Ti Pannakarbek Dagiti Nasayaat a Kababalin

Minilion pay laeng dagiti mangal-alagad iti nasayaat a kababalin. Dadduma a minilion ti mangiwakwaksi.

ITI panagbaliw ti siglo, dakesen ti nangrugian ti nasayaat a kababalin, sigun iti The New Encyclopædia Britannica: “Idi naladawen a maika-19 ken maika-20 a siglo ibilang dagidiay natan-ok iti kagimongan ti kababassitan nga annuroten a nasayaat a kababalin a kas pagay-ayaman ket, para kadagiti babbai, maysa a kangrunaan a pakaseknan. Umad-adu a sasao ken kababalin ti nairanta a mangpataud iti pannakarikna a daytat’ agpaay laeng kadagiti kabbaro a miembro dagiti natatan-ok, ket maibilang a di maitutop, di maipaay kadagiti saan a miembro ti natan-ok a kagimongan.”

Daytat’ naiduma unay iti pagbalinan koma dagiti nasayaat a kababalin. Maysa a mararaem nga autoridad maipapan iti tema a nasayaat a kababalin a ni Amy Vanderbilt, ket nagsurat iti [libro]na a New Complete Book of Etiquette: “Dagiti kasayaatan a paglintegan maipapan iti kababalin ket masarakan iti Kapitulo 13 ti Umuna a Corinto, ti napintas a salaysay ni San Pablo maipapan iti ayat. Dagitoy a paglintegan awan pakainaiganda kadagiti nagsayaat a detalye iti panagkawkawes wenno iti narabaw laeng a nasayaat a kababalin. Mainaigda iti rikrikna ken kababalin, kinamanangaasi, ken konsiderasion kadagiti sabsabali.”

Ti tinukoy ni Amy Vanderbilt isu ti ababa a paset ti Biblia idiay 1 Corinto 13:4-8, a kunaenna: “Ti ayat mabayag-panagituredna ken manangaasi. Ti ayat saan a managimun, saan nga agpangas, saan nga agtangsit, saan a naalas ti panagtigtignayna, saanna a sapulen dagiti bukodna a pagimbagan, saan a magargari nga agpungtot. Saanna nga ing-ingpen ti pannakadangran. Saanna a pagrag-oan ti kinakillo, no di ket makipagrag-o iti kinapudno. Anusanna ti isuamin a bambanag, patienna ti isuamin a bambanag, inanamaenna ti isuamin a bambanag, ibturanna ti isuamin a bambanag. Ti ayat saan a pulos aggibus.”

Anian a nagrasayen a makita daytoy a panagayat itatta! Iti sadinoman, amin a kababalin awan koma ti pakapilawanna! Ti pangrugian ti panangisuro ken panangammo kadagita a kababalin isu ti Nakristianuan a pagtaengan. Ti pamilia ket maysa a makaay-ayo a makina a nagsayaat ti panagkakapet dagiti pasetna. Ti laeng nagsayaat a pannakalanana ti mangtaginayon iti dayta a naannayas a panagandarna. Nakapatpateg iti panangparagsak iti pagtaengan ti panagbalin a mannakitinnulong, nadayaw, makaay-ayo, ken managraem. Ti panangammo no kasano ti panangyebkas iti maawat nga inaldaw a pammadayaw ken konsiderasion​—kas iti “Pagyamanan,” “Pangngaasim,” “Pakawanennak,” “Dispensarem”​—adut’ maaramidanna a mangpunas kadagiti makadangran a rinnisiris iti panaglalangentayo. Dagitoy dagiti babassit a sao a napateg ti kaipapananda. Mabalin a siuumiso a sawen ida ti tunggal maysa. Awan dakkel a gatadda kadatayo, ngem babaen kadakuada magun-odtayo dagiti gagayyem. No yugalitayo iti inaldaw dagiti nasayaat a kababalin iti pagtaengantayo, tugottugottayto ida no mayadayotayo iti pamilia ken makilangen[tayo] kadagiti tattao.

Ramanen ti nasayaat a kababalin ti panangipakita iti konsiderasion iti rikrikna ti dadduma, a raementay ida, tratuentay ida a kas iti kayattay a panangtratoda kadatayo. Nupay kasta, adut’ agkuna a nadadaelen dagiti nasayaat a kababalin. Kinuna ti maysa a mannurat: “Agkurkurangtayo iti kinadayaw ta napatpategen ti kina-indibidual ngem ti kinadayaw.” Nagsurat ti pilosopo a ni Arthur Schopenhauer: “Nakalkaldaang ta inlemmengtayo ti kinamanagimbubukodan babaen iti kinadayaw.” Itatta adut’ mamati a ti “kinadayaw” kaipapanannat’ “kinakapuy” ket ti panangyun-una iti dadduma ket kinakapuy. Saan kadi a ti dekada ti Siak iti ’70’s ti nangirugi kadatayo iti agdama a kasasaad ti panagbiag nga umunaak? Kinuna ti maysa a periodiko ti dakkel a siudad: “Nakagtengen ti parikut iti punto a saanen a mabalin a kunaen a gagangay ti nakayugalian a maanamongan a kababalin.”

Ipadamag ti Daily Mail iti Londres a dagiti ubbing a lima laeng ti tawenda kumarkaron ti kinatangsitda, kinaawan raemda iti sanikua dagiti dadduma nga ubbing, kinakurang ti panagraemda kadagiti nataengan, ken panagusarda kadagiti naalas a pagsasao. Marikna ti kaaduan a mannursuro a nasurbey a pampanuynoyan dagiti nagannak ti annakda ket dayta ti nangnangruna a makagapu iti yaadu ti saan a mannakilangen a kababalin. Kadagiti mannursuro a nainterbiu iti maysa a surbey, pabasolen ti 86 porsiento ti “kinakurang dagiti nalawag a pagalagadan ken dagiti inanamaen idiay pagtaengan.” Itudo ti 82 porsiento ti kinakurang ti ulidan dagiti nagannak a kas ti makagapu iti kinakurang ti nasayaat a kababalin dagiti annak. Dagiti nasinasina a pamilia, diborsio, panagkabbalay a di nagkasar, kasta unay a [panagbuya] ti telebision, awan a disiplina, awan maipatungpal a pagalagadan ti kababalin​—amin dayta agtungpal kamaudiananna iti pannakadadael ti pamilia.

Kinuna ti maysa a prinsipal ti elementaria: “Madanaganak iti kaawan ti panagraem dagiti ubbing itatta. Kasla dida ikankano ti panangibabainda kadagiti kapatadanda wenno panangpasakitda kadagiti nataengan. . . . Iparangarangda ti kinaawan raemda iti adu a pamay-an​—makaparurod nga ugali, kinasalawasaw, panagkedked a mangtungpal kadagiti simple a bilin . . . , panangbukbukod iti bola iti grupo a panagay-ayam . . . [Iti kasumbangirna,] dagiti ubbing iti dadduma a pagtaengan raemenda ti dadduma a tattao. Saan a masapul nga agbalinda a paborito ti mannursuro . . . , ngem managraemda kadagiti dadduma. Urayenda ti batangda nupay agiduron ti dadduma iti linea . . . Nalawag no naisuro wenno saan ti panagraem [kadagiti ubbing].”

Kinuna pay ti sabali a prinsipal ti elementaria, maysa nga aduanen kapadasan [a prinsipal] iti adu a tawen: “Talaga a makitkitatayon ti ad-adu pay a kinaawan asi. Iti pagay-ayaman saanen a kas idi ti panagay-ayam dagiti ubbing; aggugrupoda nga agpasiar. Nalakada nga ilasin dagiti nakapuy, dagiti ubbing a saanda a kagrupo, dagiti ubbing a saan nga agusar kadagiti kayatda a sapatos wenno pantalon. Puntiriaenda ida, laisenda ida; ranggasanda ida. Pinadasmi a pasardengen dayta, ngem dikam unay nagballigi.”

“Adut’ tattao a nakapilpeligro ti panagmanehoda,” kuna ni Propesor Jonathan Freedman iti Columbia University. “Dandani [agbalin a] paggugubatan dagiti lansangan.” Ti Monthly Letter iti Royal Bank iti Canada saritaenna “ti awan sarday a nadara nga ipapatay iti panagbiahe” ket inngudona a ti “kangrunaan a parikut isu ti kaawan ti nadayaw a kababalin. Ti kinadayaw, konsiderasion, panagibtur, panangipalubos ken panagraem iti kalintegan ti tao isu a mangbukel iti sibilisasion ket kasta unayen ti kinakurangna.”

Kastoy ti panangiladawan ti The New York Times kadagiti lansangan ti Siudad ti Nueva York: “Dagiti Motorista Kontra Ambulansia.” Agkedked ti ad-adu a motorista iti dayta a siudad a mangpalasat kadagiti lugan ti emerhensia, kas kadagiti ambulansia ken dagiti trak ti bombero​—a mangpakaro iti peggad a mabalin a matay ti nakaro ti sakitna wenno ti nadangran gapu ta saan a maala wenno maipan a dagus iti ospital. Sinarita ni Captain Ellen Scibelli iti Emergency Medical Services ti maysa a lalaki nga agmanmaneho iti Pelham Parkway idiay Bronx a nagkedked a mangpalasat iti ambulansia a mapan mangala iti biktima ti atake ti puso. “Nagpatangken ti lalaki ket saan a nagkir-in, ngem idi simmangpet iti balayna, naamirisna ti kinamaagna. Naatake ni nanangna ket padpadasen idi ti ambulansia ti dagus a mangala kenkuana.”

Impadamag ti The New York Times International ti maipapan iti organisasion dagiti Ingles a naawagan Polite Society a nabuangay agsipud ta “nagbalinen nga agresibo unay dagiti tattao iti maysa ken maysa, ket adda masapul a maaramid.” Iti benneg ti The Evening Standard, natignay nga agreklamo ti maysa a periodista ti radio: “Ti nasion a nalatak idi iti nasayaat a kababalinna ket agbalbalinen a pagilian dagiti di mangipirpirit.” Maysa a kompania ti seguro iti Scotland “ti nagkuna nga 47 porsiento kadagiti amin nga aksidente iti lansangan ti mabalin a tuntonen iti kinaawan ti panagraem.”

Dakkel ti paset ti telebision iti pannakadadael ti kababalin, nangnangruna kadagiti ubbing ken tin-edyer. Ti panagkawkawes ti tattao, ti panagsasao ti tattao, ti panangtaming ti tattao iti natauan a pannakilangen, no kasano a maulit-ulit a risuten ti tattao dagiti parikut babaen iti kinaranggas​—ti telebision isu ti mannursuro. No datayo ken dagiti annaktayo ugalitayon ti mangbuya iti palso ken naranggas a programa, kamaudiananna iparangarangton ti kababalintayo ti natangsit, di managraem, ken manangbabalaw a tigtignay a mabuybuyatayo. Masansan a mailadawan dagiti nagannak a kas maag ket dagiti annak isudan ti nasirib.

Pagay-ayat ti lubong ti nalaaw a panagsasao, kinaariwawa​—panagsampitaw, kinatangsit, kinatagari, kinapangas, mananggargari, manangkarit. Kaaduanna a babalawen idi ti komunidad ti kinabastos, ket malalais ti mangaramid [iti dayta]. Iti kagimongan itatta, saanen a maibabain ti mangaramid iti kinabastos. Ket no adda agkedked, mabalin a mapagsasawan wenno madangran! Dadduma nga agtutubo nga agbibiahe iti nalaaw a grupo punnuenda ti aglawlawda iti dakes a sasao, naalas a tigtignay, rurodenda dagiti managpaliiw babaen iti di napino a kababalinda, nga amin ket nairanta a mangawis iti atension iti kinasukirda ken kigtotenda dagiti nataengan babaen iti panangiparangarangda iti kinabastosda. Nupay kasta, kas naikunan, “agpammarang a nabileg ti nakapuy a tao babaen iti kinabastos.”

Mabalin a mapno ti maysa a libraria kadagiti linteg a naurnong ti tao a mangiwanwan iti kababalin ti sangatauan, ngem dagitoy di nagbanag iti pannakaiwanwan a kasapulan ti sangatauan. Kasapulantay kadi ti ad-adu pay? Wenno nalabit basbassit [ti kasapulan]? Naikuna a ti nasaysayaat a kagimongan, basbassit a linteg ti kasapulanna. Ti ngay maysa laeng a linteg? Daytoy, kas pagarigan: “Isuamin a bambanag, ngarud, a kayatyo nga aramiden kadakayo dagiti tattao, masapul a kasta met ti aramidenyo kadakuada; daytoy, iti kinapudnona, ti kayat a sawen ti Linteg ken dagiti Mammadto.”​—Mateo 7:12.

Ti panagtulnog iti dayta a linteg ti mangpukaw iti kaaduan nga agdama a parparikut, ngem kaskasdi, tapno makompleto ti kasapulan ti kagimongan, masapul a mainayon ti napatpateg pay a linteg: “Masapul nga ayatem ni Jehova a Diosmo iti amin a pusom ken iti amin a kararuam ken iti amin a panunotmo ken iti amin a pigsam.”​—Marcos 12:30.

Ibilangen ti kagimongan itatta dagitoy dua a kasapulan manipud iti Biblia a saan a nasken, agraman ti dadduma pay a pagalagadan a linaon ti Biblia. Saritaen ti Biblia dagita idiay Jeremias 8:9: “Dagiti masirib a lallaki maibabainda. . . . Nagliktadanda ti sao ni Jehova; ket ania a kita ti sirib ti adda kadakuada?” Dida met makita a masapul ti panagtutunos dagiti tattao kadagiti pudno a nasayaat a kababalin a nakairuaman idi a bigbigen a kas nasken iti pannakaiwanwantayo. Ti baro a moralidadda ket maysa a nalawa a dalan a mangipalubos iti aniaman a maisukat nga estilo ti panagbiag a pilien ti indibidual​—ti nalawa a dalan nga inlasin ni Jesus a kas dalan nga agturong iti pannakadadael​—ket adu dagiti magna iti dayta.​—Mateo 7:13, 14.

Ti Naan-anay nga Ulidan

Ni Jesu-Kristo, daydiay “adda iti saklot [a saad] iti Ama,” ket naisangsangayan nga ulidan a maikari a tuladen. (Juan 1:18) Iti pannakilangenna kadagiti tao, isut’ naanus ken naasi no maminsan, nabileg ken natibker no dadduma; ngem saan a pulos a nabastos wenno di naasi iti siasinoman. Iti panagkomentona maipapan iti “naisangsangayan a sagutna a nalaka a makilangen kadagiti amin a kita ti tao,” kuna ti libro a The Man From Nazareth maipapan ken Jesus: “Agpadpada iti publiko ken pribado nakilangen kadagiti lallaki ken babbai nga awan panangidumdumana. Nalaka a makilangen kadagiti babassit nga ubbing nupay inosenteda ken nakaskasdaaw met ti pannakilangenna kadagiti nariribuk ti konsiensiana a managkusit kas ken Zaqueo. Dagiti mararaem a babbai nga agtagtagibalay, kas kada Maria ken Marta, mabalin a makisaritada kenkuana a buyogen ti gagangay a kinaprangka, ngem dagiti balangkantis ti nangsapul met kenkuana a kasla maipanamnama nga isut’ makaawat ken makigayyem kadakuada . . . Ti naisangsangayan a dina panangikaskaso kadagiti pagbeddengan a nanglapped kadagiti gagangay a tattao isut’ naisalsalumina unay a kababalinna.”

Kanayon a nasayaat ti kababalin ni Jehova a Dios no makilanglangen kadagidiay nababbaba ngem isu, a masansan nga inayonna ti “pangngaasim” kadagiti dawatna. Idi binendisionanna ti gayyemna a ni Abraham, kinunana: “Itannawagmo ita dagiti matam, pangngaasim, ket kitaem manipud iti disso a yanmo.” Manen: “Kitaem ita, pangngaasim, ti langit ket bilangem dagiti bituen.” (Genesis 13:14; 15:5) Idi intedna ken Moises ti pagilasinan ti pannakabalinna, kinuna ti Dios: “Isuksokmo, pangngaasim, ta imam iti barukongmo.” (Exodo 4:6) Adu a tawen kalpasanna, kinuna ni Jehova, babaen ken mammadtona a Mikias, iti nasukir nga ilina: “Denggenyo, pangngaasiyo, dakayo a papangulo ni Jacob ken agtuturay iti balay ti Israel. . . . Denggenyo, pangngaasiyo, daytoy, dakayo a papangulo.” (Mikias 3:1, 9) Iti kastoy a pamay-an, “nagbalin[tayo kadin] a tumutulad iti Dios” iti panangibaga iti pangngaasiyo, no makilanglangen kadagiti sabsabali?​—Efeso 5:1.

Gapuna, ania dagiti pagalagadan wenno paglintegan ti moral nga itukon dagiti nasirib iti lubong kas kasukat dagiti adda iti Biblia a linaksidda a kas di maawat? Ti sumaganad nga artikulo usigenna daytoy.

[Blurb iti panid 4]

Saanen a mabalin a kunaen a gagangay ti nakayugalian a maanamongan a kababalin

[Blurb iti panid 5]

Padpadasen ti ambulansia ti dagus a mangala ken nanangna

[Blurb iti panid 6]

“Agpammarang a nabileg ti nakapuy a tao babaen iti kinabastos”

[Picture Credit Line iti panid 3]

Kanigid: Life; Kanawan: Grandville