Ti Nakaskasdaaw a “Kayo ti Biag” Idiay Africa

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY TANZANIA

“DIAK patien nga adda kaaspingna iti sadinoman a paset ti lubong.” Ania ti nakita ti Pranses a ni Michel Adanson idi sinarungkaranna ti Senegal idi 1749? Daytat’ maysa a kayo! Ag-20 metro ti katayagna, a kasta unay ti kadakkel ti puonna, 8 metro iti diametro. Idi agangay, tinukoy ni David Livingstone ti kayo kas maysa a “carrot a balinsuek ti pannakaimulana.”

Sigun iti sariugma, “pinag-ut ti diablo [ti kayo], intugkelna dagiti sangana iti daga, ken imbatina dagiti ramutna iti tangatang.” Isu a ti kayo ket pagaammo ti adu kas “ti balinsuek a kayo.” Iti Latin, maawagan dayta nga Adansonia digitata, a naipanagan iti nakatakuat, ngem awagan dayta ti kaaduan kadatayo iti baobab, maysa kadagiti agdindinamag a kayo iti makindaya nga Africa, nupay masarakan idiay Madagascar dagiti nataytayag a kakikitana ken ti dadduma idiay Australia.

Ti Balinsuek a Kayo

Adu nga oras ti binusbosmi a nagbiahe iti away ti Tanzania. Makaparagsak a makita dagiti napipintas a bario, balbalay a pan-aw ti atepda, babbai a nakasusuon kadagiti pagsungrod, ubbing nga agaayam iti sirok dagiti puon ti mangga, ken dadduma a pastor a mangay-aywan kadagiti bakada. Kamaudiananna, nakitami met laengen ti nakita ni Adanson sadiay idi maika-18 a siglo.

“Idiay ti yanda!” impukkaw ni Margit. Kasla agkaiwara dagiti nagdadakkel, nagtatayag a baobab kadagiti namagmaga a paset iti tropiko ti Africa. Katutubo dayta kadagiti tanap, iti igid ti kosta, ken uray kadagiti bakras ti Bantay Kilimanjaro. “Awan kaaspingna iti aniaman a dadduma a kayo a nakitakon,” impasarunson ti maysa kadagiti kaduami. Ti kolor dapo ken nagdakkelan a baobab ket maysa a mula a ti ukisna ket 5-10 centimetro ti kapuskolna. “Talaga a daytat’ kasla kayo a balinsuek ti pannakaimulana!” Kaaduan iti unos ti tawen, bayat ti innem agingga iti pito a bulan no kalgaw, awan aniaman a bulong ti kayo. Kasano nga agbiag ti kayo? Apay a ditay damagen iti maysa a makaammo.

Iti panagbiahemi a napan iti nagtubuan ti kayo a baobab, nakasaritami met laengen ni Shem, maysa a katutubo. “Ammoyo,” kuna ti lalaki, “daytoy ket maysa a botelia a kayo.” Maysa a botelia a kayo? “Wen, kabayatan ti ababa a tiempo ti panagtutudo, dagiti kasla espongha nga amurat ti kayo ti mangsusop iti adu a danum, a maurnong iti puon agpaay iti kalgaw.” Kuna ti publikasion a Baobab​—Adansonia Digitata: “Gagangay a lungog ti ngatuen ti puon, maurnong ditoy ti danum ti tudo ken linnaaw ken mabalin a ti kakaisuna a danum a magun-odan iti nasaknap nga aglawlaw. . . . Adu ti linaon ti puon a danum. Mapattapatta a malaon ti maysa a kayo ti ag-200 kubiko metro [7,000 kubiko pie] agingga ti ag-140,000 litro [37,000 galon] a danum. . . . Dagiti nalukneng a kayo ti puon ket mabalin a mapukan ken mapespes ti danumna sa mainum.” Inyangaw ni Shem: “Dakkel dayta a kayo, ngem nalukneng ti pusona.” Ita, adun a bumario ti sumungsungad ken magagaranda a dumngeg iti panagpapatang. “Ammoyo kadi a ti baobab ket kayo ti biag?” inyimtuod ni Emmanuel.

Ti “Kayo ti Biag”

Iti adu a katutubo, ti kayo ket maysa a sagut manipud iti Dios. Apay? “Umuna iti amin, napaut unay ti biagna. Nalabit sangaribo a tawen wenno napapaut pay,” intuloy ti maysa a bumario. “Mangipaay dayta kadatayo iti taraon, danum, kawes, materiales a pagatep, pigket, agas, paglinongan, kuentas, ken uray pay dulse agpaay kadagiti ubbing.” Ti met ngay pagsungrod? “Saan, nabasa unay ti ukis ti kayo gapu iti danum a naurnong iti dayta. Agsapulkami iti sabali a kayo agpaay iti dayta a panggep.” Kuna ti ubing a ni Daniel: “Ngem usarenmi ti ukis a pagaramid iti lubid ken tali.” Napatpateg pay ngem iti dayta, mausar dayta kadagiti iniket, ikamen, lupot, kallugong, bilog, tray, kahon, basket, ken papel. Mabalin nga usaren kas abono ti dapo manipud iti ukis [ti kayo], ket adu ti mangaramid iti sabon manipud iti dayta. “Makan dagiti naganús a saringit ken bulbulong,” innayon ti maysa kadagiti agtutubo nga inna, a nangyabaday iti maladagana. “Agtunokami met kadagiti bukel ken usarenmi ida a kape. Ti ngula ti bukel ket mausar a pagaramid iti beer, ken mabalin met a maala ti lana.”

Kabayatan ti ababa a tiempo ti panagtutudo, agpataud ti kayo iti nagpipintas a puraw a sabong. Ngem saan a nasayaat ti angotda a kas iti kinapintasda! Agbukarda manipud mumalem agingga iti panaglennek ti init ket sibubukarda agingga iti sumaganad nga agsapa. Kabayatan ti rabii, maawis ngarud dagiti fruit bat a mangpollinate. Ilaok dagiti katutubo ti pollen ti sabong iti danum ken usarenda dayta kas pigket. Agbitin ti atiddog (40 centimetro) a bunga kadagiti sangana. Inaprosanmi ti berde a bunga, ket naglamuyot dayta. Kaslattay ipus ti sunggo. “Ah, isu met la a ti kayo ket maawagan pay a kayo a tinapay-ti-sunggo!” Mabalin kadi a pisientay ti bunga tapno makitatayo ti unegna? Mabalin!

“Kayo a Cream-of-Tartar”

Ti prutas ket addaan iti puraw, naalsem a lasag iti aglawlaw dagiti bukel, a nabaknang iti bitamina C, bitamina B₁, ken calcium. No ag-bake, mausar met ti lasag kas kasandi ti cream of tartar. Dayta met ti makagapu a daddumat’ mangawag iti dayta a kayo a cream-of-tartar. Kuna ni Shem: “No dadduma, mangaramidkami iti mainum manipud iti ngulana. Kasla lemonada ti ramanna.” Isu a dadduma a tao awaganda dayta a kayo ti lemon. Ania pay ti pakausaranna?

Sumungbat ni Shem: “Gistay amin a paset ti kayo ket usarenmi. Ti balay ti prutas ket usarenmi a patapáw ti banniit, tabo, ken malukong ti sopas, ken usarenmi met dayta a pagkemmeg iti utot. No dagiti bakami ket kagaten dagiti insekto, basta puoranmi ti ngula ti prutas, ket ti asuk ti agserbi a pangbugaw. No dadduma ilaokmi ti nagatasan nga arina iti ngula ket maaddaankami iti nagsayaat a yogurt.” Ti ngay met agas? “Siempre, ti kayo ti parmasiami,” inkatawa ni Shem.

Ti Parmasia a Baobab

Aniat’ pangusaranyo iti dayta? “Aniaman!” Gapu iti adu a pakausaranna, isu met la nga adu a tattao iti lugar ti mangraem iti kayo, pagbutnganda dayta, wen, dayawenda pay dayta. Naammuanmi nga ilaok dagiti agpaspasuso nga inna ti napulbos a ngulana iti gatas sada ipainum kadagiti maladagada tapno maliklikan ti ibubussog ti tian, panagdisenteria, ken panaggurigor dagiti ubbing. Ti “agas” manipud iti kayo ket mailako kadagiti tiendaan ti lugar ken naipadamag a mangagas iti letteg, sakit ti ngipen, ken dadduma pay nga an-annayen. Kadawyan nga usarenda dayta a pangagas iti anemia, panagibleng, trangkaso, angkit, sakit ti bato, sakit iti aangsan, ken uray pay dagiti tumor.

Daytoy a naisangsangayan a kayo ket gagangay a napalawlawan kadagiti sarsarita ken sariugma. Marikna ti dadduma a “ti daga a nakaimulaan [ti baobab] ket agtalinaed a di mailako, tangay ti kaaddana ket patienda a nasayaat a partaan. . . . Sagudayen ti sabali pay a sarsarita nga adda Leon a mangalun-on iti asinoman a darasudos a mangkettel iti sabong ti kayo. Patienda a dagitoy a sabong ti pagnanaedan dagiti espiritu. Naikuna pay a ti danum a nakayuperan ken nakaikiwaran dagiti bukel ti kayo ket agserbi kas salaknib kontra iti panangraut dagiti buaya ket daydiay uminum iti tubbog ti ukis ti kayo ti agbalinto a maingel ken napigsa.”​—Indigenous Trees Training Series.

Dulse Agpaay Kadagiti Ubbing

Adu a banag ti nasursuromi manipud kadagiti katutubo idiay daga ti baobab. Ita, idiay Dar es Salaam, makitami ni Navina, Suma, ken Kevin. Pugtuanyo no ania ti ngalngalngalen ken mulmulmolanda? Bukbukel ti baobab! Ti nalabbasit-kolorda a bukbukel ket mailako kas dulse iti igid ti kalsada, ket kasla pagay-ayat ida dagiti ubbing. “Naalsem kadi?” “Medio, ngem kayatmi dayta!” sangsangkagiddan a kuna dagiti ubbing. “Pangngaasiyo ta mangalakayo! Ramananyo!” Wen, apay a ditay ramanan ti maysa manipud iti “kayo ti biag” idiay Africa?

[Ladawan iti panid 24]

Ti baobab, kayo nga adut’ pakausaranna

[Ladawan iti panid 24]

Dagiti bukel, maus-usar kas dulse ken maikirog a pagkape

[Ladawan iti panid 25]

Dadakkel dagiti sabongna

[Ladawan iti panid 25]

Awanan bulong no tiempo ti kalgaw