Panangibtur iti “Parkinson’s Disease”

NO NASABETYO ni nanangko iti damdamona unay itatta, mabalin a dikay ammo a pulos nga isut’ addaan iti sakit a Parkinson’s (Parkinson’s disease). Nupay no dadduma nalaka a madlaw dagiti sintomas, kabaelanna pay laeng ti mapan aggatang, agdalus iti balay, ken kaaduanna mangaramid kadagiti gagangay nga ar-aramid iti inaldaw a panagbiag.

Nasurok la bassit ngem 12 a tawtawenen a napalabas, nupay kasta, naiduma ti estoria. Kaam-ammok pay laeng a ni Nanang naresita nga addaan iti sakit. Tarigagayak ti mangsarungkar kenkuana, ngem diak kayat a sumangpetak nga awan pannakaammok. Gapuna sakbay ti panagbiahek, nagbasaak iti kasta unay maipapan iti sakit. Kaskasdi, uray pay daytoy dinak insagana iti banag a nakitak.

Ti nakaal-alibtak a babai a malaglagipko ti magmagna a kasla automaton wenno automatiko a makina. Nasikkil dagiti takkiagna, nga adda iti sikiganna, dagiti ramramayna di gagangay ti kinalintegda. Nupay no nalinteg ti takderna a kas iti kasisigud, abbaba dagiti uddangna, nga agsusublat, a nakabambannayat a kasla mangpaulbod iti bileg nga ammok nga adda kenkuana. Ti rupana, nupay kasta, ti mamagliday unay kaniak. Daytat’ kasla maysa a maskara: kasla kayo, awan ragsakna. Umisem, babaen laeng iti ngiwatna. Dagiti matana saanda a naapektaran.

Imbaga ni Nanang kaniak nga innalana ti dua a tawen a napnapan kadagiti nadumaduma a dodoktor tapno umiso ti pannakaresitana. Kas met kadagiti adu, ti damo a sintomasna ket saan a nalawag: nakaro a panagut-ot dagiti susuop ken piskel ken marigatan a manggulgol iti buokna ken mangsipilio iti ngipenna. Bayat ti ikakaro dagiti sintomas, nangrugin a marigatan nga agbalikid iti kama, ket masapul a tulongan ni tatangko. Narigaten ti pannagna. Nupay no pagay-ayatna ti aktibo a biagna iti Nakristianuan a ministerio, masansan a masarakanna a saan payen a makapagsao a nalawag ket masapul a kissayanna dagiti ar-aramidna.

Gaput’ nakigtotak iti nakitak, rinugiak ti nagsukimat maipapan iti dayta a banag. Ania ti mamataud iti sakit? Maagasan kadi dayta? Mabalin kadi nga agsakitakto maysa nga aldaw iti dayta? Kasano kaaktibo ti panagbiag ti maysa a tao nga addaan iti kasta a sakit?

Di nagbayag naammuak nga adu a bilang dagiti tattao ti makaala iti sakit a Parkinson’s—maysa iti tunggal 150 agingga iti 200 a tattao! Sigun iti American Parkinson Disease Association, addada manipud maysa a milion agingga iti maysa a milion ket kagudua a kaso idiay Estados Unidos laeng. Nagasat ta, babaen iti umiso a panangaywan ti kaaduan nga agsagsagaba mabaelanda ti makibagay a naimbag iti dayta.

Ania Dayta?

Ni James Parkinson, a ti naganna ti naipanagan iti sakit, dineskribirna ti kasasaad idi 1817. Ti deskripsionna nagtalinaed a nakaskasdaaw ti kinakompletona ken kinaumisona: “Panagpigerger a di gaggagaraen, a kumapuy ti bileg dagiti piskel, kadagiti di magargaraw a paspaset uray pay no matengngel; a mabalin a pagkubbuenna ti bagi, ken agbaliw manipud iti pannagna agingga nga agtaray, a saan a madangran dagiti panagriknana ken ti laingna.”a

Ti maudi a paset ti nangbang-ar kaniak: Ni Nanang mapagtalinaedna agpadpada ti laingna ken ti panagriknana! Dina mapukaw ti panangnanamna iti naimas a taraon, panagragsakna iti musika, pannakatignayna wenno pannakagargarina iti nalaing a mannurat, wenno mangtagiragsak iti aniaman kadagiti adu a kinapintas iti panamarsua a pagay-ayatna unay. Ti kinakurang iti kankanayon a panaggaraw ken panagtignay a nakitak awan ti pakainaiganna iti kinatadem ti isipna a nabnabiag pay laeng kenkuana.

Iti pangrugian iti deskripsionna, dinakamat ni Parkinson ti “panagpigerger a di gaggagaraen.” Daytoy a nabannayat, ritmiko a panagpigerger, nangnangruna dagiti im-ima, isu ti sintomas nga inaigko ken ti kaaduan a tattao iti sakit a Parkinson’s, ta dayta ti nadnadlaw a naimbag. Kinapudnona, ti klinikal a nagan a Parkinson’s ket paralysis agitans, a ti maikadua a sao ipamatmatna ti panagpigerger. Nupay kasta, awan ti kasta a pagilasinan ken Nanang, ket awan agingga itatta. ‘Apay nga awan?’ Agsiddaawak. Ni Dr. Leo Treciokas, kadua a katulongan a propesor iti neurologo idiay University of California idiay Los Angeles, inlawlawagna kaniak a gapu iti di ammo a makagapu adu a percentahe ti pulos a saan nga agpigerger. Kadagiti dadduma, ti panagpigerger isu ti kangrunaan a sintomas.

Tunggal maysa nga addaan iti sakit a Parkinson’s, nupay kasta, makagun-odda kadagiti dua a dadduma a sintomas ken ngangngani kankanayon sakbay iti panagpigergerda: panagsikkil dagiti piskel, ken ti maawagan iti akinesia—ti di mapupuotan a saan a panangusar iti naapektaran a piskel uray pay iti kasla automatiko a pamay-an. Daytoy agbanag iti nabannayat a panaggaraw, a maawagan bradykinesia. Dadduma a neurologo iramanda ti rigat ti pannagna ken ti panagtimbeng kas nagsina a kangrunaan a sintomas.

Ti panagsikkil ket pudno a resulta iti piskel ti tao a kankanayon a mangguyguyod iti maysa ken maysa. Bayat ti ad-adda a pannakaapektar dagiti piskel a mangpakubbo iti bagi ngem dagiti manglinteg iti bagi, ti tao nga addaan sakit a Parkinson’s main-inot nga agkubbo. Dayta met ti mangpaut-ot kadagiti piskelna ken susuopna iti kasta unay.

Ti mangnayon pay iti daytoy a sintomas isu ti akinesia wenno saan a pannakagaraw. Kadagiti gagangay ti riknada a tattao adu a babassit a panaggaraw ti maipakuyog kadagiti kaaduan a kangrunaan a tigtignay: ibabangon, pannagna, panagbalikid, panagsardeng, ken uray pay ti panagisem. Kadagiti pasiente nga agsakit iti Parkinson’s, adu kadagitoy a panaggaraw ti awanen wenno kasapulan ti panangikagumaan iti dayta. (Dayta ti makagapu no apay a ni Nanang ket kasla saan a naragsak ken kasla mekanikal ti panaggarawna.) Mainayon pay, dagiti abbaba, agsubla-sublat a panaggaraw, kas iti panangsipilio iti ngipen, ket narigat para kadakuada. Ti suratda bumabassit ken agaassideg kalpasan ti umuna a sumagmamano a sasao. Agannayasda nga agtugaw ken agmulengleng, a garawenda dagiti matada imbes a ti uloda no adda kitaenda iti sadinoman a lugar. Ngem saanda met a nanengneng wenno nasadut.

Ti nadnadlaw a rigat a magna ken mangtimbeng ti gagangay a mapataud met. Ni nanang, kas kadagiti dadduma, kasapulanna ti agaddang kadagiti babassit nga addang sakbay a makaaskaw. Kaaduan ti magna a kankanayon a mangiguyod iti sakada, ket adu ti addaan iti napartak a panagaddang. Babaen iti kasla panagrukobda, dagiti abbaba nga addangda pumartak pay agingga a kasla agtaraydan, ket matumbada no saanda a matengngel ti bagida—wenno adda mangtengngel kadakuada. Uray pay no matengngelda ti pannagnada, aniaman a mangipaay iti panagbaliw iti kinatimbeng—ti umad-adani a lapped, ti aggargaraw nga agdan, uray pay ti linea iti datar—mabalin a mangpukaw iti kinatimbeng ti maysa a tao ket matumbada wenno sumkilda.

Ania ti Maaramidan

Nabiit pay dagitoy a makaupay a sintomas saandan a makabaldado a kas idi. Kinapudnona, gapu iti irarang-ay ti medisina a nakurkurang pay a 20 a tawtawen, dagiti pasiente iti Parkinson’s mabalinen a tagiragsakenda ti nabunga a panagbiag nupay adda an-anayenda.

Gapu ta dagiti sintomas ket patauden iti saan a kinatimbeng ti dua a kemikal ti bagi iti utek, ti dopamine ken ti acetylcholine (kitaenyo ti kahon iti panid 15), dagiti dodoktor kaaduanna padasenda nga isubli dayta a kinatimbeng. Kasano? Babaen ti panangipaay iti dopamine iti utek babaen iti dara, agsipud ta ti dopamine ti kasapulan ti utek. Nupay kasta, ti dopamine a mismo mabalin a dina malabsan ti lapped iti dara nga agturong iti utek ket dayta ti usaren iti bagi. Ngem ti sabali pay a sustansia, a maawagan levodopa, wenno L-dopa, mabalin a makagteng iti dayta. Dayta ti mapagbalin a dopamine babaen iti gagangay a panangtunaw, agpadpada iti uneg ken ruar ti utek.

No dayta ti tomaren nga agas, ti L-dopa addaan kadagiti adu nga epekto. Ti makagapu a ta adu unay iti dayta ti agbalin a dopamine sakbay ti pannakagtengna iti utek. Tapno malapdan ti pannakapasamak dagitoy, mainayon dagiti manglapped iti epektona.

Agkurri kadi ti agas? Wen, kadagiti adu a kaso. Dagiti kangrunaan a makabaldado a sintomas iti Parkinson’s (ti panagsikkil, akinesia, marigatan a magna ken kinaawan ti panagtimbeng, ken no dadduma panagpigerger) ket masansan a mapabassit, no dadduma iti kasta unay. Kinapudnona, dagiti pasiente iti Parkinson’s itan mabalin nga addaandan iti agarup kapaut iti panagbiag a kas iti siasinoman. Ngem naan-anay kadi nga agkurri daytoy a panangagas? Daksanggasat, saan. Ti bagi a mismo ti makaammo no kasano kaadu a dopamine ti kasapulan ken gagangay a pataudenna iti naikeddeng a kaadu ti tomaren. Ti panangtomar iti dayta ket maikadua laeng a kasayaatan a pamay-an.

Agsipud ta dadduma a tattao ti addaan iti dagus a dakes nga epekto iti L-dopa, ken gapu ta ti kinaepektibona mapukaw bayat ti panaglabas dagiti tawtawen uray pay kadagidiay a nasayaat ti epektona kadakuada, dagiti dadduma a pamay-an ti panangagas ket nausar met.

Ania ti Maaramidan ti Pasiente

Ngem adda kadi aniaman a pamay-an a maaramidan? Wen, dadduma a nakapatpateg a banag. Maysa kadakuada isu ti kanayon a panagehersisio. Agsipud ta ti panaggaraw ket narigat ken masansan a naut-ot, ket ti kinatimbeng mabalin a parikut, ti adu a mapasamak isu ti pananglimitar ti pasiente iti Parkinson’s kadagiti ar-aramidna iti kasta unay. No awan ti panagehersisio, nupay kasta, kumaro ti isuamin. Dagiti piskel ken susuop ad-adda a sumkilda ken mabalin nga agbalinda a natibker. Agsagaba met ti sirkulasion ti dara, isu a mabalin nga agturong iti dadduma a saksakit. Mabalin a mapataud ti rikna nga umadayu kadagiti dadduma ken kamaudiananna naan-anayen nga agwaywayas.

Gapu kadagitoy a rason, kuna dagiti neurologo a ti programa iti kankanayon a panagehersisio ket nasken a maipaay iti panangtaginayon iti nasayaat a rikna ken ti panaggaraw. Siempre, masapul a makonsulta ti maysa a doktor a maipaay iti tunggal sinaggaysa a kaso. Ngem, kaaduanna, ti simple nga inaldaw nga ehersisio, kas iti kalalainganna a kawatiwat a pannagna, panaglangoy, ken nangnangruna ti mangbennat ken manglinteg iti bagi nga ehersisio, ti makatulong a mangtaginayon iti kinatibker ken bileg dagiti piskel ken ti pannakabael ti utek a makibagay iti baro a kemikal a kasasaadna.

Ti parikut iti panangitunos a patauden ti sakit a Parkinson’s iti pannagna, panagsao, ken panagsurat mabalin a matulongan babaen iti sipapanunot a panangikagumaan. Dagiti material manipud iti UCLA School of Medicine ken ti American Parkinson Disease Association irekomendarna ti nabannayat, ginagara a pananggaraw iti tunggal maysa kadagitoy, isu a mangipalubos iti ad-adda a pannakaisentro ti panaggaraw iti utek tapno masurona ti makitunos—siempre agingga iti kabaelanna—iti napukawen a kankanayon a panaggarawna.

Ania ti Maaramidan dagiti Dadduma

Dagiti dadduma makatulongda met. Ti A Manual for Patients With Parkinson’s Disease mangipaay itoy a singasing iti panangtulong kadagidiay a marigatan a magna: “Ti naasi a tukon a mangbatak wenno mangkibin iti pasiente isu laeng ti kasapulan tapno makarugi ti pasiente. Ti pasiente masapul a kanayon nga iggamanna ti ima wenno takkiag ti tumulong a tao imbes nga isu ti ‘iggaman a kibinen’ agsipud ta ti kellaat a panangiggem iti ima wenno takkiag ti pasiente ti masansan a mangtumba kenkuana.”

Ti pammaregta ket nangnangruna a makatulong. Kas kunaen ti Principles of Internal Medicine (1983) ni Harrison: “Ti kinakaro dagiti sintomas ti maimpluensiaan a naimbag babaen kadagiti emosional a bambanag, ken mapakaro babaen iti panagdanag, rigat, ken kinaawan ragsak, ket dayta ti mapabassit no ti pasiente ket kontento. . . . Ti pasiente masansan a kasapulanna ti adu nga emosional a panangsuportar tapno masarangetna ti rigatna iti sakit, maawatanna ti kasasaadna, ken situtured nga agibtur nupay addaan iti sakit.” Gapuna, ti naayat a konsiderasion, panangaywan, ken ti panangipanamnama adu ti maaramidanna iti panangtulong iti maysa a tao a mangibtur iti sakit a Parkinson’s.

Ti medikal a siensia dina pay maawatan ti makagapu iti daytoy a sakit ket ngarud saan a makaipaay iti pamay-an ti panangagas. Nupay kasta, ni nanangko ket tinaginayon iti pannakaammo a ti Namarsua addaan ken mangipaayto iti kasta nga agas iti sidong iti Pagarianna babaen ken Kristo Jesus. (Isaias 33:24; Lucas 9:11); Apocalipsis 21:1-4) Agingga iti dayta a tiempo, isu ken dagiti adu a dadduma pay ti siepektibo a mangib-ibtur iti sakit a Parkinson’s.—Naipatulod.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 14]

Pisikal a Tulong Maipaay kadagiti Pasiente iti Parkinson’sb

◼ Dagiti natibker a tugaw, a nagkiling nga agpasango, nalaklaka a ruaran ngem dagiti nababa, nauneg, ken nalukneng.

◼ Maysa a pagkaptan iti sibay ti kama wenno iti kubita makatulong iti pasiente a tumakder.

◼ Maysa a guguyoden (maysa a kordon a naigalut iti pungto ti kama)ti makatulong iti pasiente nga agtugaw ken agbalikid.

◼ Maysa a pagikkan kadagiti kasapulan a pagdigos nga agtayag iti agingga iti abaga, sabon a naigalut iti tali, ken maysa nga espongha nga addaan ungkay mabalin a makatulong iti panagdigos.

◼ No maipapan iti kawes, dagiti pangserra a basta guyodem laeng kas iti Velcro nalaklaka nga usaren ngem dagiti butones wenno zippers.

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 15]

Ania ti Mangpataud iti Parkinson’s

Daytoy ti kayat a maammuan ti medikal a propesion agingga idi 1960’s. Kinapudnona, ti kangrunaan a makagapu kaskasdi a saan pay a naammuan, ngem ti makagapu kadagiti sintomas nasarakanen.

Iti ungkay ti utek, nga agarup kapatas dagiti lapayagyo, adda maysa a plato ti nangisit a tisyu dagiti nerbio a maawagan substantia nigra, wenno nangisit a sustansia. Ti substantia nigra ket paset iti sistema a mangtignay iti utek ket mangpataud iti kemikal a mensahero a maipaay iti nerbio a mangiyallatiw a maawagan dopamine isu a mausar iti uneg ti utek a mangtimbeng wenno mangpasayaat iti panaggaraw ti bagi.

Kadagiti pasiente iti Parkinson’s, 80 porsiento wenno ad-adu pay itoy a tisyu ti nerbio ti mapukaw. Gapu iti kurang a dopamine, ti napateg a pannakitimbengna iti sabali a mensahero a nerbio, ti acetylcholine, mapukaw met. Daytoy ti mangpataud kadagiti sintomas.

Apay a bumassit ti substantia nigra, ken no apay a kasta ti mapasamak, ket maysa pay laeng a misterio. Ti sakit nalawag a saan a matawid, nupay adda ti pammaneknek a nalaka a matawid. Kadagiti dadduma a kaso, dagiti sintomas ket saan a gapu iti Parkinson’s no di ket ti dakes nga epekto kadagiti dadduma nga ag-agas, kas iti reserpine ken ti phenothiazine, a mausar no dadduma a mangtimbeng iti nangato a presion iti dara ken ti panangtimbeng iti panagpanunot. Dagiti dadduma a nabiit pay a kaso ket gapu kadagiti baro a “nadisenio a droga” a kasla itsura ken agtignay a kas iti heroin. No adu ti mausar kadagitoy, dadaelenda a naan-anay ti substantia nigra kadagidiay a mangtomar kadakuada, isu a mangpataud kadagiti kasasaad a saan a mainaig iti pudno a sakit a Parkinson’s.

[Ladawan]

Substantia nigra