Adda Dasigan ti Relihion
IDI Setiembre 1, 1939, rinaut ti Alemania ti Poland, a nangirugi iti Gubat Sangalubongan II. Tallo a lawas kalpasanna, adda paulo iti The New York Times: “Parparegtaen ti Ig-iglesia Dagiti Soldado nga Aleman a Makilaban.” Pudno kadi a sinuportaran dagiti iglesia nga Aleman ti gubgubat ni Hitler?
Binigbig ni Friedrich Heer, Romano Katoliko a propesor ti historia idiay Vienna University, a sinuportaranda. “Kadagiti di mailibak a kinapudno iti historia ti Alemania, nagtinnulong ti Krus (iglesia) ken ti swastika (gobierno), agingga nga inwaragawag ti swastika ti mensahe ti panagballigi kadagiti torre dagiti katedral ti Alemania, nagparang dagiti bandera ti swastika iti aglawlaw dagiti altar ket inabrasa dagiti teologo a Katoliko ken Protestante, papastor, tattao ti simbaan ken dagiti estadista ti pannakikappon ken Hitler.”
Kinapudnona, naan-anay a sinuportaran dagiti pangulo ti iglesia ti panangikagumaan ni Hitler a makigubat, kas insurat ti Romano Katoliko a propesor a ni Gordon Zahn: “Immawat ti asinoman nga Aleman a Katoliko nga agpannuray kadagiti pangulona iti relihion maipaay iti naespirituan a pannakaiwanwan ken pannakaiturong maipapan iti panagserbi kadagiti gubat ni Hitler iti dandani isu met laeng a sungbat a maawatda koma manipud iti agturay ti Nazi a mismo.”
Dagiti Relihion iti Dasig ti Kabusor
Ngem ania ti ibagbaga dagiti iglesia kadagiti pagilian a bumusor iti Alemania? Impadamag ti The New York Times a Disiembre 29, 1966: “Idi napalabas, dandani kanayon a sinuportaran dagiti lokal a herarkia Katolika ti gubgubat ti nasionda, a bendisionanda dagiti tropa ken agkararagda maipaay ti balligi, bayat a sipapanayag nga inkararag ti sabali a grupo dagiti obispo iti bangir a dasig ti sungani a pagbanaganna.”
Inanamongan kadi ti Vatican daytoy a panangsuportar iti agbinbinnusor a buyot? Usigenyo: Idi Disiembre 8, 1939, tallo laeng a bulan kalpasan a bimtak ti Gubat Sangalubongan II, impaulog ni Papa Pio XII ti opisial a surat nga Asperis Commoti Anxietatibus kadagiti amin a klero. Naiturong ti surat kadagiti tsaplin ti buybuyot dagiti aggugubat a nasion, ket pinaregtana dagidiay adda iti agsumbangir a dasig nga agtalekda kadagiti obispo ti buyotda iti militaria. Binalakadan ti surat dagiti tsaplin “kas mannakidangadang iti sidong ti bandera ti pagilianda a makilaban met agpaay iti Iglesia.”
Masansan nga agresibo ti panangidaulo ti relihion iti panangisaganana kadagiti pagilian iti gubat. “Uray pay kadagiti simbaanmi inkabilmi dagiti bandera ti gubat,” inamin ti pimmusayen a ni Harry Emerson Fosdick, maysa a klero a Protestante. Ket maipapan iti umuna a gubat sangalubongan, kinuna ti brigadier general a taga Britania a ni Frank P. Crozier: “Dagiti Iglesia a Kristiano ti kangrunaan a mangitantandudo iti panangibukbok ti dara nga adda kadatayo, ket saan a malimlimitaran ti panangusartay kadakuada.”
Nupay kasta, daytat’ pakasaritaan ti relihion idi napalabas. Ti ngay agdama a pasetna iti gubat kadagiti republika ti dati a Yugoslavia, a sadiay kaaduan a tattao ti mabalin a Romano Katoliko wenno Orthodox?
Biang ti Relihion
Kinuna ti maysa a paulo iti Asiaweek idi Oktubre 20, 1993: “Ti Bosnia ti Kangrunaan a Pagtataudan ti Panagdadangadang ti Relihion.” Inwaragawag ti maysa a paulo agpaay iti komentario iti San Antonio Express-News idi Hunio 13, 1993: “Dagiti Pangulo ti Relihion Rumbeng a Gibusandan Dagiti Pakarigatan ti Bosnia.” Kinuna ti artikulo: “Di maiwaksi dagiti relihion a Romano Katoliko, Eastern Orthodox ken Muslim . . . ti pannakibiangda iti mapaspasamak. Dida [maiwaksi] iti daytoy a tiempo, kadagiti tattao iti aglawlaw ti lubong nga agbuybuya a rinabii iti damag iti telebision. Daytat’ gubatda. . . . Nalawagen nga adda sungsungbatan dagiti pangulo ti relihion iti panaggugubat. Daytat’ ginargari ti kinamanaginsisingpetda. Gargarienda dayta babaen ti panangbendisionda iti maysa a dasig nga abakenna ti sabali.”
Apay, kas pagarigan, a kasta unay ti panaggiginnura dagiti miembro ti Iglesia Katolika Romana ken dagiti Iglesia ti Eastern Orthodox? Dagiti papa, patriarka, ken dadduma a pangulo ti iglesia ti manungsungbat. Nanipud pay idi kamaudianan a panagsina dagitoy a relihion idi 1054, parparegtaenen dagiti pangulo ti iglesia ti panaggugura ken panaggugubat dagiti miembroda. Ti pagiwarnak iti Montenegro a Pobeda, a Setiembre 20, 1991, dinakamatna dayta a panagsina ti Iglesia Katolika ken ti Eastern Orthodox ken dagiti nagbanaganna iti maysa nga artikulo maipapan iti nabiit pay a panagdadangadang. Iti sidong ti paulo a “Dagiti Mammapatay iti Nagan ti Dios,” inlawlawag ti artikulo:
“Daytat’ saan a riri maipapan iti politika iti nagbaetan [ti presidente ti Croatia a] ni Tudjman ken [ti pangulo ti Serbia a] ni Milošević no di ket daytat’ maysa a relihiuso a gubat. Rumbeng a maibaga a limmabasen ti sangaribo a tawen nanipud idi inkeddeng ti Papa nga ikkatenna ti relihion nga Orthodox kas kasalisal. . . . Idi 1054 . . . inwaragawag ti Papa a biang ti Iglesia Orthodox ti panagsina. . . . Idi 1900, nabatad nga inlawlawag ti umuna a kongreso a Katoliko ti plano a panangtalipupos iti kaputotan ti Orthodox iti maika-20 a siglo. Maar-aramid itan [daytoy] a plano.”
Nupay kasta, ti nabiit pay a dangadang saan nga isu ti umuna a pagarigan ti relihiuso a panagdadangadang iti daytoy a siglo. Limapulo a tawen ti napalabasen, bayat ti Gubat Sangalubongan II, pinadas dagiti Romano Katoliko a pukawen ti kaadda ti Iglesia Orthodox iti dati a Yugoslavia. Babaen ti panangsuportar ti papa, ti nasionalista a grupo idiay Croatia a naawagan Ustashi ti nangituray iti agwayawayan nga estado ti Croatia. Ipadamag ti The New Encyclopædia Britannica nga inusar daytoy nga inanamongan ti Vatican a turay dagiti “naisangsangayan-kinaranggasna nga aramid, a mangiraman iti panangpatay kadagiti ginasut a ribo a Serb ken Judio.”
Iti libro a The Yugoslav Auschwitz and the Vatican, saan laeng a mapaneknekan dagitoy adu a panangpapatay—a nakairamanan ti pinullo a ribo a biktima—no di ket mapaneknekan met ti pannakairaman ti Vatican.
Iti kasumbangirna, sinuportaran ti Iglesia Orthodox dagiti Serb iti pannakidangadangda. Kinapudnona, maysa a lider ti grupo a Serb ti naadaw a kunkunana: ‘Ti Patriarka [ti Iglesia Orthodox a Serb] isu ti komanderko.’
Ania koma ti naaramidan a nangpasardeng iti panangpapatay, nga idiay laeng Bosnia ken Herzegovina napapatayen wenno awanen dagiti 150,000? Kinuna ni Fred Schmidt iti San Antonio Express-News a mangipaulog koma ti Security Council ti NU iti “maysa nga opisial a resolusion a mangbalakad iti papa, ti patriarka ti Constantinople, ken [ti dadduma a pangulo] ti Katoliko, Eastern Orthodox, ken dagiti iglesia a Muslim a makinsakop iti Bosnia-Herzegovina a dagus a pasardengenda ti panagdadangadang ket agtitiponda a mangikeddeng no kasano a makapagindeg dagiti matalek a pasurotda a kaarruba ti dadduma a pammati.”
Iti umasping a pamay-an, inngudo ti komentario iti Progress Tribune iti Scottsdale, Arizona, a “mabalin a mapasardeng [ti gubat] no sipapasnek nga ikagumaan dagiti pangulo ti relihion sadiay a pasardengen dayta.” Insingasing ti artikulo a maaramidda dayta “babaen ti dagus a panangilaksidda iti miembro ti kongregasion nga agpaputok idiay Sarajevo.”
Awan Pudno a Pannakaitandudo ti Kappia
Nupay kasta, kankanayon a nagkedked dagiti papa a mangilaksid kadagiti kadadaksan a kriminal iti gubat, uray pay no nagpakaasin dagiti padada a Katoliko a maipatungpal ti kasta a tignay. Kas pagarigan, impadamag ti Catholic Telegraph-Register iti Cincinnati, Ohio, E.U.A., iti sidong ti paulo a “Napadakkel a Katoliko Ngem Linabsingna ti Pammati Kuna ti Kablegrama iti Papa”: “Adda panagapelar ken Pio XII a ni Reichsfuehrer Adolph Hitler masapul a mailaksid. . . . ‘Ni Adolph Hitler,’ mabasa iti paset [ti kablegrama], ‘ket naipasngay kadagiti Katoliko a nagannak, nabuniagan a Katoliko, ken napadakkel ken naedukaran a kasta.’” Ngem saan a pulos a nailaksid ni Hitler.
Usigenyo met, ti kasasaad kadagiti paset ti Africa a sadiay adda naranggas a panagdadangadang. Sangapulo ket lima nga obispo a Romano Katoliko manipud kadagiti nasion ti Africa a Burundi, Rwanda, Tanzania, Uganda, ken Zaire ti nangipudno a, nupay adda nagadu a nabuniagan a “Kristiano” iti lugar, “dagiti panagdadangadang kadagita a lugar ti nagtungpal iti panangpapatay, panangdadael ken pilit nga ipapanaw dagiti tao.” Inamin dagiti obispo a ti kangrunaan a makagapu iti parikut “ket ti pammati a Kristiano dina inimpluensiaan a naimbag ti kapanunotan dagiti tattao.”
Kinuna ti National Catholic Reporter nga Abril 8, 1994, a ti “papa . . . ‘nagleddang iti kasta unay’ iti baro a damag ti panagdadangadang idiay bassit a nasion ti Africa [a Burundi], a ti populasionna ket ad-adu ti Katoliko.” Kinuna ti padi nga idiay Rwanda, a sadiay agarup 70 porsiento iti populasion ti Katoliko, a “biang uray dagiti Katoliko” ti panangpapatay. Wen, nagpipinnatay dagiti Katoliko iti agsumbangir a dasig, a kas met laeng ti inaramidda iti adu a napalabas a gubgubat. Ket, kas napaliiwtayon, inaramid met ti dadduma a relihion ti kasta.
Ngarud, kunaentayo kadi nga amin a relihion adda dasiganda iti gubat? Adda kadi relihion a pudno a mangitandudo iti kappia?
[Ladawan iti panid 5]
Ni Hitler, makita ditoy a kadua ti papal nuncio a ni Basallo di Torregrossa, a pulos a di nailaksid
[Credit Line]
Bundesarchiv Koblenz