Ti Nuang—Matalek ken Napateg
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL
‘Agkamangkayo, agkamangkayo! Adda tigre!’ inyikkis dagiti ubbing a lallaki. Nagdardarasda a napan kadagiti nuangda, simmaltada iti bukotda, ket pinataraydan. Kellaat, ni Saïdjah, maysa kadagiti ubbing a lallaki, nailigsay ket natinnag iti kataltalonan—tapno sidaenen ti umadanin a tigre. Ti nuang ni Saïdjah, nupay kasta, nakitana ti napasamak. Nagbuelta, insalingedna ti narakab a bagina iti bassit a gayyemna, ket sinangona ti tigre. Immatake ti dakkel a pusa, ngem nagtakder a sititibker ti nuang ket insalakanna ti biag ni Saïdjah.
DAYTOY a panagranget, a dineskribir ni Eduard Douwes Dekker, maysa a maika-19-siglo a mannurat nga agindeg iti Asia, ipakitana ti maipatpateg a kababalin ti nuang: kinamatalek. Itatta, ti kinamatalek pay laeng ti pakabigbiganna. “Ti nuang,” kuna ti maysa nga eksperto, “ket kas iti aso a taraken ti pamilia. Ipategnaka agingga iti tungpal iti biagna no la ket tratuem a naimbag.”
Dagiti ubbing iti Asia, uray uppat pay laeng ti edadda, ammoda a tratuen a naimbag ti nuang. Inaldaw, iturongda ti dakkel a gayyemda iti karayan, a sadiay ti pangpadigosanda kadakuada ken, babaen iti babassit nga imada, dalusanda dagiti lapayag, matmata, ken abut ti agong ti ayup. Ti nuang, kas pagsubad, ipariknana ti pannakapnek. Ti nangisit a kudilna agsepenna ti adu a pudot, ket gapu ta ti nuang basbassit dagiti glandula ti ling-etna ngem ti baka, adda parikutna nga agpalamiis. Awan duadua a pagay-ayatna ti aguper nga inaldaw! “Nakataneb iti danum wenno nakalubnak, nga agngatngatingat nga agkurkuridemdem dagiti matana,” kuna ti maysa a gubuayan, dagiti nuang “iladawanda ti naparaisuan a kasasaad.”
Ti panagayatda iti danum, nupay kasta, ket paset laeng ti kababalinda. Ania pay dagiti dadduma a kababalinda? Apay a napategda? Kas pangrugian, ania ti kalanglanga ti nuang?
Nabaked nga Ayup nga Adda iti Nadumaduma a Paset ti Lubong
Ti nuang (Bubalus bubalis) aglanglanga a kas iti dakkel a baka ket agdagsen iti 900 kilo wenno nasursurok pay. Dandani awan dutdotna, nasudi a dapo a kudil. Agtayag agingga iti 1.8 metro iti abagana—balungiad ti sarana, a nalinteg ti bukotna, atiddog ti bagina, naleppay ti tengngedna, ken nabaneg ti bagina—daytat’ ladawan iti pigsa. Iti murdong ti napigsa a sakana adda kukona a maitutop unay nga ibaddek iti kapitakan: dadakkel a kuko a naikabit iti nalaka a makuti a nagsusuopan. Dayta a kinalap-it palubosanna ti nuang a mangkukot iti kukona, lumayaw kadagiti lapped, ken bumaddek kadagiti nalubo a kataltalonan a pakaikaglisan dagiti baka.
Adda dua a kita dagiti 150 milion a napaamo a nuang iti lubong: ti kita nga agindeg iti baresbes ken ti kita nga agindeg iti karayan. Manipud iti Pilipinas agingga iti India, ti kita ti nuang nga agindeg iti baresbes, nga addaan iti uppat- agingga iti innem-pie a balungiad a sara, mangipaay iti pagay-ayatda a ladawan kadagiti postcard. No saan a maretretrato, daytat’ magmagna iti lubo a pagattumeng iti kataltalonan wenno agguyguyod iti karison kadagiti desdes a narigat a dalanen ti trak.
Ti nuang iti karayan ket umasping iti kita iti baresbes. Basbassit laeng ti bagina ken napimpintas ti sarana—nakawikaw bassit wenno nagleppay a nalinteg. Ngem gapu ta agdagsen iti 900 kilo, makaawis met ti itsurana. Idi napalabas, insangpet dagiti managlako nga Arabo daytoy a kita idiay Makintengnga a Daya manipud Asia; ket idi agangay, dagiti nagawid a Krusado inyam-ammoda dayta idiay Europa, a sadiay addada pay laeng a sibibiag.
Nupay no nabannayat a magna dagiti nuang—kankanayon a pagnaenda ti 3 a kilometro kada oras—agpadpada a masarakan ti nuang iti baresbes ken iti karayan iti adu a paset ti lubong. Nagindegdan kadagiti kosta ti makin-amianan nga Australia, nagnadan iti aplaya dagiti puro iti Pacifico, ken lumaslasatda payen iti kabakiran ti Amazon. Iti Amazon?
Umad-adu nga Imigrante
Dagiti agsursursor a tattao nga agad-adal iti ekolohia a lumaslasat iti Amazon masansan a sukimatenda dagiti igid ti karayan a di makakita kadagiti naatap a jaguar wenno dagiti dadakkel unay nga anaconda. Nupay kasta, didan kasapulan dagiti largabista, wenno uray pay dagiti anteohos, tapno makitada dagiti kassangpet—dagiti rinibu a nuang.
No mariknayo nga agpeggad ti sistema ti ekolohia iti panaglubnak dagitoy nga imigrante manipud Asia iti Amazon, nalabit agprotestakayo iti polis iti Marajó, maysa a puro iti sabangan ti karayan. Ngem agannadkayo! Dikayto maipangag inton sumangpetkay iti estasion ti polis, ta ti polis nga agbambantay nakasagananton a pumanaw nga agpatrolia a nakasakay iti nakabutbuteng a trabahador ti gobierno. Pudno dayta, maysa a nuang—ken ti kita [nga agindeg] iti baresbes! Asino koma ngarud ti agreklamo?
Kinapudnona, ti nuang ket maysa a gameng iti lugar ti Amazon, kuna ni Dr. Pietro Baruselli, maysa a beterinario nga agpapaay iti maysa kadagiti dua a sentro a pagsirarakan iti nuang idiay Brazil. Imbagana iti Agriingkayo! a ti nuang addaan iti nagsayaatan a sistema ti pagtunaw a mangpalukmeg kadakuada kadagiti pagpastoran a mabalin a makapakuttong kadagiti baka. Kankanayon a dalusan dagiti managtaraken ti baka ti kabakiran tapno mangpataud kadagiti baro a pagpastoran, ngem dagiti nuang agbiagda kadagiti addan sadiay a pagpastoran. Kuna ni Dr. Baruselli a ti nuang “makatulong a mangitalimeng kadagiti natutudo a kabakiran.”
Tapno agbiag iti kabakiran, nupay kasta, ti nuang adda pamuspusanna—ket talaga a pamuspusan dayta. Salaysayen ti libro a The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal nga iti panagtutudo, no layusen ti Amazon dagiti pagpastoran, makibagay ti nuang iti nabasá nga aglawlawna. Bayat a nabati dagiti baka kadagiti nangato a daga, nga umap-apal nga agbuybuya ken mabisbisin, dagiti nuang iti aglawlawda, nga agbasakbasak iti danum, manganda kadagiti tumtumpaw a mulmula ken agarabda pay iti uneg ti danum. Inton lumtaw manen ti pagpastoran, napintas pay laeng ti pammagi ti nuang a kas idi.
Reina nga Ina
Umad-adu met ti nuang iti dadduma a paset ti Brazil. Nanipud idi kattapog ti dekada ’80, immadu ti arban ti pagilian manipud uppat a gasut a ribu agingga iti sumagmamano a milion nga ulo. Kinapudnona, ad-adu ti porsiento nga inaduan ti nuang ngem ti baka. Apay?
Ni Wanderley Bernardes, maysa nga agpapaadu iti nuang idiay Brazil, ilawlawagna a ti nuang ket sisasaganan a makiasawa inton dua ti tawenna. Kalpasan ti sangapulo a bulan a panagsikog, ipasngaynan ti umuna nga urbon. Agarup 14 a bulan kalpasanna, maipasngayen ti maikadua nga urbon. Gapu ta bassit ti matay nga urbon ken napigsa ti resistensiada kadagiti sakit, napaut ken nabunga ti biag ti nuang. Kasano kapaut? Iti promedio a nasurok a 20 a tawen. Kasano kabunga?
“Ipakitak kadakayo,” kuna ni Mr. Bernardes bayat ti pannagnana iti agsalsalog a pagpastoranna a 300 nga ektaria, agarup 160 kilometro iti lauden ti São Paulo. “Daytoy ni Rainha (Reina),” kunana a buyogen ti panangipateg bayat nga itudtudona ti maysa a kuretreten ti kudilna nga ayup ken natippinganen ti sarana a mangiparangarang ti napaut a biag ti nuang. “Isut’ 25 tawenna, apong a baket a nakaipasngayen kadagiti adu a nuang, ngem,” kinunana pay, nga umis-isem, “kaipaspasngayna pay laeng ti maika-20 nga urbonna.” Babaen kadagiti apong a kas ken Rainha, di pagduaduaan a dadduma nga eksperto ipadtoda nga iti sumaganad a siglo, ti kadadakkelan nga arban ti nuang mabalin a maipastorton idiay Brazil!
Sibibiag a Traktora ken Ad-adu Pay
Itatta, nupay kasta, akuen ti India dayta a pakausaran ti nuang, a pagtaengan ti dandani kagudua iti dagup ti nuang iti lubong. Sadiay ken kadagiti dadduma a pagilian ti Asia, gapu iti tulong ti nuang, minilion a napanglaw a pamilia nga agtaltalon ti agbibiag iti daga a di pay umdas a pagbiagda ti apitna. Dinan masapul ti krudo wenno piesa, ti “sibibiag a traktora[da]” agguyod, agarado, agsagád, agpasagád, ken suportaranna ti pamilia iti nasurok a 20 a tawen. “Iti pamiliak,” kinuna ti maysa a baket a taga Asia, “ti nuang ket napatpateg pay ngem siak. No matayak, dung-awandak; ngem no matay ti nuangmi, nalabit mabisinanda.”
Malaksid ti panagbalinna a katulongan iti talon, ti nuang mangipaay met ti taraon. Agarup 70 porsiento iti amin a gatas a patpatauden ti India ket agtaud iti gatas ti nuang iti karayan, ket gatas ti nuang ti birokenda isu a narigat a lakuen ti gatas ti baka. Apay a kaykayat ti adu dayta? “Ti gatas ti nuang,” ilawlawag ti libro a The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal, “basbassit ti linaonna a danum, ad-adu ti solids a linaonna, ad-adu ti tabana, ad-adu bassit ti linaonna a lactose, ken ad-adu ti protinana ngem ti gatas ti baka.” Mangipaay dayta iti adu nga enerhia, naimas ti ramanna, ket mausar a pagaramid iti mozzarella, ricotta, ken dadduma a naimas a keso.
Ti ngay karne ti nuang? “Dikam mapennek amin a kasapulan,” kuna ti rantsero a ni Bernardes. Kadagiti surbey a pangsubok iti kaykayatda a raman idiay Australia, Venezuela, ti Estados Unidos, ken dadduma a pagilian, kaykayatda ti karne ti nuang ngem dagidiay baka. Kinapudnona, minilion a tattao iti aglawlaw ti lubong ket masansan nga im-imasenda ti karne ti nuang bayat a pampanunotenda a kinkinnitenda ti nalukneng a karne ti baka. “Masansan di ikankano ti tattao,” kuna ni Dr. Baruselli, “ngem naim-imas pay ti karne ti nuang, ken nasaysayaat ngem ti baka.”
Bumabbabassit a Nuang
Nupay umad-adu ti bilang dagiti nuang, agpegpeggad dayta. “Dagiti dadakkel a kalakian a nasayaat koma a pagtakalen,” kuna ti Earthscan Bulletin, “ti masansan a mapili a pagpaguyod ken makapon, wenno maparti.” Iti kasta, mapukaw dagiti puli a dadakkel, ket bumabbabassit dagiti nuang. “Sangapulo a tawen ti napalabasen idiay Thailand,” kuna dagiti eksperto, “gagangay idi ti makasarak iti nuang nga agdagsen iti 1,000 a kilo [2,200 lb]; ita narigat payen ti makasarak iti 750-kilo [1,700 lb] a kita.” Masolbar kadi daytoy a parikut?
Wen, kuna ti report nga inurnong ti 28 a sientista ti ayup, ngem “masapul ti naganat a tignay . . . a pangitalimeng ken mangsalaknib kadagiti naisangsangayan a kita ti nuang.” Agingga ita, kunada, naliwliwayan ti nuang, ngem “ti nasaysayaat a pannakaawat iti nuang mabalin a nagpateg kadagiti adu a napanglaw a nasion.” Ad-adu a panagsirarak, kunaenda, ti makatulongto “a mangparuar kadagiti pudno a kalidad[na].”
Dagiti sientista iti sangalubongan maam-ammuanda met laengen ti naammuanen dagiti mannalon a taga Asia iti adun a siglo: Ti matalek ken napateg a nuang ti maysa kadagiti kasayaatan a gayyem ti tao.
[Kahon iti panid 27]
Biddut a Pakabigbigan
“NASAKNAP ti panamati,” kuna ti libro a The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal, “a ti nuang ket nauyong ken naranggas. Patalgedan dagiti encyclopedia daytoy a panangmatmat.” Ngem iti kinapudnona, ti napaamo a nuang isu ti “maysa kadagiti kaammuan kadagiti amin a taraken nga ayup. Nupay nakaam-amak ti langana, daytat’ ad-adda a kasla taraken ti sangakabbalayan—mannakilangen, naamo, ken natalna.” Kasano, ngarud, a ti nuang naawagan iti kastoy a di maikari a pakasaritaan? Nalabit napagkamalian a dayta ti Cape buffalo iti Africa (Synceros caffer), a talaga a nauyong nupay adayon a kabagianna. Ngem, ti nuang saan a makiasawa kadakuada. Kaykayatda ti saan a makilangen kadagita a nauyong a kabagianda—umadayoda.