Misterioso a Saksakit Idiay Guam

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY GUAM

DAYTAT’ pagarupna. Nupay kasta makapakigtot dagiti sasao ti doktor. “Ipatalged amin a panagsukimatmi nga adda sakit ni tatangmo a lytico ken bodig.” Ammona nga agpada dagitoy a makapapatay a sakit.

Mapasamak idiay Guam ti kaaduan kadagitoy a sakit iti lubong, ad-adu pay ngem idiay Estados Unidos. Ngem ania dagitoy a pagam-amkan a sakit a kamaudiananna mangkettelto iti biag ti ama daytoy a babai? Aniat’ pakaigapuanda? Ket aniat’ maaramidna tapno maibturanna ti nabati pay nga al-aldawna?

Ania ti Lytico ken Bodig?

Ti lytico ken bodig ket mangpakapuy a saksakit iti neuromuscular system [dagiti nerbio ken piskel]. Iti ummong ti medisina maawagan ti lytico nga amyotrophic lateral sclerosis (ALS), wenno sakit a Lou Gehrig. Idi natay ti nalatak a managay-ayam iti baseball ti New York Yankee a ni Lou Gehrig iti daytoy a sakit idi 1941, napanaganan dayta iti naganna. Lytico ti pangawag ti Guam iti ALS.

Apektaran ti ALS dagiti neuron ti panaggaraw ken dagiti nerbio iti duri. Dagiti piskel ti im-ima, saksaka, ken ti karabukob main-inut ken napartak a maparalisado. Ngem, iti sumagmamano a tiempo, nasayaat pay laeng ti panagandar ti panagrikna agraman ti panagpaadu ken ti panangtengngel ti panagisbo ken panagibleng. Kinapudnona, adut’ naipasngay nga annak dagiti pasiente nga addaan ALS. Maysa a kasado a babai ti nagpasngay iti innem a normal nga annak bayat ti 14 a tawen a panagsagabana iti ALS sakbay a natay idi agtawen iti 43. Nupay kasta, bayat ti kinakaro ti ALS, dagiti impeksion iti pagisbuan, pulmonia, wenno di pannakaanges agbanagto iti ipapatay. Kaaduanna nga agparang ti ALS kadagiti agtawen iti nagbaetan ti 35 ken 60 a tawen. Idiay Guam ti kaubingan a biktima ket maysa a 19-ti-tawenna a balasang.

Bodig ti lokal a nagan iti atrophy iti utek. Iti medisina, maawagan iti Parkinsonism-dementia (PD), nadeskribir dayta a kombinasion dagiti sintoma ti sakit a Parkinson ken sakit nga Alzheimer. Mabalin nga umuna nga agparang dagiti sintoma ti Parkinson (nabannayat a panaggaraw, nairteng a piskel, panagpigerger) wenno ti panagbaliw ti isip (panaglilipat, di panagtutunos ti panunot, panagbalbaliw ti personalidad). No dadduma, aggiddan nga agparang dagiti sintoma ti dua a sakit. No nakaron ti sakit, addan luptak ti pasiente, dinan mapuotan ti panagisbo ken panagiblengna, addaanen osteoporosis, natukkol a tultulang, ken anemia ket kamaudiananna matayen gapu kadagiti impeksion.

Maibilang ti lytico ken ti bodig a dua a sakit. Nupay kasta, dagiti panagsirarak ti nangituggod iti panamati dagiti dadduma a dagitoy ket maymaysa a sakit a nagduduma dagiti agparang a sintomana.

Kumaro ti Misterio

Mairaman kadagiti kangrunaan a saludsod a masirsirarak isu dagiti sumaganad: (1) Apay a 98 porsiento kadagiti biktima iti ALS ken PD idiay Mariana Islands ket puro a Chamorro [wenno katutubo ti Mariana Islands] ket ti sumagmamano a dadduma a biktima ket dagiti nabayagen sadiay Guam a Filipino? (2) Apay a dagiti laeng dadduma a lugar nga addaan adu nga agsakit iti dayta addada iti isu met laeng a longitude? (3) Apay nga adu a biktima idiay Mariana Islands ti agsakit nga agpadpada iti ALS ken PD, idinto a dagiti pasiente iti sabali a lugar ket maysa laeng kadagitoy? (4) Kasano a makagteng ti puro nga aluminum iti sentro a sistema nerbio dagitoy a biktima? (5) Apay a bassit laeng a zinc ti masarakan kadagiti selula ti utek nga aduan iti aluminum? Ipakita dagiti panagadal iti aglawlaw kadagiti lugar a sadiay adut’ agsakit iti [ALS] idiay makinlaud a Pacifico nga adu unay ti aluminum, manganese, ken landok ngem bassit ti calcium, magnesium, ken zinc iti daga ken danum.

Padasen a Duktalan ti Misterio

Iti adu a tawen, pinadas dagiti managsirarak idiay Guam, Japan, ken Canada a duktalan ti kinapudno maipapan kadagitoy a misterio a sakit. Kadagiti sumagmamano a teoria a naammuan dagitoy a grupo dagiti managsirarak, nadumaduma a banag ti naisitar: manmano a kita ti genetiko, nabannayat nga impeksion ti mikrobio, ken nakaro a pannakasabidong gapu iti kaadda dagiti babassit a kaadu ti metal.

Kinuna ti maysa a parmakologo a dua agingga iti tallo laeng a miligramo ti aluminum nga adda iti selula ti utek ti umdasen a mangperdi iti gagangay a panagandar ti utek. Malaksid pay ti aggapu iti daga ken danum, dagiti adu a nalaokan iti aluminum ti nainayon kadagiti baking powder, natemplan nga aramiden a cake, ken hotcake, natemplan nga arina, frozen dough, dadduma nga agas nga antacid, deodorant, ken agas ti almoranas. Ti mangnayon pay isu dagiti pagbalkot nga aluminum; a maawagan met tinfoil, ken dagiti paglutuan [nga aluminum], ta malunag ti aluminum, nangruna no dagiti naalsem wenno addaan alkali a taraon ti maluto kadagita.

Kinuna ni Dr. Kwang-Ming Chen, maysa a neurologo ken autoridad kadagitoy a manmano a sakit: “Dagiti nasaknap a panagadal nga inaramid ti National Institute of Neurological and Communicative Diseases and Stroke (NINCDS) bayat [ti] napalabas a 30 a tawen dida naduktalan ti misterio iti kasta unay a kaadu ti sakit ken ti makagapu kadagitoy a makadadael unay ken narigat nga agasan a saksakit iti central nervous system [kangrunaan a nerbio] (CNS) a pagaammon ti sangatauan.” Nupay kasta, impamatmatna a ti nakaro a kaadda ti pannakasabidong iti metal ti ad-adda a patienda a makagapu ngem ti natawid wenno ti nabannayat nga impeksion ti mikrobio. Agtultuloy pay laeng ti panagsirarak. Agingga a makasarakda iti sungbat, ti laeng maaramidan ti maysa isut’ panangibtur kadagiti parikut ken ipaay ti kasayaatan a tulong iti agsakit agingga iti kabaelan.

Aniat’ Inanamaen ken Kasano nga Ibturan

Nupay no maamak ken nalidayda idi naammuanda ti resulta ti panangsukimat, kinuna dagiti pamilia a nainterbiu idiay Guam nga inawatda dayta. Ammoda nga awan ti agasna.

Kasta unay ti pannakapaay ken pannakaupay ti pasiente ken ti pamiliana. Idi napagsaludsodan no aniat’ nangparigat unay kenkuana, kinuna ti maysa a biktima ti PD: “Upayennak ti saanko a pannakasao ken pannakapasiar iti aglawlaw ti balay.” Dagiti panagbalbaliw ti personalidad ken ti pannakalipat pagbalinenna a narigat ti panangibtur ti pamilia. Dagiti luptak ken di pannakapuot ti isbo ken ibleng ti mamagbalin a narigrigat ti mangaywan. Agsipud ta alerto ti isip ti pasiente ti ALS, kaaduanna a mannakitinnulongda, ngem awan gawayda no nakaron ti sakit.

Masansan a masapul ti pangbomba a mangwaya iti karabukob ti pasiente ti ALS wenno PD. Masapul a nalukneng ti taraon, ken babassit laeng a subo ti mayuneg iti karabukob tapno di maltutan. Masapul ti oksihena no marigatan nga aganges.

Ti physical therapy, pananglapped iti impeksion, ken pannakipagrikna ket ipaay amin ti Home Care Service Agency. Mairaman kadagiti nasken a bambanag, mangipaay ti Guam Lytico and Bodig Association kadagiti saklay, splints, surgical beds wenno kama a maingato ken maibaba ken kutson, tugaw nga adda daligna, ken bedpan. Nanipud idi 1970, naagasanen dagiti pasiente ti PD iti L-dopa, a mangpalukay kadagiti nairteng a piskel ken pasayaatenna ti nabannayat a panaggaraw. Daksanggasat, awan ti epektibo nga agas agpaay iti dementia wenno iti pasiente ti ALS.

Gagangayen a naisangsangayan ti nasinged a panagtitinnulong ti pamilia no sumro dagitoy a sakit. Maysa a balasang a natay ti tatang, manang, ken innem a sabali pay a miembro ti pamiliana gapu iti ALS wenno PD pinadayawanna ti pamiliana, a kunkunana: “Nagsayaatan ti itutulongda amin.” Ket iti panagsaritana iti nakaay-ayat a laglagipna iti tulong manipud iti asawa ti masakit a manangna, kinunana: “Kasta unay ti panagayatna! Inaldaw nga ipatugawna iti addaan dalig a tugaw ket ipasiarna.”

Maysa a balasang kinaykayatna ti nagtalinaed a balasang tapno maaywananna ni nanangna. Tallon ti pimmusay a miembro ti pamiliana gapu iti ALS, ket nangrugin a nangiparangarang ti dadduma kadagiti sintoma. Ti sabali pay a kasado a babai, a naan-anay a paralisado iti nasuroken a 24 a tawen, ti addaan tallo a babbalasang, ket dua kadakuada ti simmardeng nga ageskuela tapno naan-anay a maaywananda ni nanangda. Isut’ mapasikig iti agsumbangir a sikigan iti baet ti 30-minuto iti aldaw ken rabii. Gapu ta masapul ti kanayon a panangaywan, dadduma a pamilia nasarakanda a nasken ti panangikabil iti pasiente iti ospital a sadiay adda dagiti nasanay a kameng a mangipaay iti kasapulanda.

Dagiti pamilia a sibaballigi a nangibtur iti ALS ken PD mangipaayda kadagitoy a singasing: Naayatkay koma ngem natibker. Agan-anuskayo wenno dikay namnamaen ti adu unay iti pasiente. Mamatikay iti Dios. Masansan nga agkararag. Mangyurnos kadagiti tiempo [ti pannakisarita] a pribado kadagiti miembro ti pamilia nga ad-adut’ busbosenda a tiempo a kadua ti pasiente. Itugotyo ti pasiente kadagiti panagpasiar no dadduma ket tulongan a tumabuno kadagiti aktibidades ti kagimongan iti bario. Dikay kabain ti kaadda ti pasiente iti pamilia. Ket paregtaen dagiti ubbing, appo, ken gagayyem a bumisita, ta masansan a malidliday dagiti biktima.

Nupay no saan a nakasarak ti siensia ti medisina iti apag-isu a panangilawlawag kadagitoy a sakit, adda agpadpada a namnama agpaay iti agsakit ken dagiti pamiliada. Ipakita ti Biblia nga iti mabiiten, iti baro a lubong ti Dios, mapukawton amin a sakit, ut-ot, ken ipapatay iti agnanayon. Imbes ketdi, addanton kinaperpekto ti isip ken bagi, agraman ti panangnamnama ti biag nga agnanayon. Uray dagiti natay nga inay-ayat mapagungardanto iti biag ditoy daga. Pangngaasiyo ta basaenyo ti Sao ti Dios, ti Biblia, iti masakit nga inay-ayatyo tapno maammuanna ti maipapan iti nakaskasdaaw a namnama iti masanguanan.​—Salmo 37:11, 29; Isaias 33:24; 35:5-7; Aramid 24:15; Apocalipsis 21:3-5.

[Ladawan iti panid 20]

Masarakan dagiti miembro ti pamilia a maysa a karit ti panangibtur kadagiti makapapatay a sakit