Panangsalimetmet ti Kinatarnaw Idiay Nazi nga Alemania
ITI maysa a nalamiis nga aldaw ti Abril idi 1939, naibaonak idiay Sachsenhausen a kampo a pagbaludan idiay Alemania. Kaduak dagiti dadduma a baro a balud, nagparangak iti sango ti komandante ti kampo, maysa a nauyong a lalaki a nabirngasan iti Foursquare gapu iti nabaked a pammagina. Iti “pangabrasa a palawagna,” linaisnakami, a dineskribirna ti nauyong a panangtuok a mabalin nga inanamaenmi.
“Magun-odanyo ti aniaman a kayatyo kaniak,” inriawna, “maysa a putok iti ulo, iti barukong, iti tian!” Ket namakdaar: “Dagiti lallaki a mandarak nalaingda a pumuntiria. Maipandakayo a dagus idiay langit! Ngem bangkay laeng ti pamay-an ti ipapanawyo ditoy.”
Kalpasanna naikulongak iti Pagbaludan nga agsolsolo, maysa a nabakudan a paset iti uneg ti kampo. Ditoy ti nakaikulongan dagiti Saksi ni Jehova, agraman dagiti dadduma a balud a naibilang a napeggad. Idi naipanak sadiay, tinungpanak a naulit-ulit ti maysa nga agtutubo a lalaki nga SS (ti Blackshirt/Elite Guard ni Hitler) gapu ta nagkedkedak a mangpirma iti sasao a panangidian iti pammatik.
Nakigayyem kaniak ni Otto Kamien manipud Herne, a tinulongannak a mangidait iti unipormek ti numerok a balud ken ti lila a trianggulo, a nangilasin kadagiti Saksi ni Jehova idiay kampo. Impakitana met kaniak no kasano nga urnosek ti kamak—mamalo wenno mapapatay pay dagiti balud no di umiso ti panangurnosda kadagiti kamada.
Namakdaar ni Otto: “Naynay a saludsodenda kenka no maysaka pay laeng a Saksi ni Jehova. Agbalinka a natibker, di maisin, ket ibagam a sipipigsa ken nalawag: ‘Maysaak pay laeng a Saksi ni Jehova.’” Kinunana pay: “No natibkerka ken di maisin, baybay-annakanton nga agmaymaysa ti Diablo.” (Santiago 4:7) Tinulongannak ti pammaregta ni Otto a mangsalimetmet iti kinatarnawko iti Dios bayat ti sumaganad nga innem a tawen a binusbosko kadagiti tallo a kampo a pagbaludan.
No lagipek dagidiay a narikut a tawtawen, mabigbigko nga ad-adda pay itatta, a nasalimetmetak ti kinatarnawko babaen laeng iti tulong ti Dios. Kasano a naarestoak, iti damdamo unay, idi Enero 20, 1938?
Dagiti Tawtawen ti Kinaubingko
Sumagmamano a tawen sakbay a naipasngayak idi 1911, dagiti dadakkelko, a nagnanaed idiay Königsberg, Makindaya a Prussia, nagbalinda a Bibelförscher (Estudiante ti Biblia), kas pangawag idi kadagiti Saksi ni Jehova. Adda tallo a kakabsatko a lallaki ken dua a babbai, ket naynay nga itugotnakami ni Nanang kadagiti gimong. Nakalkaldaang ta kalpasan ti sumagmamano a tiempo saanen a nakikadua ni Tatang iti pamilia iti pudno a panagdayaw. Nupay no dagiti kabsatko a lallaki ken maysa a kabsatko a babai nagbalinda a naregta a manangiwaragawag iti Pagarian, idi agangay ti kabsatko a ni Lisbeth ken siak saanmi unay inkaskason dagiti kinapudno ti Biblia a naadalmi.
Idi agedadakon iti nasurok a 20, nagturay ni Hitler idiay Alemania, ket naparigat iti kasta unay dagiti tao. Nagtrabahoak kas maysa a mekaniko ti kotse iti maysa a dakkel a talyer idiay Königsberg. No agpalawag ti Führer kadagiti naisangsangayan nga okasion, agtitipon dagiti amin nga adda iti planta. Gagangay metten a mausar ti kablaaw a “Heil Hitler!” Kamaudiananna nabilinak a makipaset iti panagsanay sakbay ti panagsoldado, gapuna naipasango kaniak ti saludsod nga, Asino ti dasigak?
Manipud iti Aramid 4:12, ammok a ti heil, wenno pannakaisalakan, saan nga agtaud ken Hitler no di babaen laeng ken Jesu-Kristo. Gapuna diak maibaga ti “Heil Hitler,” ket diak pulos inaramid dayta. Kasta met, diak inkankano ti bilin a makipaset iti panagsanay sakbay ti panagsoldado.
Bayat ti 1936 ken 1937, naaresto amin da nanangko, ti adingko a babai a ni Helene, ken dagiti kabsatko a lallaki, da Hans ken Ernst. Nanipud idin kayatko metten nga alaen ti takderko nga agpaay iti pudno a Dios. Rinugiak a basaen ti Biblia iti rabii, ket nagkararagak ken Jehova a tulongannak. Ni Lisbeth ad-adda metten a naginteres.
Panangalak iti Takderko
Idi dimteng ti tiempo, innalak ti nalawag a takder nga agpaay ken Jehova ket nagkedkedak nga agserbi iti buyot ni Hitler, uray no saanak pay a bautisado. Naarestoak ket naiyawatak iti militar. Lima a lawas kalpasanna sinintensiaannak ti maysa a korte ti militar idiay Rastenburg iti makatawen a pannakaibalud.
Naibaludak nga agsolsolo idiay Central Prison idiay Stuhm, Makinlaud a Prussia. Bayat ti panagarsisiok idiay paraangan ti pagbaludan, maliwliwaak babaen ti pannakakitak kadagiti matalek a Saksi manipud Königsberg a naam-ammok manipud kinaubing. Kalpasanna dagiti kabsatko—da Paul, Hans, ken Ernst—naikabilda iti isu met laeng a pagbaludan gapu iti pammatida iti Dios. Bayat ti pannakaibaludko nga agsolsolo, mabaelan no dadduma ni Hans ti mangipuslit iti tinapay kaniak.
Idi naturposkon ti panagbaludko, naulit-ulit a pinagsaludsodannak ti Gestapo idiay Königsberg. Yantangay diak binalbaliwan ti panunotko, naipanak idiay kampo a pagbaludan idiay Sachsenhausen. Sadiay naitudingak nga agtrabaho iti maysa a garahe, nga agtrabaho manipud alas seis iti bigat agingga iti alas seis iti rabii. Gapu iti naulpit a panangtrato, pinadas dagiti dadduma a balud ti aglibas, gapu ta pagaammoda, a no matiliwda, mapaltoganda. Naminsan nakitak ti maysa a balud a nangkettel ti biagna babaen ti panagsanggirna iti koriente nga alad.
Kumaro ti Pammarigat
Idi Setiembre 1939, bimtak ti Gubat Sangalubongan II, ket kimmaro ti pammarigat kadakami idiay Sachsenhausen. Immadu ti trabahomi, ket naikedked kadakami ti nabara a lienso a kawesmi. Idi Setiembre 15 nangaramid dagiti Nazi ti paguadan iti Kristiano a kabsattayo a ni August Dickmann, isu a nagkedked nga agserbi iti militar. Gapuna maysa a naisangsangayan nga asamblea ti naiyurnos maipaay iti pannakapapatayna.
Sumagmamano a gasut kadakami a padana a Saksi ti nakaimatang bayat a pinaltogan ti firing squad sa natay a natumba ni August. Kalpasanna napalubosan dagiti amin a balud malaksid dagiti Saksi ni Jehova. Nagimtuod ngarud ni Foursquare no asino ti sisasagana a mangpirma kadagiti sasao a mangidian iti pammatina ken ipamatmatna a situtulok nga agbalin a soldado. Awan ti uray maysa a nagpirma, ket nagpungtot ni Foursquare.
Nakaro ti kalam-ekna idi 1939. Naingpis laeng dagiti kawesmi ken bassit laeng ti maipaay a kanenmi, gapuna adu ti natay. Adu kadagiti lallakayen a kakabsat ti natay, ngem bassit laeng ti porsiento dagiti amin a natay kadagiti Saksi no idilig kadagiti dadduma a grupo dagiti balud. Uray pay ti nabaked a ni Foursquare nagsakit ket natay idi Pebrero 1940.
Napan iti Sabali a Kampo
Sumagmamano nga aldaw kalpasan ti ipapatay ni Foursquare, 70 kadakami ti naiyakar iti maysa a bassit a kampo idiay Wewelsburg iti asideg ti Paderborn. Ninamnamami a nasaysayaaten dagiti kasasaad, ngem pudno ti kasunganina. Basbassit ti taraonmi ken narigrigat ti trabaho idiay quarry. Dadduma nga aldaw marusepkami iti niebe ken tudo. Bayat daytoy a nakarigrigat a tiempo, guyodek ti ulesko nga iyabbong iti ulok iti rabii ket ipeksak ti pusok a buyogen ti panagsangit iti sango ni Jehova. Tunggal aramidek dayta, mariknak ti kinatalingenngen ken talna ti isip, ket iti kasta makagun-odak ti “tulong iti umiso a tiempo” manipud iti Dios.—Hebreo 4:16.
Inaywanan ni Jehova ti naespirituan a kasapulanmi. Naibaon dagiti Saksi a naggapu idiay kampo a pagbaludan ti Buchenwald idiay Wewelsburg, a nangitugotda iti naespirituan a taraon a literatura ti Biblia. Napankami iti dormitorio iti babassit a grupo, a sadiay nakikaduakami kadakuada iti maysa a nalimed a Panagadal ti Pagwanawanan. Uray ti pisikal a taraon idiay kampo simmayaat met bassit.
Nagyamanak ken ni Jehova gapu iti kinamanangaasina idi inyurnos ti maysa a pada a Saksi a makipagtrabahoak kenkuana iti maysa a pagpandayan. Iti pagobraan, a pagtrabahuan laeng dagiti Saksi, immawat dagiti balud ti nasaysayaat a rasion a taraon. Kasta met, napudot, ken awan sadiay ti mangirurumen a panangibaon kadagiti trabahador. Nagunggonaanak ti kasta unay iti pisikal ta iti uneg laeng ti innem a bulan nalukmegak manen, nupay sakbayna kimmuttongak agingga a kudil laengen ti nangbalkot iti tulangko.
Damag Maipapan Kadagiti Kabsatko
Idi addaak idiay Wewelsburg, nadamagko ken kabsatko a Lisbeth a ti kabsatmi a ni Ernst sinalimetmetanna ti kinatarnawna ken Jehova agingga ken patay. Isut’ napugotan idiay Berlin idi Hunio 6, 1941, kalpasan ti uppat a tawen a pannakaibalud. Idi nadamag ti dadduma a Saksi dayta, immaydak kinablaawan. Nagyamanak unay iti kinapositiboda. Napatpateg kadakami ti panagtalinaedmi a nasungdo ngem ti pannakalasatmi a sibibiag.
Dua a tawen kamaudiananna, idi Pebrero 1, 1943, ti manongko a ni Hans napaltogan idiay Quednau iti asideg ti Königsberg. Agedad idi ni Hans iti 34 ket naibalud iti lima a tawen. Kamaudiananna, maysa a nakaimatang iti pannakapapatayna ti nangibaga kaniak a dinamag ti opisial ken ni Hans no adda maudi a tarigagayna. Inkalikagum ni Hans a mapalubosan nga agkararag, isu a naipalubos. Adda kasta unay nga epekto ti kararag kadagiti soldado ta idi imbilin ti opisial kamaudiananna a pumaltogda, awan ti uray maysa a nagtungpal. Inulitna ti bilin, ket maysa ti pimmaltog, a nangtiro iti bagi ni Hans. Ti opisial ngarud inasutna ti paltogna ket isut’ personal a nangpatay kenkuana.
Dadduma Pay a Pangarigan iti Kinatarnaw
Kadagiti Saksi a naiyakar manipud Buchenwald a naipan idiay Wewelsburg, 27 ti napili nga agsoldado ket naibaonda nga agserbi kadagiti nadumaduma a unit. Tunggal maysa nagkedked a nagpalista; maysa laeng ti nangawat iti panagserbi a di makigubat. Amin dagiti 26 nabutbutengda a mapapatayda, ngem awan nagmamaayan dayta a pammutbuteng. Idi nagsublida idiay kampo ti Wewelsburg, namutbuteng ti komandante: “Mataykayton iti las-ud ti uppat a lawas.”
Dagitoy a nasungdo a kakabsat ngarud ket nakaro ti pannakaparigatda. Pinanunot ti SS dagiti amin a pamay-an a mangirurumen, panangpaksuy, ken panangtutuok kadakuada agingga iti ipapatay. Kaskasdi, nakalasat amin dagiti 26! Kamaudiananna, naipaay met ti kasta a panangtrato kadagiti saan a Saksi, ket adu dagiti natay kadakuada uray pay iti nabiit laeng a tiempo.
Dagiti Manangsalimetmet iti Kinatarnaw a Kabsatko a Babbai
Idi Abril 1943, naiyakarak idiay kampo ti Ravensbrück. Daytat’ nangnangruna a para kadagiti babbai ngem adda bassit a paset agpaay kadagiti lallaki. Naitudingak nga agtrabaho idiay pagtarimaanan ti kotse, iti sango a mismo ti kampo dagiti babbai. Dagiti lumabas a Kristiano a kakabsat a babbai di nagbayag nadlawdan ti lila a triangulo iti unipormek. Anian a rag-o ti makisinnukat iti nailimed a kablaaw wenno nabara nga isem! Di nagbayag nagsaknapen nga anaknak ni Apong Rehwald. Wen, ni nanangko ti maysa kadagidiay babbai iti kampo, agraman ti kabsatko a ni Helene ken ti ipagko, ti asawa ti pimmusayen a kabsatko a ni Hans!
Nabaelan dagiti Kristiano a kakabsat a babbai ti nangipaay kaniak iti karsonsilio ken no dadduma tinapay. Naminsan naipamusposanda dagiti bambanag tapno makasaritak iti nalimed ti ingungotek nga ina. No nasukalanda koma ti panagsaritami, mabalin a nagbanag iti dakkel a rigat dayta kadakami. Anian a nagragsak a panagkadua! Sumagmamano a bulan kamaudiananna, sakbay la unay a nawayawayaan ti kampo, natay ni nanangko. Nagtalinaed a natarnaw agingga ken patay.
Nawayawayaan Met Laengen!
Idi Abril 1945 umad-adanin dagiti Russo ken dagiti Americano iti Ravensbrück. Naitalek kaniak ti maysa a tractor ken trailer a tumulong iti panagtalaw iti kampo. Kalpasan ti maysa a panagpasiar, imbaga ti opisial nga SS a mangay-aywan kadakami nga asidegen dagiti Americano ket librekamin a mangaramid iti aniaman a kayatmi.
Kamaudiananna nakagtengkamin idiay Schwerin, estado ti Mecklenburg, a sadiay nasabetmi ti adu a Saksi nga adda idi idiay kampo ti Sachsenhausen, a nakairamanan ti kabsatko a ni Paul. Nalasatanna ti panagmartsa iti ipapatay manipud Sachsenhausen, agraman dagiti dadduma pay a pakarigatan. Sumagmamano nga aldaw kamaudiananna naglugankami ti tren a nagturong idiay Berlin ket nasarakanmi ti maysa a pamilia a Saksi a nangsangaili kadakami.
Adut’ inaramid daytoy a pamilia a tumulong kadagiti kakabsat a lallaki ken babbai a nawayawayaan kadagiti kampo ken pagbaludan. Idi 1946, inasawak ni Elli, anak a babai dayta a pamilia. Kamaudiananna, naiyurnos ti pannakabautisarko, banag a di mabalin a maaramid idiay kampo a pagbaludan.
Anian a ragsak ti pannakilangen kadagiti kakabsat a kakaduak idi bayat dagiti adu a tawen idiay kampo a pagbaludan! Dadduma ti nangirisgo kadagiti biagda agpaay kadagiti kakabsatda, ket dagitoy ti ingungotek unay. Dagiti naaresto nga innem a miembro ti pamiliami—ni nanangko, ti kabsatko a babai a ni Helene, ken siak, agraman dagiti kakabsatko a lallaki, da Paul, Hans, ken Ernst—binusbosmi ti nagupgop a 43 a tawen a pannakaibalud. Ket ti kabsatko a ni Lisbeth sinalimetmetanna met ti kinatarnawna iti Dios agingga iti ipapatayna idi 1945.
Agpannuray iti Bileg ni Jehova
Kalpasan ti panagasawak, naaddaankami ken ni Elli ti pribilehio nga agserbi iti adu a tawen idiay Magdeburg Bethel ken iti trabaho a kinapayunir agingga a pinadakkelmi dagiti dua nga annakmi a lallaki. Agyamankami iti kasta unay ta maysa kadagitoy, ni Hans-Joachim, ket agserserbi kas maysa a panglakayen ket ti asawana kas maysa a payunir. Daksanggasat, ti sabali nga anakmi dina sinalimetmetan ti Kinakristiano isu a nangituronganmi kenkuana.
Limmabasen ti 45 a tawen nanipud idi napadasak ti pannakaibalud iti kampo a pagbaludan. Ngem itan, ti Dios ti amin a di kaikarian a kinamanangaasi a mismo dina pay tinurpos ti panagsanayko. (1 Pedro 5:10) Masansan a maipalagip kaniak dagiti sasao ni apostol Pablo idiay 1 Corinto 10:12: “Gapuna ti mangipagarup nga adda a sitatakder, agannad a di maikulbo.”
Itatta, iti edad a 81, agyamanak ta mabalinak pay laeng ti makipaset iti panangasaba ken agserbi kas maysa a panglakayen ti kongregasion. Ket agyamanak ta nabaelak ti timmulong kadagiti adu a tattao a nangidedikar iti bagida ken nabautisaran. Matmatak met daytoy kas maysa nga ebkas iti di kaikarian a kinamanangaasi ni Jehova.—Kas insalaysay ni Josef Rehwald.
[Ladawan iti panid 20]
Ni Josef Rehwald idi 1945
[Ladawan iti panid 21]
Ti pamilia a Rehwald, agarup 1914. Ni nanang a saksaklotenna ni bassit a Josef
[Ladawan iti panid 23]
Ni Elli ken Josef Rehwald idiay 1991 a kumbension ti Berlin, kaduada ti anakda a ni Hans-Joachim ken ti asawana, ni Ursula