“Shingles”—Panangandur iti Ut-otna
“Maamakak iti napalalo nga ut-ot iti uneg ti matak,” malagip ni Ann. “Madanaganak di la ket ta adda tumantanor a tumor iti utekko.”
“Idi mariingak iti kasta a karkarna nga ut-ot iti sikigak, pagarupko no appendicitis dayta,” malagip ni Jean.
“Aggagatelak idi,” isalaysay ni Dilip, “ngem masdaawak no apay a nakaut-ut-ot ti uneg ti kudilko.”
ANIA nga agpayso ti shingles? Nabatad a daytoy a termino ti kadawyan a tao agpaay iti sakit ket nagtaud iti Ingles a sao a sengles (kaipapananna “barikes” wenno “sinturon”), a naadaw manipud iti Latin a cingulum, a kaipapananna “sintas.”
Iti medisina, pagaammo dayta a herpes zoster (manipud kadagiti Griego a termino a herʹpes a naadaw manipud herʹpo, kaipapananna “agkarayam,” ken zo·sterʹ, a kaipapananna “sintas”). Maitunos iti naganna, di madmadlaw ti panagkarayam ti virus ti herpes, a pakaigapuan ti shingles, kadagiti sensory nerve ken masansan a lawlawenna ti bagi buyogen ti kasla desdes ti serpiente a mabalin a nakasaksakit nga isu ti sumro nga agut-ot. Uray la makapatiritir ti masansan a napalalo nga ut-ot ti limteg a nerbio, isu a ti termino a “nagkaro nga ut-ot” ti us-usaren ti dadduma a doktor.
Dagiti damo a sintoma ti shingles, kas iti gurigor, panaglammin, ken kaaduan a panagkapuy, kayariganna ti trangkaso ngem mabalin a mapagkamalian met a pannakaatake ti puso, tumor ti utek, wenno dadduma pay a nakaro a kasasaad. Ti pannakarikna iti bibineg, apagapaman a panagseggar, ken nakaro a pannakasinit wenno panaggagatel, nga agtun-oy iti makapatiritir nga ut-ot isut’ kaaduan a reklamo ti agsagsagaba iti shingles.
Iti agarup makalawas manipud iti panangrugi dagiti sintomas, agparang ti nayurit a nagatel a nalabaga a taramidong iti network ti sensory nerve a rinaut ti virus, masansan nga iti ngatuen ti siket ken iti maysa la a sikigan ti bagi. Ti kadawyan a lugarna isut’ yan dagiti paragpag, makimbaba a bukot, barukong, tengnged, muging, wenno mata, nga agpannuray iti inapektaran ti grupo a nerbio dagiti tisyu. Din agbayag, ti gagatel ket agbalin a nagaaripuno a pilutok, wenno tarindanum, a makaallilaw a kaslattay poison ivy. Iti agarup sangapulo nga aldaw, agkeggangda sada aglatlat, iti adu a kaso ket mangibati kadagiti piglat ken ut-ot nga aggitebgiteb pay laeng a mangipalagip iti panagsakit ti maysa iti shingles.
Dagiti Pakaigapuan, Panagraira, ken Pangnamnamaan
Kasano a maaddaan ti maysa iti shingles? Mabalin nga inimpeksionan ti pasiente ti bagina a mismo. Nakaipasdek dagiti medikal a managsirarak iti mabalin a posibilidad a ti virus ti herpes (varicella zoster) a pakaigapuan iti shingles ket isu met laeng ti makaakar unay a pakaigapuan ti panagtukó. Daytoy ti mangilawlawag a ti asinoman nga addaan iti shingles ti mangyakar iti sabali (masansan nga ubing) iti tukó. Nupay kasta, tapno maaddaan iti shingles, masapul nga agtukó pay nga umuna ti maysa.
Kalpasan ti panagtukó, masansan a kabayatan ti nasapa a kinaubing, ti resistansia ti bagi dina naan-anay a mapaksiat ti virus a varicella-zoster iti bagi. Mapan dayta iti kasulinekan a kabesera ti nerbio (patien dagiti managsirarak a daytoy isut’ duri wenno lugar ti bangabanga), ket agtalinaed sadiay agingga iti tiempo a makaala iti buelona a sumro manen, masansan a tawtawen kalpasanna inton nakapuy ti resistensia ti bagi.
Nupay maaddaan iti shingles ti 10 agingga iti 20 porsiento ti pangkaaduan a populasion iti dadduma a paset ti biagda, dagidiay kangrunaan a maaddaan isu dagiti nasurok a 50 ti tawenda. Pattapattaen dagiti managsirarak a kagudua kadagiti amin nga agtawen iti 85 ti addaan iti kasta a sakit. Lallaki ken babbai ti agarup agpada a maapektaran. Mabalin nga agsubli ti sakit, ngem makapabang-ar a maammuan nga ag-2 agingga iti 4 laeng a porsiento ti maaddaan iti maulit manen a panagkidarna.
Ti panagkidar ti shingles kaaduanna a mapasamak kalpasan ti tiempo ti nakaro a panagsakit, napalalo a panagdukot, napaut a pannakabannog, wenno dadduma a dakes a kapadasan iti biag ti maysa. Mabalin a rumsua dayta kalpasan ti pannakaagas babaen ti chemotherapy, radiasion, wenno dadduma a pamay-an a mamagpeggad wenno mangpakapuy iti resistensia ti bagi. Mangpataud daytoy a maikadua a panagkidar ti virus ti tukó, saan a panagtukó manen, no di ket iti shingles, nga addaan iti dadduma kadagiti pangkaaduan a pagilasinan ti tukó. Dagitoy a pagilasinan iramanna ti panaggagatel, panagpilutok, ken panagkeggang, kaskasdi a ti shingles ket saan a naisinsina a sakit.
Kasano ti kinakaro ti shingles, ken kasano kapaut ti panagkidarna? Nupay makariribuk ti shingles, ti sakit ket saan met ketdi a mamagpeggad-biag. Ngem apaman a maaddaanka iti dayta, isaganamon ta bagim a mangibtur iti sumagmamano a lawas ti naynay a panagpaut-ot bayat a mangpataud ti bagi iti pangsumrana iti panagkidar daytoy nga impeksion a gapuanan ti virus. Nadumaduma ti kapaut ti sakit manipud pito agingga iti sangapulo nga aldaw iti kaaduan a kaso, nupay madanonna ti aguppat a lawas sakbay a maimbagan dagiti bimtak. Kadawyan nga agsagaba dagiti pasiente ti shingles iti naut-ot a nerbio, a maawagan postherpetic neuralgia, iti sumagmamano a lawas, no dadduma bulbulan, kalpasan a nagpukawen dagiti pilutok.
No agramaram ti impeksion iti mata, nakaro la ketdi ti panangapektar daytoy iti panagkita ken mabalin a pakaigapuan ti pannakabulsek. Isu a nasaysayaat no agpakonsulta a dagus iti opthalmologist no rupa ti disso a naapektaran. Ti nasapa a panagpaagas masansan a lapdanna ti nakarkaronto a komplikasion iti mata.
Panangagas
Aniat’ maaramidan tapno siiepektibo a maagasan ti shingles? Nupay napadasen ti nagadu a pamuspusan manipud pay idi ugma agingga iti agdama, ti kinaagpaysuanna ket saan pay a nakaparnuay ti siensia ti panangagas a mangbalbaliw bassit kadagiti epekto ken mangkontrol iti ut-ot agingga nga umimbag ti sakit a bukbukodna.
Nangpataud ti mapangnamnamaan a resulta ti nabiit pay a panagsirarak iti pannakaagas ti shingles babaen ti pannakausar ti kontra-virus a droga a pangagas iti nadumaduma a panangimpeksion ti herpes. Ti acyclovir, kas pagarigan, nupay kinapudnona ket saan a pangagas, pabannayatenna ti yaadu ti virus ken medio kissayanna ti ut-ot ken ti kapaut ti sakit iti dadduma a pasiente. Kuna dagiti managsirarak a tapno nasaysayaat ti resulta, rumbeng a nasapa a mairugi ti panangagas.
Iti maysa a panagadal idiay University of Colorado School of Medicine, narikna dagiti pasiente nga addaan shingles, nga agtomtomar ti ag-800 miligramo nga acyclovir iti maminlima a daras iti kada aldaw iti sangapulo nga aldaw, a bimmassit ti pagilasinan ti pannakadangran, panagkeggang, ken ut-ot ngem kadagiti pasiente nga immawat ti placebo. Di agtutunos dagiti managsirarak no ti acyclovir met laeng ti nangkissay iti kinakaro ti postherpetic neuralgia. Medio naballigi ti vidarabine, sabali pay a kontra-virus a droga, iti pannakaagas ti shingles. Madama ti panagsirarak iti bakuna, ngem adda pay laeng daytoy kadagiti tukad ti panageksperimento.
Kuna ti adu a naaddaan iti shingles a nalaklaka nga anduran ti ut-ot no saan a masansan a sumro dayta. Sumro dayta iti rabii ken aldaw, a mangpaksuy iti panunot ken bagi ti pasiente.
Kabayatan dagidiay aldaw a nakaro ti panagpaut-ot ti pasiente, mabalin a maikeddeng dagiti doktor a maipaay ti ad-adu a nasamay a mangpakapuy iti ut-ot iti sumagmamano nga aldaw, nupay no adda dakes nga epekto dagitoy. No maibturan dayta ti pasiente, makapabang-ar ti panangidengngep iti nabasa ken nalamiis a pangdeppel. Ti nadisenio a maipulagid a cream nga addaan iti 1 porsiento a silver sulfadiazine a maipulagid iti sumagmamano a daras iti kada aldaw ti nakatulong iti dadduma. Baybay-anyo dagiti tarindanum; diyo ida kudkoden wenno bendaan.
In-inut a maimbaganto dagiti naut-ot, ngem iti adu nga agsagsagaba sumro latta ni ut-ot bayat nga agkidar manen ti shingles iti kapamindua. Mangrugin a mangapektar iti bagi ti postherpetic neuralgia, a nangnangruna a mangpakapuy iti lallakay ken babbaket ken dagiti pasiente ti immunosuppression. Narigat nga anduran daytoy makapatiritir, aggitebgiteb nga ut-ot. Napadasen dagiti corticosteroid, ngem saan pay a masinunuo ti medisina no epektibo ken natalged dagitoy a napigsa a droga. No dadduma, mangireseta dagiti doktor iti antidepressant amitriptyline no napaut ti ut-ot, ngem mangpakaro met daytoy iti problema, nangruna no napaut ti pannakausarna.
Karkarna, nagun-odan ti medio makaipaay namnama a resulta ti panangkontrol iti ut-ot babaen ti maipulagid nga agas a naglaon capsaicin, a nagtaud iti nalabaga a sili a mausar a pangaramid iti napulbos a sili. Ngem di maipulagid daytoy agingga a naimbaganen dagiti bimtak a pilutok. Iti pannakidangadangna iti nakaro a kita ti shingles, nabang-aran ni Jean, ti nadakamat idiay pangrugian, idi insuotna ti TENS (Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation) nga unit iti aldaw ken rabii iti unos ti sumagmamano a lawas. Dagiti babassit nga electrical impulse ti nagpammarang iti nakaro nga ut-ot iti uneg ti bagi ken nangipalubos kenkuana a siwayawaya nga agkutikuti.
Nagadu dagiti maisingasing a pamuspusan iti pagtaengan, a kaaduanna ket pakairamanan ti pannangan iti nasustansia (bassit nga arginine) agraman suplemento, kas ti bitamina B ken C ken L-lysine. Kuna ti dadduma a nagunggonaanda manipud iti panagsapsapoda iti apple cider vinegar; daddumat’ mangusar iti bitamina E a tumulong a mangagas kadagiti bimtak iti kudil.
Ti posibilidad ket no maaddaankay iti shingles, di agbayag ket ipatulodton kadakayo dagiti gagayyem manipud iti adayo ken asideg dagiti pamuspusanda idiay pagtaengan nupay diyo kiniddaw dayta. Mabalin a makatulong ti dadduma a singasing, adu ti saan. Mabalin a makatulongda a mangpaisem kadakayo agpapan pay iti panagpaut-otyo. Uray kaskasano ket maseknan dagiti gagayyemyo, ket ti pannakaammoyo iti daytoy ti ad-adda a makagunggona ngem kadagiti pamuspusanda.
Isu a tapno maanduran ti shingles, mabalin nga adda sumagmamano a banag nga aramiden ti pasiente ken ti doktorna a mangkissay iti panagkidarna ken tapno mapabassit ti panagpaut-ot. Ngem no kunaen ti doktoryo, “Kaslattay addanto panagsublisubli latta ti shingles-mo,” mabalin nga ibagana a nasaysayaat no ikagumaam a watwaten ti panaganus ken panagibtur bayat a dagiti panglaban nga intukit ti Namarsuatayo iti bagi ti mangkontrol iti sakit.