Dagiti Kangrunaan a Siudad ti Komersio

TI KADAANAN a Babilonia ket naawagan idiay Biblia a “siudad dagiti agtagtagilako.” (Ezequiel 17:4, 12) Maitutop met dayta a termino iti kadaanan a Tiro, nga itatta ket mairaman iti Sur, maysa a puerto iti Baybay Mediteraneo iti baet ti Beirut (Lebanon) ken Haifa (Israel).

Sigun iti maysa a gubuayan, ti Tiro ket “maysa a kangrunaan a puerto ti Fenecia nanipud pay idi agarup 2000 KKP nga agtultuloy.” Idi pinarmek dagiti Israelita ti Naikari a Daga idi agarup 1467 K.K.P., ti Tiro ket maysa a kangrunaan a pannakabalin iti baybay. Dagiti marinona ken bunggoy dagiti barkona iti komersio naglatakda iti panagbibiaheda kadagiti adayo a luglugar.​—1 Ar-ari 10:11, 22.

Nabilbileg a Bunggoy

“Agturayka, Britania, iturayam dagiti dalluyon,” insurat ti maika-18-siglo a bumiberso a taga Scotland a ni James Thomson iti bunggoy a namagbalin iti Imperio ti Britania a maysa kadagiti kadadakkelan pay laeng a komersial a pannakabalin. “Ti pannakabalin iti baybay nangipanamnama a di maparmek ti Britania babaen iti panangraut, ti kinatalged dagiti sanikua ti imperiona, ken ti natalna nga irarang-ay ti sangalubongan a pagtagilakuanna.”​—The Cambridge Historical Encyclopedia of Great Britain and Ireland.

Bayat a limmawa ti imperio ti Britania, nagbalin a sangalubongan ti pagtagilakuanna. Idi baet ti 1625 ken 1783, immadu ti panaggatangna iti 400 porsiento ket ti panaglakona iti nasurok a 300 porsiento. Idi 1870, mangpatpatauden dagiti paktoria ti Britania iti nasurok a kakatlo dagiti mapatpataud a bambanag iti lubong. Babaen ti nalawag a panangdominar ti pound sterling iti internasional a panaglako, nagbalin ti Londres a di maartapan a pinansial a sentro ti lubong.

Itatta ti Londres kaipapananna dagiti nagduduma a bambanag kadagiti nagduduma a tattao. Dagiti managayat iti musika panunotenda ti Covent Garden Opera wenno ti Royal Festival Hall, dagiti agrayo iti ay-ayam ti Wembley ken Wimbledon, dagiti managbuya ti sine ti Makinlaud a deppaar ti Londres. Pampanunoten dagiti managayat ti moda ti Savile Row wenno Carnaby Street, dagiti estudiante ti historia ti Torre ti Londres ken ti British Museum, ngem dagiti managayat iti pabuya​—malaksid iti panangidanondanon ken eskandalo​—nalabit pampanunotenda ti House of Parliament ken ti Buckingham Palace.

Ngem nakaskasdaaw ta awan kadagita a pakaawisan dagiti turista ti masarakan a mismo idiay siudad ti Londres. Ti siudad ti Londres a mismo, a basta naawagan a Siudad, agserbi a kas sentro ti komersio iti metropolitan a lugar a buklen dagiti dinosena a lugar a kabangibang ti siudad. Iti las-ud “ti Square Mile” [birngas para iti siudad ti Londres] iti Londres masarakan ti Banko ti Inglaterra, a maipatpateg a naawagan “the Old Lady of Threadneedle Street.” Daytat’ nagbalin a korporasion babaen ti linteg ti Parlamento idi 1694 ket maysa kadagiti kalakayanen a banko sentral. Dagitoy a nabibileg nga institusion agserbida a managbanko ti gobierno, tenglenda ti komersial nga ar-aramid dagiti banko, ken babaen ti panangtengngelda iti kaadu ti kuarta ken ti utang, masansan a nabileg ti impluensiada iti plano ti gobierno iti ekonomia. Masarakan met iti Siudad ti Stock Exchange ken ti asideg laeng a Lloyd’s iti Londres, dagiti ahente ti internasional a seguro.

Naawagan Swinging London idi 1960’s gapu iti awan dandanagna nga estilo ti panagbiag, ti Siudad, nupay kasta, adda met pasetna kadagiti ladingit bayat ti dandani 2,000 a tawen a kaaddana. Idi 1665, ti Dakkel a Saplit​—maysa nga epidemia ti saplit a bubonic​—pinatayna ti agarup 100,000 a tattao, ket makatawen kalpasanna dandani pinukaw ti Dakkel nga Apuy ti Siudad. Iti nabiit pay, ti panangraut dagiti mangbomba nga eroplano ti Aleman bayat ti Gubat Sangalubongan II pinatayna ti 30,000 nga umili ti Londres ken dinadaelna ti 80 porsiento kadagiti balbalayna.

Rinimbawan ti Agtutubo

No idilig iti Londres, ti siudad ti Nueva York, nga imbangon dagiti nagnaed a Dutch ken pinanagananda iti New Amsterdam idi 1624, ket maysa laeng nga agtutubo. Ngem itatta daytat’ maysa kadagiti kadadakkelan ken okupado unay a puerto; maysa a sentro ti industria, panaglako, ken pinansial; ken ti pagtaengan dagiti adu a dadakkel a banko ken pinansial nga institusion ti lubong. Kas sentro ti komersio, rinimbawanna agpadpada ti Amsterdam ken Londres. Kasla simbolo iti irarang-ayna, dagiti dua a torre iti New York World Trade Center, a ginunggon ti bomba ti terorista idi 1993, ti sitatangsit pay laeng a mangitangkayag kadagiti 110 a grado [a patakderna] iti tangatang.

Kas maysa a nasion nga ayan ti kadakkelan a siudad, ti Nueva York isu ti nagpupuniponan dagiti nadumaduma a nasion. Nanipud idi 1886 ti Statue of Liberty iti puertona inawisnan dagiti immakar iti maysa a lubong a mangikari iti wayawaya ken agpapada a gundaway.

Dadduma a kalsada ti Nueva York saanda laeng a basta nagnagan. Kas pangarigan, ti Broadway ket simbolo dagiti pabuya a paglinglingayan, a mangikeddeng kadagiti pagalagadan ken mangirugi kadagiti uso a mangimpluensia iti intero a lubong. Ket ti ngay Wall Street? Idi 1792 maysa a grupo dagiti 24 a broker ti nagtitipon sadiay iti sirok ti maysa a kayo a buttonwood tapno pagsasaritaanda ti panangibangon iti New York Stock Exchange. Opisial a naporma idi 1817, ti Stock Exchange [iti Nueva York], ti kadadakkelan itan a paglakuan kadagiti securities, a gagangay a maawagan itan a Wall Street.

Itukon ti Broadway dagiti makaparagsak a paglinglingayan, ngem dina maartapan ti Wall Street iti pudpudno a pakasaritaanna. Idi Oktubre 1987, idi napasamak iti kakaruan, kapartakan a panagbaba ti Wall Street iti historia, amin a 22 a dadduma a nalatak nga stock market iti intero a lubong bimmabada met. Nagsaknap ti “ipaspasimudaagna a dakes a kasasaad”​—insurat ti maysa a reporter​—a pinakaro dagiti damag a “makapadanag a panagbaba dagiti amin nga umuna nga aglukat a paglakuan: Tokyo, Hong Kong, Londres, Paris, Zurich.”

Ti nakapuy a Wall Street, nakapuy a World Trade Center​—aniat’ ipaspasimudaag daytoy iti komersio ti lubong?

“Sinaknapan Dagiti Tao”

Nakapuspuskol ti populasion ti Hong Kong ta naminsan maitutop a deskribiren a kas “sinaknapan dagiti tao.” Ti distrito ti Mong Kok addaan iti 140,000 a tattao iti tunggal kilometro kuadrado! Adu a paset ti baybay ti natabonan, ngem agarup 1 porsiento pay laeng iti populasion ti literal nga agnanaed iti danum! Gagangay a maawaganda a Tanka, dagitoy agnaedda kadagiti bilog, a kas kadagiti mangngalap nga inapoda, a naggapu idiay makin-amianan a China ket nangipasdekda ti maysa a bassit a pagkalapan a bario sadiay idi maikadua a milenio K.K.P.

Idi agtengnga ti maika-19 a siglo, immay dagiti Britano ket dagus a binigbigda ti Hong Kong kas maysa a nainggundawayan a lugar ken nasayaat a lugar ti komersio. Dagiti nagsasayaat a puertona nalaka a madanon agpadpada manipud iti daya ken laud, ket naisaad kadagiti kangrunaan a dalan iti nagbaetan ti Europa ken ti Adayo a Daya. Kas resulta dagiti dua a Gubat ti Opium (1839-42 ken 1856-60), napilitan ti China a nangited iti Hong Kong Island ken paset ti Kowloon Peninsula kadagiti Britano, ket dagitoy ngarud nagbalinda a kolonia ti Britania. Idi 1898 ti intero a lugar, agraman ti New Territories iti amianan, ket naipaabang iti Britania iti 99 a tawen. Inton 1997, inton agpatingga ti pannakaipaabangna, agsublinton ti Hong Kong iti China.

Kas maitutop iti maysa a siudad nga awagan ti National Geographic a “ti maikatlo a kadadakkelan a pinansial a sentro ti lubong ken ti maika-11 a kadadakkelan a paglakuan iti ekonomia,” okupado ti Hong Kong a mangar-aramid ken aggasto iti kuarta. “Sapay koma ta rumang-aykayo” ti gagangay a kablaaw bayat ti selebrasion ti Baro a Tawen ti Bulan. Ket nalawag nga adu nga umilina ti nabendisionan, isu a nangiturong ti panagkuna ti kangrunaan a magasin a ti “Hong Kong ad-adu ti usarenna a cognac, iti tunggal tao, ken pagtangsitna ti ad-adu a Rolls-Royce, iti tunggal acre, ngem ti aniaman a sabali a lugar ditoy daga.”

Daytoy a kinarang-ay narigat pay a maipadto bayat ti Gubat Sangalubongan II, idi ti komersio idiay Hong Kong ket kasta unay ti pannakadadaelna, nakirang ti taraon, ket adu nga umili ti pimmanaw a napan idiay China ta bimmassit ti populasion iti nasurok a limapulo porsiento. Kalpasan ti gubat, nangrugin a rimmang-ay ti siudad a namagbalin iti dayta a maysa a superpower iti ekonomia iti Asia. Nalaka a malako dagiti produktona iti paglakuan ti lubong gapu ta nalaka ti tangdan ti nagaramid ken nalaka dagiti materiales. Idi 1992 ngimmato dagiti lakona agingga iti dandani 45 a daras iti inlakona idi 1971.

Anianto ti epekto ti pannakaisubli ti Hong Kong iti China inton 1997 iti komersio, politika, ken kagimongan? Dadduma nga umili ken negosiante dida makaidna ket immakardan iti dadduma a lugar. Dadduma ti nagtalinaed, ngem nalabit indulindan dagiti kuartada iti maysa a lugar a sadiay mariknada a nalabit nataltalged dayta.

“Sangalubongan a Pagdeposituan”

Bayat ti maika-17 a siglo, ikagkagumaan ti Switzerland ti agbalin a neutral iti politika, maysa a pagalagadan a saan a kanayon a mataginayon a sibaballigi. Nupay kasta, dagiti kuarta a naideposito sadiay ket mabalin a maibilang a natalged. Ti sistema ti panagbanko idiay Switzerland itukonna met ti naan-anay a kinalimed. Gapuna dagiti tattao nga agtarigagay a mangidulin kadagiti kinabaknangda​—aniaman ti rason​—mabalin nga agtalinaed a di nainaganan.

Ti sentro dagitoy a bambanag maipapan iti kuarta isu ti Zurich. Gapu iti kaadda ti nagadu a populasionna a nasurok nga 830,000, dayta ti kadadakkelan a siudad ti Switzerland. Ti nagsayaat a nakaisaadanna iti dalan ti paglakuan nga agturong iti Europa dakkel ti naitulongna iti dayta iti adu a siglo, ket itatta daytat’ mangidadaulo iti panangsuportar iti moderno a lubong. Kinapudnona, ni Propesor Herbert Kubly awaganna ti kangrunaan a kalsada ti Zurich a “ti sentro ti panagbanko iti Continental nga Europa ken ti sangalubongnan a pagdeposituan.”

Nakaaramid met ti Zurich iti tandana iti irarang-ay iti relihion. Maysa a padi a Katoliko a managan Huldrych Zwingli inkasabana ti agsasaruno a sermon sadiay idi 1519 isu a nangiturong iti pannakisupiat iti Katoliko nga obispo iti siudad. Kalpasanna, naaramid dagiti debate idi 1523, ket nangabak ni Zwingli. Bayat a pimmigsa ti Protestante a Repormasion, dadduma a kangrunaan a siudad ti Switzerland ti kimmanunong ken Zwingli ket nagbalinda a manangikalintegan iti porma ti Protestantismona.

Ti naud-udi pay nga “anak” ti Zurich isu ni Albert Einstein, a mamatmatan a kas maysa kadagiti kalalaingan a sientista iti historia. Nupay naipasngay idiay Alemania, inadal ni Einstein ti pisika ken matematika idiay Zurich. Ti impablaakna a thesis idi 1905 ti nangipaay kenkuana iti degree a Doctor of Philosophy manipud iti University of Zurich. Dagiti naaramidanna isu ti panangtaginayonna ti nabayagen a tradision ti Switzerland a kinatan-ok iti siensia, isu a sibabaknang nga impaay ti Zurich. Ti pagadalanna a Federal Institute of Technology pinataudna ti ad-adu a nangabak iti premio a Nobel ngem ti aniaman a sabali a sientipiko nga eskuelaan iti lubong.

Ngem nupay aduan ti kinabaknang, nupay addaan kadagiti relihiuso ken sientipiko a tawid, adda met parikut ti Zurich. Ti The European impintana ti di makaay-ayo a ladawan ti siudad idi napan a Mayo. Imbagana a nupay simmardengen “ti nakababain a pakasaritaan ti siudad a Needle Park, a maysa idi nga internasional a mangawis kadagiti managdroga,” basta naiyakar laeng dagiti isuamin a mainaig iti panagusar ti droga ken ti wagas ti panagbiagda iti lugar a maawagan Kreis 5. Daytoy a lugar, kuna ti report, “iparangarangna ti banag a di mailibak ti Switzerland​—kinaawan pagtrabahuan, kinaawan pagtaengan, alkoholismo, kababalin a panagikkat, kinaawan dagiti pagtaengan ken, ti kangrunaan ti amin, panangabuso ti droga.”

Di nakapapati ngem pudno, ti parikut a panangabuso ti droga inaigna ti Zurich iti Nueva York ken Hong Kong. Nalabit nasurok a 80 porsiento iti heroin a naipuslit a naiserrek idiay Siudad ti Nueva York ket aggapu idiay Golden Triangle iti makin-amianan a Myanmar, Thailand, ken Laos, a sadiay tallo a nalimed a sosiedad ti Hong Kong ti naigamer a naimbag iti panaglako ti droga.a Gapuna, adu a doliar a mabirbirukan dagiti tallo a sosiedad ti Hong Kong babaen iti panaglako ti heroin kadagiti adikto idiay Nueva York ti maidepositonto kadagiti kuenta ti banko idiay Zurich.

Dagiti kangrunaan a siudad ti komersio, a maitutop nga irepresentar ti Londres, Zurich, Hong Kong, ken Siudad ti Nueva York, adut’ nakipadaanda iti kadaanan a Tiro. Nupay rumangrang-ay gapu iti panangdangran kadagiti sabsabali, ti balligi ti Tiro iti komersio pinataudna ti kinapangas ken kinatangsit ken kamaudiananna nangiturong iti didigra.

Nasaysayaatto kadi ti kasasaad dagiti sentro ti komersio itatta? Natibtibker kadi ti pamuonda? Ti pammaneknek ket dinto nasaysayaat ti kasasaadda ngem dagiti siudad a maisalaysayto iti sumaganad a ruar.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 10]

Hong Kong