Panangmatmat iti Lubong
“Kinaganat iti Sangalubongan”
Iti Summit on AIDS a naangay idiay Paris iti maikapito a tinawen a World AIDS Day, kiniddaw ti sekretario-heneral ti NU, a ni Boutrous Boutrous-Ghali, dagiti panguluen ti estado ken ministro iti salun-at manipud ti 42 a pagilian ken 5 a kontinente nga “iwaragawagda ti naganat a kasasaad iti sangalubongan” maigapu iti dumegdegdeg a panagraira ti AIDS. Agpapan pay kadagiti sangalubongan a panagregget a mangkontrol iti panagraira ti AIDS, iti nagbaetan ti Hulio 1993 ken Hulio 1994, ti dagup a bilang dagiti kaso ti AIDS iti lubong ket immadu iti 60 porsiento, a dimmanonen iti agarup uppat a milion. Iti maysa a nakadadanag a report, namakdaar ti World Health Organization a ti agdama nga iyaadu, ti epidemia ti AIDS ket talaga a “mamagpeggad iti masakbayan dagiti masanguanan a kagimongan,” ket impadlesna nga agingga iti kasapa ti tawen 2000, agarup 30 milion agingga iti 40 milion a tattao ti naakaranton iti makapapatay nga HIV virus a mangpataud iti AIDS.
“Ti Kadaksan a Droga”
Ti nabiit pay a paulo ti damag iti periodiko ti Brazil a Jornal do Brasil inladawanna dagiti sigarilio kas “ti kadaksan a droga.” Sigun iti direktor ti National Cancer Institute ti Brazil, ni Dr. Marcos Moraes, pumpuntiriaen ti industria ti sigarilio dagiti agtutubo. Inlawlawagna a “no nasapsapa nga agsigarilio ti agtutubo, naun-unday a tiempo nga itultuloynanto ti agsigarilio iti panagbiagna. Ket no nabaybayag nga agsigarilio, ad-adu ti peggad ti salun-atna.” Kunaen ni Dr. Moraes a kadagiti 30 milion a managsigarilio idiay Brazil, “2.4 milion ti ubbing ken agtutubo.” Innayonna nga “ad-adu [a tattao] ti papatayen ti sigarilio ngem ti AIDS, cocaine, heroin, arak, uram, aksidente iti lugan ken panagpakamatay no mapagtitiponda.”
Umad-adu ti Kinaranggas Kadagiti Babbai
“Ti pannakakabil dagiti babbai babaen kadagiti assawa wenno lallaki a kaparehada isut’ kadawyan unay a kinaranggas ditoy lubong,” kuna ti periodiko a The Australian iti maysa nga artikulo maipapan iti report ti NU. Ilawlawag ti artikulo nga “agingga iti kakapat dagiti babbai iti lubong ti siraranggas a maab-abuso.” Iti dadduma a pagilian, kas iti Chile, Republika ti Korea, Pakistan, Papua New Guinea, ken Thailand, nangatngato pay daytoy a bilang. Iti maysa a pagilian, maab-abuso ti agarup 80 porsiento kadagiti populasion ti babbai, sigun iti sabali a periodiko, ti The Sydney Morning Herald, iti panangilawlawagna iti isu met laeng a report ti NU. Adu kadagiti biktima ti mangan-andur met iti madama nga emosional a panangabuso. Nagrigat a marisut ti kinaranggas iti pagtaengan agsipud ta gistay kanayon a mapasamak iti uneg ti pagtaengan. Masansan nga agkedked dagiti gagayyem, kaarruba, ken kabagian a mangireport iti dayta.
Sabidong a Sengngaw
Maseknan dagiti opisial ti salun-at idiay Estados Unidos iti kaadu dagiti nasabidongan iti carbon monoxide (CO). Kunaen ti MMWR (Morbidity and Mortality Weekly Report) nga “iti intero a pagilian, agarup 590 ti matay iti kada tawen gapu iti di inggagara a panangsabidong ti CO.” Daytoy dina iraman ti adu a di makapapatay a kaso ti panangsabidong ti CO. Gapu ta ti makapapatay a gas ket awan kolor, awan angot, ken awan ramanna, narigat a maammuan. Ti gas dadaelenna ti abilidad ti bagi a mangipatulod iti oksiheno kadagiti selula, a pakaigapuan ti panagsakit ti ulo, pannakaulaw, pannakadangran ti sistema nerbio, pannakaawan ti puot, ken ipapatay. Sigun iti MMWR, ti “pannakaurnong ti CO mabalin a mainaig iti aniaman a proseso ti panaguram a mapasamak iti uneg (k.p., panagpapudot iti balay, panagluto, wenno panangpaandar iti lugan wenno remienta a gasolina ti mangpaandar)—nangnangruna no di umdas ti bentilasion.”
Nataltalged Kadi ti De-dual a Lugan?
Adut’ mamati a kanayon a nataltalged ti mangmaneho iti de-dual a lugan, nangruna iti kaniebean ken kayeluan. Nupay kasta, “no maipapan iti panangpasardeng, nasaysayaat dagiti saan a de-dual a lugan ngem kadagiti de-dual a lugan,” ireport ti The Wall Street Journal. Sigun kadagiti opisial ti seguro, dadduma kadagiti kalatakan a modelo kinaagpaysuanna ket addaan iti “kakaruan a panag-claim iti seguro ngem ti kalalainganna a pannakadangran gapu iti dinnungparan.” Nabatad, adu a tsuper ti natured unay ti pakinakemda ken mamalpalaranda no agmanehoda iti de-dual a lugan. Kinuna ni Marc Schoen, managsirarak idiay UCLA Medical Center idiay Los Angeles, a “babaen ti sine ken TV, innaigen dagiti tattao ti de-dual a lugan iti panagwaywayas ken wayawaya.” Daytoy a rikna iti pannakabalin ken di pannakaparmek madadaelna ti nasin-aw a panangikeddeng, nga isut’ kasayaatan a pagalagadan iti naannad a panagmaneho.
Abalbalay a Mangitandudo iti Kinaranggas
Nagbalin a pagay-ayat dagiti ubbing idiay Estados Unidos ti maysa a programa ti TV maipapan kadagiti tin-edyer nga agbalbaliw, a kas kettay kellaat nga agbalinda a mannakidangadang iti martial-arts. Dagiti karakter iti TV ket pagaammo a ti Mighty Morphin Power Rangers. Maseknan dagiti autoridad iti eskuelaan iti kasla napalalo a panaggartem nga ipakpakita dagiti babassit nga ubbing babaen ti panangtuladda kadagiti naranggas a tignay ti Power Rangers. Ireport ti The Wall Street Journal nga iti nabiit pay a panagadal, 96 porsiento “kadagiti mannursuro ti nagkuna a nakitadan ti maysa nga agresibo a tignay a natulad manipud kadagiti karakter ti Morphin [iti TV].” Iti dadduma a kaso, dagiti ubbing ket agingga iti tallo ti tawenda. “Dagiti babassit nga ubbing mabalin a kellaat nga agbalin a naranggas, mannakiranget a boksingero,” kuna ti Journal. Ti kinalatak ti programa ket mayanninaw iti manamnama a $300 milion a masapulan iti maysa a tawen babaen kadagiti abalbalay a malakuan ti Power Rangers.
Baro nga Alikamen a Mamakdaar iti Mabalin a Pannakaatake ti Puso
Nakapataud dagiti sientista idiay Victoria, Australia, iti baro nga alikamen a no maikabil iti kudil iti maysa a kangrunaan nga urat iti tengnged, ipadlesna ti mabalin ti panagsakit ti puso. Nupay awan ti operasion, rukodenna ti kapartak ti dara ken panagduduma ti presion ti dara kalpasan ti tunggal panagpitik ti puso. Mausarto metten ti maysa a computer a mangkuenta iti “panagbalbaliw ti intero a cardiovascular system ti pasiente,” kuna ti report iti periodiko a The Sydney Morning Herald. Ikari ti alikamen nga agbalin nga ad-adda nga umiso ngem kadagiti kadawyan a pamay-an a pangammo iti mabalin a panagsakit ti puso ti maysa a tao. Nupay ti nangato a kolesterol ken presion ti dara ti napigsa a mangipamatmat iti posibilidad, “adu a tattao kadagitoy a kategoria ti pulos a di naatake ti pusoda,” kuna ti report, iti panagkunana pay a “babaen ti panangusar iti daytoy a kita ti panageksamen, maliklikan[da] ti panagtomar iti nangina nga agas a mangpababa iti kolesterolda wenno panangsurot kadagiti nainget a panagdieta a dida kasapulan.”
“Kanenyo ti Prutas ken Natengyo”
Iti pinulpullon a tawen, insingasingen dagiti sientista ti pannangan iti carotenoid kas suplemento a taraon. Ti beta-carotene isut’ nalatak a carotenoid, ket adda maitulongna iti pananglapped iti pannakaatake ti puso, pannaka-stroke, ken dadduma a kanser. Nupay kasta, pagduaduaan dagiti kabbaro a panagsirarak dagiti gunggona ti suplemento a beta-carotene. Sigun iti The New York Times, ti sientista iti taraon a ni Dr. Paul LaChance ket “namakdaar maibusor iti panagtomar kadagiti suplemento dagiti indibidual a carotenoid.” Inlawlawagna a “kadagiti natural a taraon makagun-odtayo iti kombinasion ti carotenoid, ket ditay pay ammo no kasano kapateg dayta ti pananggun-od iti daytoy a kombinasion.” Isingasing ti sabali a managsirarak, ni Dr. Regina Ziegler, nga “agingga a mailasintayo ti mangsalaknib a pakabuklan dagiti prutas ken nateng, ditay mapagmaymaysa ida iti maysa a pildoras.” Kuna ti Times a “kaaduan nga eksperto ti nagsubli iti balakad a kadawyan nga ibagbaga dagiti inna: ‘Kanenyo ti prutas ken natengyo.’”
Panagikkat Manipud Iglesia
Sigun iti Katoliko a periodiko a Christ in der Gegenwart, Katoliko ti 28 milion a tattao idiay Alemania, wenno maysa a kakatlo ti populasion. Kadagiti tawen 1992 ken 1993, agdagup iti gistay 350,000 a tattao ti immikkat iti Iglesia Katolika. Madanagan ni obispo Karl Lehmann, chairman ti German Bishops Conference, a ti baro a buis iti gobierno, a maipaalagad iti 1995, ti mangiturong iti napartak nga iyaadu dagiti umikkat, ireport ti Süddeutsche Zeitung. Maikalikagum kadagiti miembro ti iglesia idiay Alemania nga agbayadda iti buis iti simbaan. No kasta, madlaw a dadduma a Katoliko liklikanda ti baro a buis iti gobierno babaen laeng ti iyiikkatda iti iglesia.
Biag iti Dakkel a Siudad
Nupay ti Londres, Inglaterra, isut’ kadakkelan a siudad iti Europa, sigun iti periodiko a The Independent, saan a naan-anay a naragsak dagiti agindeg sadiay a pito milion nga umilina. Kadagiti taga Londres a napagsaludsodan, 6 kadagiti 7 ti mamati a kimmaro ti biag idiay kabesera iti napalabas a lima a tawen, a ti polusion ken ti nailet a trapiko isut’ karaman dagiti kangrunaan a pakadanaganda. Idi napagdamaganda no ania a kita ti tattao dagiti pagtalkanda, 64 porsiento ti nangdakamat kadagiti doktor, ket saanda unay nga agtalek kadagiti polis ken mannursuro. Dua laeng a porsiento ti nagkuna a pagtalkanda dagiti negosiante nga agnanaed iti distrito ti negosio idiay Londres. Patien ti agarup 60 porsiento a daytoy a lugar ket “napno iti tattao a pabpabaknangenda ti bagbagida babaen ti pananggundawayda iti dadduma a tattao a dida mangpataud iti pudno a kinabaknang.”