu a balud ti nagtuppol, ngem naibaga kaniak a napateg no kanayon a pagngalngalko ti ngipenko. Agngalngalak idi iti maysa a pedaso ti kayo a saleng wenno sangsanga ti hazel, ket pulos a diak nagtuppol.
Panangsalimetmet a Nabileg ti Espiritualidad
Iti panangikagumaanda a mangdadael iti pammatik, imputongdak dagiti guardia manipud kadagiti dadduma a Saksi. Yantangay awan idi ti literaturak iti Biblia, linaglagipko dagiti kasuratan a naikabesakon, kas ti Proverbio 3:5, 6, a mangparparegta kadatayo nga ‘agtalek ken Jehova iti amin a puso,’ ken ti 1 Corinto 10:13, a mangikari a ni Jehova dinanto ‘palubosan a masulisogtayo iti labes ti kabaelantayo nga itured.’ Babaen ti pananglagipko kadagita a kasuratan ken panagpannurayko ken Jehova iti kararag, napabilegak.
No dadduma, makakitaak iti Saksi a mayakar manipud iti sabali a kampo. No awan gundawaymi nga agsarita, paregtaenmi ti maysa ken maysa nga agbalin a natibker babaen iti tang-ed wenno naitayag a gemgem. Sagpaminsan a nakaawatak ti sursurat manipud kada Maria ken Nanang. Iti maysa, naammuak ti pannakapapatay ti ipatpategko nga ading a ni Gregor, ken iti sabali pay, idi dandani agngudon ti gubat, a napapatay ni Hans Stossier, ti manong ni Maria.
Kalpasanna, nayakar iti kampomi ti maysa a balud a nakaam-ammo ken Gregor idi nagkaduada idiay pagbaludan ti Moabit idiay Berlin. Naammuak kenkuana dagiti detalye ti napasamak. Nasentensiaan ni Gregor a matay babaen iti pannakapugot, ngem iti panangikagumaan a mangdadael iti kinatarnawna, napawaywayan iti uppat a bulan ti gagangay a panaguray sakbay a mapapatay. Bayat dayta a tiempo, naipasango dagiti amin a kita ti panangpilit tapno maallukoy a makikompromiso—nadagsen a kawar ti nangreppet kadagiti ima ken sakana, ket manmano a mapakan. Ngem, saan a pulos a timmallikud. Isut’ nagmatalek agingga iti panungpalan—Marso 14, 1942. Nupay naladingitanak iti damag, pinabilegnak dayta nga agtalinaed a matalek ken Jehova, aniaman ti mapasamak.
Kabayatanna, naammuak met a dagiti addik a lallaki a da Kristian ken Willibald ken dagiti addik a babbai a da Ida ken Anni naipanda iti maysa a kumbento a nausar kas balay a pakadusaan idiay Landau, Alemania. Nababaut iti nakaro dagiti ubbing a lallaki agsipud ta agkedkedda a [mangikablaaw iti] Heil Hitler.
Dagiti Gundaway a Mangasaba
Kaaduan kadagidiay adda iti baraks a pagnanaedak ket balud gapu iti politika ken dagiti kriminal. Masansan a busbosek dagiti rabii a mangasaba kadakuada. Maysa ti padi a Katoliko manipud Kapfenberg a managan Johann List. Isut’ naibalud agsipud ta nagsarita iti kongregasionna maipapan kadagiti banag a nangngegna iti British Broadcasting.
Narigatan unay ni Johann agsipud ta saan a nairuam iti nadagsen a pisikal a trabaho. Isut’ mannakigayyem a tao, ket pasaray tulongak a mangileppas iti trabahona tapno saan a madisiplinaan. Kinunana nga isut’ mabain a naibalud gapu iti napolitikaan a rason ket saan a gapu iti panagtalinaedna kadagiti Nakristianuan a prinsipio. “Talaga nga agsagsagabaka gapu ta maysaka a Kristiano,” kinunana. Idi isut’ nawayawayaan agarup makatawen kalpasanna, inkarina a bisitaenna ni nanangko ken ti nobiak nga isut’ inaramidna.
Simmayaat ti Biagko
Idi naladawen a 1943, naaddaankam iti baro a komander ti kampo nga agnagan Karl Stumpf, natayag, ubanan a lalaki a nangirugi a nangpasayaat kadagiti kasasaad iti kampomi. Nayeskediol a mapinturan ti villana, ket idi naammuanna a pintor ti pagsapulak, naited kaniak ti trabaho. Daytoy ti damo a pannakaikkatko nga agtrabaho idiay baresbes.
Narigat a maawatan ti asawa ti komander no apay a naibaludak, nupay inlawlawag ti asawana nga addaak sadiay gapu iti pammatik kas maysa a Saksi ni Jehova. Naasian kaniak ta nakuttongak isu a pinakannak. Inyurnosna ti ad-adu a panagtrabahok tapno lumukmegak.
Idi naayaban dagiti balud manipud kampo a makigubat kadagiti front line idi arinunos ti 1943, ti nasayaat a relasionko ken Komander Stumpf insalakannak. Inlawlawagko kenkuana a matayak laengen imbes nga agbasolak iti dara babaen iti pannakipaset iti gubat. Nupay narigatan iti takderko iti neutralidad, nabaelanna nga inikkat ti naganko iti listaan dagidiay a naayaban.
Maudi nga Al-aldaw ti Gubat
Idi Enero ken Pebrero 1945, dagiti nababa ti panagtayabda nga eroplano ti America pinaregtadakami babaen ti panangitinnagda kadagiti polieto nga agkunkuna nga asidegen nga agpatingga ti gubat. Ni Komander Stumpf, a nangisalakan kaniak, inikkannak kadagiti kawes a sibilian ket intukonna ti villana kas lugar a paglemmengan. Idi pumanawakon idiay kampo, nakitak a napalaus ti riribuk. Kas pagarigan, tumartaray nga immun-una ngem dagiti Americano ti ubbing nga addaan aruat a pakigubat nga agar-arubos ti lua iti rupada. Gapu ta maamakak a makasabet iti opisial nga SS a mabalin nga agsiddaaw no apay a diak nakaawit iti paltog, inkeddengko ti agsubli idiay kampo.
Di nagbayag, linikmuten a naan-anay dagiti tropa nga Americano ti kampomi. Idi Marso 24, 1945, simmukon ti kampo, a nangiwagaywayen kadagiti puraw a bandera. Anian ti siddaawko a nakaammo nga addada pay sabsabali a Saksi idiay ekstension ti kampo a saan nga impalubos ni Komander Stumpf a mapapatay! Anian a nagragsak ti panagtitiponmi! Idi naibalud ni Komander Stumpf, adu kadakami ti immadani kadagiti opisial nga Americano ket nagtestigokami a personal ken babaen iti surat maigapu kenkuana. Kas banagna, tallo nga aldaw kalpasanna, isut’ nawayawayaanen.
Iti pakasdaawak, siak ti umuna kadagiti agarup 5,000 a balud a nawayawayaan. Kalpasan ti lima a tawen a pannakaibalud, nariknak a kasla agtagtagainepak. Buyogen iti lulua ti rag-o, nagyamanak ken Jehova babaen iti kararag gapu iti panangitalimengna kaniak a sibibiag. Saan a simmuko ti Alemania agingga idi Mayo 7, 1945, agarup innem a lawas kalpasanna.
Idi nawayawayaanak, dagus nga inkagumaak ti makiuman kadagiti dadduma a Saksi iti lugar. Naorganisar ti maysa a grupo ti panagadal iti Biblia, ket bayat dagiti simmaganad a lawas, binusbosko ti adu nga oras a nangasaba kadagiti tao iti lugar nga aglawlaw ti kampo. Kagiddan dayta, nakagun-odak ti trabaho kas maysa a pintor.
Nakaawidak Manen
Idi Hulio, nakagatangak iti motorsiklo ket rinugiakon ti atiddog a biahek nga agawid. Nagpaut ti sumagmamano nga aldaw ti biahe ta adu a rangtay iti haywey ti nadadael. Idi nakagtengakon idiay St. Martin, inunorko ti kalsada ket nasirpatak ni Maria nga agan-ani iti trigo. Idi nabigbignakon, nagtartaray nga immay. Agasenyo ti nagragsak a panagkadua manen. Indisso ni Nanang ti paggapasna ket nagtartaray met nga immay. Itan, 49 a tawen kalpasanna, agtawenen ni Nanang iti 96 ken bulseken. Nasin-aw pay laeng ti panunotna, ken matalek pay laeng a Saksi ni Jehova.
Nagkallaysakami ken ni Maria idi Oktubre 1945, ket nanipud kadagidi a tawen, tinagiragsakmi ti nagkadua a nagserbi ken Jehova. Nabendisionankami iti tallo nga annak a babbai, maysa nga anak a lalaki, ken innem nga appoko, nga aminda ket naregta nga agserserbi ken Jehova. Bayat ti adu a tawen, napnekak a timmulong kadagiti pinulpullo a tattao a mangala iti takderda agpaay iti kinapudno ti Biblia.
Tured nga Agibtur
Namin-adu a daras a napagsaludsodanak no kasano a nabaelak, kas maysa laeng nga agtutubo, a sinango nga awanan buteng ti ipapatay. Manginanamakayo—mangipaay ni Jehova a Dios ti bileg nga agibtur no determinadokayo nga agtalinaed a nasungdo. Masursuro a dagus ti maysa ti agpannuray a naan-anay kenkuana babaen iti kararag. Ket ti pannakaammo a dadduma, agraman ni tatangko ken adingko, ket nagibtur a simamatalek agingga a natayda, ti nangtulong kaniak nga agtalinaed met a nasungdo.
Saan laeng nga idiay Europa nga awan ti nakidasigan ti ili ni Jehova iti gubat. Malagipko a bayat ti pannakaisaklangda idiay Nuremberg idi 1946, napagsaludsodan ti maysa kadagiti nangato nga opisial ni Hitler maipapan iti pannakaidadanes dagiti Saksi ni Jehova nga adda kadagiti kampo a pagbaludan. Inuyosna iti bulsana ti maysa a nakartib a damag a nangipakaammo a rinibo a Saksi ni Jehova idiay Estados Unidos ti adda kadagiti pagbaludan ti America gapu iti neutralidadda idi Gubat Sangalubongan II.
Kinapudnona, situtured a suroten dagiti pudno a Kristiano ti ulidan ni Jesu-Kristo, a nangtaginayon iti kinatarnawna iti Dios agingga iti maudi a kanito ti biagna. Agingga ita nga aldaw, masansan a panunotek dagiti 14 a miembro ti bassit a kongregasionmi idiay St. Martin bayat ti dekada ’30 ken ’40 isuda a, gapu iti ayatda iti Dios ken iti padada a tao, nagkedkedda a mangsuportar ti gubat ni Hitler ket gapu iti dayta a rason, napapatayda. Anian a naindaklan a panagkakaduanto dayta inton mapagungarda a mangtagiragsak iti biag nga agnanayon iti baro a lubong ti Dios!
[Ladawan iti panid 8]
Ni tatangko
[Dagiti ladawan iti panid 8, 9]
Baba ken kanigid: Ni Kardinal Innitzer nga agbutbutos a mangsuportar iti Aleman a Reich
Kanawan: Ti “Natan-ok a Deklarasion” a sadiay indeklara dagiti innem nga obispo a ‘rebbengenda nga itandudo ti Reich (turay) nga Aleman’
[Credit Line]
UPI/Bettmann
[Ladawan iti panid 10]
Idi 1939, nagtulagkami ken ni Maria
[Ladawan iti panid 13]
Ti pamiliami. Kanigid nga agpakanawan: Gregor (napugotan), Anni, Franz, Willibald, Ida, Gregor (tatang, napugotan), Barbara (nanang), ken ni Kristian
[Ladawan iti panid 15]
Siak ken ni Maria itatta