Kasanot’ Kasasaad ti Lubong 50 a Tawenen ti Napalabas?
NATAENGANKAYO kadin tapno malagipyo no kasanot’ kasasaad ti lubong idi 1945? Agung-ungar pay laeng manipud iti Gubat Sangalubongan II a nangrugi idi 1939 idi indeklara ti Britania ken Francia a gubatenda ti Alemania gapu iti panangraut ti Nazi iti Poland. No ubingkay pay unay tapno malagipyo dayta, malagipyo kadi ti gubat idiay Korea a bimtak idi 1950? Wenno ti gubat idiay Vietnam a nagpaut nanipud idi 1950’s agingga idi 1975? Wenno ti gubat idiay Kuwait a ginargari ti Iraq idi 1990?
Dikay kadi agsiddaaw a no repasuentay ti historia manipud idi Gubat Sangalubongan II, masapul a lagipentayo dagiti nakaad-adu pay a gubat a nangpataud ti rigat ken panagsagaba kadagiti riniwriw a tattao ken nangdadael iti biag ti riniwriw a sabsabali pay? Aniat’ impatawid ti Gubat Sangalubongan II kadagiti tattao idi?
Dagiti Epekto ti Gubat Sangalubongan II
Dandani 50 riwriw a tattao ti napapatay idi Gubat Sangalubongan II, ket idi 1945, riniwriwen a nagbakuit ti agalla-alla iti intero nga Europa a mangpadpadas nga agsubli kadagiti pagtaenganda kadagiti nabomba a siudad ken ilida ken tapno ibangon manen ti nadadael a biagda. Ginasut a ribu a babbai ken babbalasitang, nangnangruna idiay Russia ken Alemania, ti mangikagkagumaan nga agpaungar manipud iti trauma ti pannakarames iti im-ima dagiti rimmaut a buyot. Nagsaknap ti panangrasion iti kaaduan iti Europa—nakirang ti taraon ken kawes. Ginasut a ribu a naikkat a soldado ti agsapsapul ti trabaho. Riniwriw a balo ken ulila ti agladladingit gapu kadagiti pimmusay nga assawa ken nagannakda.
Pampanunoten pay laeng dagiti Judio ti kinaagpayso ti Holocaust a nangpukaw kadagiti riniwriw a padada a Judio ken ti posibilidad a mangpataudda kadagiti masanguanan a kaputotan. Riniwriw a tattao—manipud America, Britania, Francia, Alemania, Russia, ken adu a sabali a nasion—ti natay iti dayta a gubat. Napukawen ti dakkel a posibilidad iti panangpataud kadagiti annak nga addaan kadagiti nadumaduma a paglaingan ken abilidad nga agpaay a pakagunggonaan dagiti napolitikaan ken nakomersialan a pannakabalin ti lubong ken dagiti agtuturayda.
Adu a pagilian ti dinadael unay ti Gubat Sangalubongan II ta masapul nga iyun-unada ti pannakaungarda iti ekonomia. Nagtalinaed a nasaknap ti kinakirang ti taraon idiay Europa iti sumagmamano a tawen kalpasan ti gubat. Ti España, nupay opisial a neutral bayat ti Gubat Sangalubongan II, ket nakaro ti pannakaapektarna iti bukodna a gerra sibil (1936-39) ken babaen kadagiti embargo iti negosio—uso pay laeng dagiti bokleta [ti kupon] iti rasion ti taraon agingga idi Hunio 1952.
Iti Adayo a Daya, malaglagip pay laeng ti kinarungsot dagiti [soldado] a Hapones kadagiti biktima idiay Burma, China, Pilipinas, ken dadduma a pagilian iti Daya. Ti Estados Unidos, nupay nasion a nagballigi, nagsagaba iti pukaw nga agarup 300,000 a kameng ti militaria, agarup kagudua kadagitoy a pukaw ket kadagiti lugar a naggugubatan idiay Pacifico. Idiay Japan, nagsagaba ti populasion dagiti sibilian iti kinapanglaw, sarut, ken pannakipila iti atiddog a linea tapno makagun-od iti taraon
Makaguyugoy nga Awis ni Churchill nga Agtignay
Iti bitlana iti panagballigi a naiparang kadagiti umili a Britano idi Mayo 13, 1945, idi agpatinggan ti Gubat Sangalubongan II idiay Europa, kinuna ti Primero Ministro a ni Winston Churchill: “Tarigagayak koma nga ibaga kadakayo ita a rabii a nalpasen dagiti amin a panagbannog ken panagrigrigattayo. . . . Masapul a pakdaarankayo . . . nga adu pay laeng ti aramiden, ket masapul a sisasaganakayo iti ad-adda pay a panangikagumaan iti isip ken bagi ken ti ad-adda pay a panagsakripisio a mangitandudo iti prinsipio.” Buyogen iti adayo a panangmatmat, nga inanamaen ti panagsaknap ti Komunismo, kinunana: “Iti kontinente ti Europa, masapul a siguraduentay pay laeng a . . . saan a matiritir ti pudno a kaipapanan dagiti sasao a ‘wayawaya’, ‘demokrasia’, ken ‘liberasion’ kas iti pannakaawattayo kadakuada.” Kalpasanna inyebkasna ti makakarit nga awis: “Umaddangtayo, di maisin, di agsanud, di maparmek, agingga a mairingpas ti intero a trabaho ken natalged ken nadalusen ti intero a lubong.”—Kuami dagiti italiko.
Kagudua ti Siglo a Panagdadangadang ken Ipapatay
Iti maysa a diskurso idi 1992, inamin ti Sekretario-Heneral ti NU a ni Boutros Boutros-Ghali a “nanipud idi naparnuay ti Naciones Unidas idi 1945, nasurok a 100 a kangrunaan a panagdadangadang iti aglikmut ti lubong ti nangibatin iti agarup 20 a riwriw a natay.” Iti panangibagana iti nangatngato pay a bilang dagiti natay, kinuna ti magasin a World Watch: “Daytoy ti siglo a kababassitan ti [tiempo] ti kappia iti historia.” Inadaw dayta met laeng a magasin ti maysa a managsirarak a kunkunana nga “umad-adu a tattao ti napapatay kadagiti gubat iti daytoy a siglo ngem iti amin a napalabas a historia ti tao no pagtitiponen. Agarup 23 a riwriw kadagidiay nga ipapatay ti naaramid nanipud Gubat Sangalubongan II.”
Nupay kasta, impadamag ti The Washington Post, ti sabali pay a pattapatta: “Nanipud nagpatingga ti Gubat Sangalubongan II, agarup 160 a gubat ti napagdadangadanganen iti aglikmut ti globo, a nagbanag iti nasurok a 7 a riwriw a natay iti paggugubatan ken adda 30 a riwriw a natay a sibilian. Mainayon pay, adda dagiti nasugatan, narames ken dagidiay masapul nga agbakuit.” Daytoy a bilang dina iraman dagiti riniwriw a biktima ti naranggas a krimen iti intero a daga bayat ti maudi a 50 a tawen!
Itatta, iti 1995, adda pay laeng dagiti makapapatay a panagdadangadang a maigapu iti nakaro a panaggiginnura a mangpatpatay saan laeng a kadagiti soldado nga immanamong nga agsoldado nupay ammoda nga agbanag iti ipapatay no di ket dagiti rinibu a sibilian idiay Africa, ti Balkans, ti Makintengnga a Daya, ken Russia.
Makunatay kadi ngarud a 50 a tawen kalpasan ti 1945, “natalged ken nadalus ti intero a lubong”? Ania a rinang-ayan ti naaramiden ti sangatauan a mamagbalin iti dagatayo a maitutop ken natalged a lugar a pagbiagan? Ania ti nasursurotayo iti 50 a tawen? Rimmang-ay kadi ti sangatauan kadagiti bambanag a pudno a napateg—dagiti nasayaat a kababalin, moral, ken ethics? Sungbatan dagiti sumaganad a dua nga artikulo dagitoy a saludsod. Ti maikapat nga artikulo salaysayenna dagiti namnama iti masanguanan agpaay kadatayo amin iti sangalubongan a pagindegantayo.
[Kahon iti panid 4]
Dagiti Pakalaglagipan iti Tiempo Kalpasan ti Gubat Sangalubongan II
Malagip ti maysa nga Ingles nga agtawen itan iti 60’s: “Idi arinunos ti dekada ’40, awan ti telebision iti pagtaenganmi. Ti radio ti kangrunaan a pakatignayan ti panunotmi. Agsipud ta ages-eskuelaak pay laeng idi, ti panagbasa ken homework ti namagbalin iti panunotko nga okupado. Nalabit makabuyaak ti sine iti maminsan iti makabulan. Kadawyanen nga agbisikletaak iti sumagmamano a kilometro iti Sabado tapno mabuyak ti paboritok a team ti soccer. Idi, manmano a pamilia ti makabael a maaddaan iti kotse wenno telepono. Kas kadagiti riniwriw a sabali idiay Britania, awan ti nailasin a baniomi. Adda iti ruar ti kasilias, ket ti bathtub adda iti kusina, nga agserbi metten a banio. Bayat ti gubat, nagbiagkami kadagiti namaga a taraon—pinulbos nga itlog, gatas, ken patatas. Dagiti prutas, kas kadagiti kahel ken saba, ket gagangay a luho. Ti isasangpetda kadagiti lokal a paggatangan ti prutas ket pagilasinan para iti tunggal maysa nga agapura a makilinea a maipaay iti rasionda. Adu a babbai ti masapul nga agtrabaho kadagiti pagaramidan ti armas. Di pay mabigbig idi dagiti tattao ti nakaskasdaaw a panagbalbaliw nga adda iti masanguanan—maysa a lubong dagiti TV, video, computer, cyberspace, komunikasion a fax, panagtayab iti law-ang, ken genetic engineering.”