Yellowstone​—Pakabalbaliwan ti Danum, Bato, ken Apuy

Babaen ti mannurat ti Agriingkayo! idiay Estados Unidos

No ti ibagbagam ket daydiay kaunaan ken mangartap iti amin​—ti kaunaan iti lubong a nasional a parke, ti kalatakan ken katayagan a burayok iti lubong, ken ti kadakkelan a dan-aw iti bantay ti Amianan nga America, ngarud, dayta ti Yellowstone.

TANGAY magagarankam unay, nagbiahekami nga agassawa a napan iti makin-amianan a pagserkan iti Yellowstone National Park idiay Wyoming, E.U.A. Nanipud kinaubingmi, interesadokamin iti nagan nga Old Faithful ken dagiti termino a kas iti “burayok” ken “napudot nga ubbog.” Agpayso kadi dagiti ninamnamami?

Iti kangrunaan a pagserkan iti parke, nakitami ti nagdakkel nga arko a bato. Naikitikit iti ngatuenna ti sasao a: “Tapno magunggonaan ken maragsakan dagiti tattao.” Ti Yellowstone, a nalukatan idi 1872 ti kaunaan a nasional a parke iti lubong.

Nangrugikami idiay Mammoth Hot Springs, a ballasiw laeng ti Montana. Ditoy, kanayon a makita nga adda napudot nga aggapu iti daga. Agburburek ken agburburayok ti danum kadagiti alog ken labneng. Tumayok ti sengngaw nga aggapu kadagiti rengngat. Kas man la agtedtedted a kandela ti natukadtukad a rosa a mineral a maawagan travertine.

Ania ti Agburburek iti Uneg ti Yellowstone?

Adda 10,000 amin a nakaskasdaaw a pagtataudan ti pudot idiay Yellowstone. Ballasiwen ti Continental Dividea daytoy nangato a Tanap a Bato. Agayus nga agpalaud ken agpadaya ti danum ngem lumned met. Naammuanmi a dagitoy a danum a lumned iti Yellowstone ti pagtataudan dagiti pagsidsiddaawan. Adda idi dagiti napigsa a panagbettak ti bulkan a nangdadael iti tanap. Rinibu a tawenen ti napalabas, ti maysa a panagbettak ti bulkan ti nangpataud iti nagdakkel a wangawangan a 75 a kilometro por 45 a kilometro. Ti magma, wenno nalunag a bato, nga adda pay la iti uneg ti daga ti mangpabpaburek iti Yellowstone.

Ilawlawag dagiti eksibit iti parke a ti danum nga aggapu iti rabaw ket in-inut nga ages-es iti aragaag a bato agingga a makagteng iti nakapudpudot a bato nga adda iti ngatuen a mismo ti magma. Ti pudot ti mangpapussuak iti danum. No makasarak dayta iti pagruaranna, adda tumaud a napudot nga ubbog. No adda dagiti mangtubeng iti ipupussuak ti napudot a danum, bumileg ti puersa ket tumaud ti agburburayok nga ubbog. Iti dadduma a lugar pumsuak dayta a kas sengngaw. Fumarole ti pangawag kadagitoy nga ubbog. Agburek dagiti napitak nga abut a sadiay dagiti naalsem a gas ken danum pagbalinenda ti daga a pitak ken sekka. Anian a nakaskasdaaw a buya!

Ti Old Faithful

Gapu ta nakitami dagiti amin nga agburburek a burayok iti aglawlaw ti Mammoth Hot Springs, impagarupmi nga asidegkamin iti arubayan ti nalatak a burayok nga Old Faithful. Idi laeng sinukimatmi ti mapa a natakuatanmi a ti Old Faithful ket 80 pay a kilometro ti kaadayona iti abagatan. Nalawlawa ti Yellowstone ngem ti impagarupmi; saklawenna ti 900,000 nga ektaria.

Tapno makapankami idiay Old Faithful, sinurotmi ti kalsada nga agsikko a sumalog iti makinlaud a paset ti parke; iturongna dagiti turista tapno malabsanda ti lima a labneng dagiti burayok. Idi agangay, nairuamkamin iti angot ti asupre ken makakita iti sumsumngaw nga agneb.

Kas iti minilion nga immuna ngem dakami a nangpasiar iti Old Faithful, kayatmi a maammuan no kaano a pumsuak ti burayok. Sangkapanunotmi a regular a pumsuak​—nga eksakto kada 57 a minuto. Ngem idi matmatanmi ti aglawlaw, nakitami ti pakaammo nga agkunkuna nga alas 12:47 iti malem ti sumaruno nga panagpussuak ti burayok. Nasurok a maysa nga oras laengen dayta idi, ngem pattapatta laeng ti oras! Nagsaludsodkami maipapan iti dayta ken Rick, maysa nga agay-aywan iti parke.

“Sarsarita laeng ti kinaregular ti Old Faithful,” kinunana. “Kanayon nga agbaliw ti oras ti panagpussuakna, ket bayat ti adu a tawen, bimmayag gapu kadagiti ginggined ken ti bambanag nga ipurruak dagiti managdadael, iti abut a pagburayokanna. Itatta, pumsuak iti baet ti promedio nga agarup 80 a minuto. Maipakauna laeng dagiti kakaduami no kaano ti sumaruno a panagpussuakna.”

Alas 12:30 idin ti aldaw. Immasidegkami iti Old Faithful tapno maimatanganmi ti sumaganad a naipakpakauna a pabuyana. Ginasut a tattao ti nakatugaw iti pagbuyaan wenno agturong pay la sadiay. Pinaguraynakami ti Old Faithful iti sangapulo a minuto. Ngem idi pimsuak, addaan iti kinapintas a di mailadawan ti retrato. Kalpasan ti panangipussuakna iti sumagmamano a kas man la nangsullat iti karabukobna, nagtultuloyen. Nagpalakpak ti amin. Agarup tallo a minuto ti kapaut ti panagpussuak, ket naragsakankami ta naisangsangayan ti kangatona. Ti danum ken ti parsiakna nagin-inut a ngimmato iti 37 agingga iti 46 a metro santo agtinnag. Nasilnagan ti init ti parsiakna ket nagbaliwbaliw ti sukogna gapu iti pul-oy ti angin.

Idi nalpasen ti panagpussuakna, nagsublikamin iti lobby ti asideg a hotel. Ngem kanayon nga iparangarang ti Old Faithful ti kaaddana. Iti natda pay a paset ti aldaw, idi immadanin ti oras a panagpussuakna, insardeng amin dagiti bisita ti ar-aramidenda ket napanda binuya dayta. Nabuyami ti sumagmamano a panagpussuakna a naisangsangayan ti kabayag, kangato ken kinapintasna, nangnangruna ti maysa a naisarang iti lumlumnek nga init. Napaneknekanmi a matalek ti nabayagen a burayok.

Imbaga kadakami ti agay-aywan iti parke a ni Rick nga “adda kumurang a 500 a burayok iti planeta, ket agarup 300 kadagitoy ti adda iti Yellowstone. Adda 160 kadagitoy iti daytoy bassit a tanap, ti Upper Geyser Basin, a dua laeng a kilometro ti kaatiddogna. Agsardesardeng ti dadduma a burayok​—pumsuakda no dadduma ngem saan no dadduma​—ngem adda pay laeng ditoy ti Old Faithful.” Nupay kasta, ti kaarruba ti Old Faithful a ti Grand, pumpumsuak iti kangato nga 60 a metro. Pumsuak ti Steamboat agingga iti 120 a metro, mamitlo ngem iti kangato ti Old Faithful​—ngem saan a pumsuak dayta iti sumagmamano a tawen. Idiay Norris, ti burayok a napanaganan iti Echinus pasaray parsiakanna ti nabara a danum dagiti agrayo kenkuana.

Naparpartak a Tumaray Ngem ti Nuang

Rinepasomi ti pangturista a broshur iti simmaganad a bigat. Kinunana: “Narabaw laeng iti uneg ti daga ti makalamaw a danum, dagiti alog ket dandani makalamaw wenno napudpudot pay ngem ti agburburek a danum. Kada tawen, napalalot’ pannakasinit dagiti agpasiar a sumina iti desdes kadagiti lugar nga agburburayok, ket adda payen dagiti natay a tattao gapu iti makalamaw a danum.” Kastoy ti mabasa iti maysa pay: “Pakdaar: Adun a bisita ti sinangdo ti nuang. Dagiti nuang agdagsenda iti 900 a kilo ken makatarayda iti 50 a kilometro iti kada oras, mamitlo a naparpartak ngem sika.” Namnamaenmi a dikam koma makikinnamat iti nuang iti aniaman nga oras!

Idiay Yellowstone, adda kalintegan dagiti animal a mangusar iti kalsada. No adda dagiti makita nga animal, kellaat a sumardeng dagiti lugan, ket nakaro ti trapiko kadagiti di ninamnama a lugar. Dandanin malpas ti nakaro a trapiko idi simmangpetkami, ket agsubsubli idin dagiti turista kadagiti luganda. Idi dinamagmi iti maysa a babai no ania ti kitkitaen ti amin, kinunana: “Adda dakkel a bullmoose (maysa a kita ti ugsa), ngem nakapanawen.”

Kalpasanna, binuyami ti sumagmamano nga elk (sabali pay a kita ti ugsa) a mangal-allukoy kadagiti dua pay la a lawas nga urbonda a bumallasiw iti waig. Sumalsalogda iti bantay a nangpalabasanda iti kalam-ekna tapno mapan iti nababbaba a parke. Di kayat dagiti urbon ti sumurot​—dida pay nakasagana a bumallasiw iti danum. Sangkaayab dagiti inna ti urbonda, ket idi agangay, bimmallasiw met laengen dagiti urbon.

“Ti Kinanumok, ti Kinaawan Gawayko”

Simmaganad, napankami idiay Grand Canyon iti Yellowstone. Dimsaagkami iti lugan iti nadumaduma a lugar a pagbuyaan iti igid ti 360 a metro ti kangatona nga igid ti derraas. Timmannawagkami nupay medio maamakkami. Iti diary maipapan ti panagpasiarna idi 1870, nayebkas ni Nathaniel Langford “ti kinanumok, ti kinaawan gawayko” idi minatmatanna daytoy 32 a kilometro ti kaunegna a derraas a natayengteng ti kinaduyaw dagiti bakrasna​—ti nagtaudan ti nagan a Yellowstone River​—ken ti dua a nangayed a dissuor. Kas kenkuana, nariknami ti kinanumo ken kinaawan gawaymi.

Kabigatanna, nagbiahekami a nagpadaya. Sabali manen ti buya ti daga iti parke. Ditoy nga addan dagiti nangato a kabakiran, ket namindua a binallasiwmi ti kalsada ti Continental Divide. Kanayon a nakakitakami iti nuang ken dadduma pay a dadakkel nga animal. Masansan a mangiparangarang ti nuang iti gagangay a kinabileg. Ngem ladingitenmi ta awan ti oso a nakitami​—ti maysa pay a pakaallukoyan unay dagiti turista iti Yellowstone. Ania ti napasamak kadakuada?

Iti adu a tawen, ti panaginnasideg ti tattao ken dagiti oso nagtungpal iti pannakadangran wenno ipapatay ti dadduma a turista. Daytat’ pagdaksan met dagiti oso. Isu nga idi kattapog ti dekada 1970, inserra ti National Park Service ti pagibasuraan. Iti kasta, saanen nga agpannuray dagiti oso iti taraon ti tattao. Daytoy ti makagapu a nagpalet-ang dagiti oso. Naballigi ti programa. Ita, gagangayen ti taraon dagiti oso, ken nasalsalun-atdan. Nupay kasta, dagitoy ket agtultuloy a makita dagiti turista iti dadduma a lugar, kas iti Fishing Bridge, a sadiay agpada a mangan, maturog, ken agkalap dagiti tattao ken oso.

Implanomi a ti Fishing Bridge ti maudi a papananmi. Sadiay ti naudi a nakakitaanmi iti nagsiddaawanmi unay. Idi kinitami ti ballasiw ti Yellowstone Lake​—ti kadakkelan a dan-aw iti bantay iti Amianan nga America​—agingga iti napnuan niebe a tuktok dagiti Tetons, impagarupmi iti apagkanito nga addakami idiay makin-amianan nga Italia. Pareho ti kinapintas ti bantay gapu iti dan-aw ken ti aglawlawna. Ngem awan ti nakitami nga oso.

Oras idin a pumanawkami idiay Yellowstone. Ti panagpasiarmi ti nangpabang-ar unay kadagiti matami ken nangparagsak kadakami. Inartapan dagiti nakitami ti ninamnamami.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 17]

Dagiti Uram idi 1988

Idi arinunos ti Hulio ken Agosto 1988, adda babassit nga uram a dagus a nagbalin a walo a dadakkel nga uram a di nasebseban ti tao. Tikag ti maysa a makagapu. Ti kalgaw idi 1988 ti katitikagan a nairekord iti historia ti Yellowstone. Dagiti napigsa nga angin ti maysa pay a makagapu. Bumanesbes iti 80 a kilometro iti kada oras a rinubrobanda ti apuy agingga iti 20 a kilometro iti kada aldaw. Inyanginda dagiti beggang iti nakaad-adayo a disso nga idi laeng a nakita dagiti bombero. Sinilmutan dagitoy a beggang ti sabali manen nga uram.

Idi tiempo a kaadu ti uram, nairaman ti dandani 10,000 a sibilian ken bombero a soldado ken ti nasurok a 100 a trak ti bombero iti panangikagumaan a mangsebseb iti uram a nakagastuan iti $120 milion. Nangisibug dagiti helikopter ken maipatayab a tangke iti agarup 1.4 milion a galon a pangsebseb ti apuy ken 10 milion a galon a danum. Awan ti nagmamaayan dagitoy a panangikagumaan ta linapunos ti gil-ayab ti parke. Sumagmamano laeng a komunidad ti linabsanna. Kada aldaw makita ti agpangato a napuskol nga asuk. Idi arinunos ti kalgaw kasla naggugubatan ti langa ti parke. Idi laeng ngalay ti Setiembre a naiddep ti apuy gapu iti nalamiis nga angin, bagyo iti otonio, ken ti bassit a niebe, kalpasan a nauram ti 600,000 nga ektaria.

Manmano a dangran ti uram dagiti animal, ket nanipud idi, in-inut nga immadun dagiti turista. Idi awanen ti asuk, makita manen ti adu a kolor iti otonio, ket iti primavera, agsabong manen dagiti balang a mula kadagiti lugar nga awan idi ti pakakitaan kadagitoy. Kadagiti tawen kalpasan dagiti uram, adu a baro a kayo ti timmubo a nangabbungot manen kadagiti lugar a nauram.

[Dagiti ladawan iti panid 15]

Ti Old Faithful

Dagiti Makimbaba a Dissuor

[Credit Line]

Retrato a kukua ti NPS

[Ladawan iti panid 16, 17]

Firehole River

[Ladawan iti panid 17]

Ti Alog a Morning Glory

[Credit Line]

Retrato a kukua ti NPS