Ti Iditarod—Sangapulo a Siglo ti Pannakaipasdekna
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY ALASKA
ITI panagtannawagmi, nasirpatanmi ti kangrunaan a kalye iti ili. Adda bunggoy ti tattao ditoy, agraman ti warnakan a siaawit iti kamera ken alikamenda. Kimmitakam amin iti pungto ti kalye. Inuraymi amin ti damo a pannakasirpatmi iti nangabak “Ti Iditarod—Ti Kaudian a Naindaklan a Karera” ditoy pagpatinggaan ti karera sadi Nome, Alaska.
Ti kalatakan iti lubong a karera ti sled dog (mangguyod-kareta nga aso), nga agarup 1,800 kilometro, ket aktual a nagpaut iti nasurok a sangapulo nga aldaw. Itay napan a tawen, ti nairekord a kawatiwat ti karera ket sumagmamano la nga oras ti surokna a siam nga aldaw. Tangay ti umuna a 24 nga oras ti karera, maysa a seremonial a panangrugi, ket saan a maibilang kas autorisado a tiempo iti daytoy a tawen, ti tiempo ti karera ket saan a mayasping itay napan a tawen. Pinullo a musher (managpataray) manipud nadumaduma a pagilian ti nakisalip, agraman dagiti beterano ti sabasabali a karera.
Darepdepenyo a mangbusboskayo iti agarup sangapulo nga aldaw wenno nasursurok, kaaduanna nga agmaymaysakayo iti langalang a let-ang. Masapul a lasatenyo ti adu a sang-atan iti bantay; akikid a dalan iti kayeluan; bin-ig a niebe a kapanagan; nalawa, timmangken a karayan a nagbalinen a kalsada; ken lasonglasong a nagyelo a baybay ken anduran ti nababbaba ngem zero a temperatura bayat nga agturongkayo iti destinasionyo ditoy Nome.
Nadlawmi ti panagsegga nga inyabbukay daytoy a pabuya ti bileg ken kooperasion iti nagbaetan ti tao ken aso, ket pinampanunotmi, ‘Sadinot’ nangrugian amin daytoy?’
Ti Impatawid ti Panagpataray iti Aso
Sadinot’ nagtaudan ti sasao a “mushing” ken “musher”? Dagitoy a termino ket napataud idi naipasdek ti Canadian Northwest. Impukkaw dagiti Pranses-Canadiano a mangpatpataray iti aso: “Ma-a-r-r-che!” Kadagiti Ingles a nagindeg idiay Canada, ti sao ket kasla nangngegan a “Mush!” Isu a ti tsuper ti aso ket pagaammo idin kas musher.
Nupay talaga a kabbaro a pagpalpaliwaan ti karera a sled racing (panagkareta ti aso), dagiti mangguyod-kareta nga aso ket nausar iti agarup sangaribun a tawen. Idi damo, nausar dagiti aso ken kareta a mangibiahe iti tagilako iti rabaw ti kayeluan, langalang a makin-amianan a nalawa a paset ti daga. Ti immuna a naisurat a rekord dagiti aso a nausar a mangguyod kadagiti kareta ket masarakan iti literatura nga Arabo idi pay maika-10 a siglo. Patien ti dadduma nga autoridad a dagiti tattao a Chukchi idiay Siberia isudat’ immuna a nagpannuray iti kasta unay iti aso ken kareta.
Ti balitok ti nangparang-ay iti orihinal nga Iditarod Trail. Nasarakan ti balitok idi 1908 iti lugar a nanganupan dagiti Athapaskan Indian iti caribou [nga ugsa]. Inawaganda daytoy a lugar kas Haiditarod, a kaipapananna “ti adayo a lugar,” nga idi agangay nabalbaliwan kas Iditarod tapno agbalin nga Ingles. Kas resultana, napasayaat ti 1,800 kilometro a dalan nga agpa-Nome, a lumasat iti ili nga Iditarod. Idi agangay, pagaammo daytan kas ti Iditarod Trail.
Bayat ti kapigsa ti balitok idiay Alaska ken Canada, dagiti mangguyod-kareta nga aso ti nangitulod kadagiti alikamen, surat, ken balitok a limmasat iti nakalawlawa a let-ang. Kunaen ti maysa a report nga idi arinunos ti 1911, uppat a grupo dagiti aso ti nangibiahe iti 1,200 a kilo a balitok iti maysa a kargamento a naipagna iti Iditarod Trail, a simmangpet idiay Knik, Alaska, idi Enero 10, 1912.
Nangrugi ti Moderno a Karera ti Mangguyod-Kareta nga Aso
Idi kapigsa ti balitok, a nagadu unay a grupo ti aso ti mapatpataray, kadawyan idi kadagiti mangpatpataray iti aso, kas pangawag kadagiti mangmaneho, a patienda a ti grupo wenno mangidadaulo nga asoda nalabit isut’ kapigsaan, kapartakan, wenno kalaingan. Kas resultana, masansan dagiti kompetision. Sa, idi 1908, naangay idiay Nome ti damo nga organisado a karera ti mangguyod-kareta nga aso, ti All-Alaska Sweepstakes. Ti simmaruno iti moderno a karera ti mangguyod-kareta nga aso ti nangisagana kadagidiay a manangpataray iti sabali pay a karera—saan a tapno mangabak iti premio a balitok no di ket tapno mangispal kadagiti biag.
Ti Nome Serum Run idi 1925
Ti historiko a Nome Serum Run ket maysa a karera ti aso a panglapped iti ipapatay. Idi Enero 1925, rimsua ti diphtheria idiay Nome. Maigapu iti peggad ti epidemia, masapul a dumanon a dagus ti suplay a serum idiay Nome. Naorganisar ti grupo ti 20 a managpataray iti aso ken dagiti asoda. Pimmanaw idiay Nenana ti immuna a grupo iti temperatura a nairehistro kas menos 46 degrees Celsius, a nangirugi iti agsasaruno a salip iti nagbabaetan dagiti purok a masansan a 50 agingga iti 80 kilometro ti panagaaddayoda. Kaaduan kadagitoy ket kabayatan ti nasipnget, a ti aldaw idiay Arctic iti dayta a tiempo ti tawen ket tallo wenno uppat nga oras laeng ti kapautna.
Ti nasurok ngem 1,080 kilometro nga agpa-Nome sinaknapanna ti 5 1/3 nga al-aldaw—maysa a biahe a normal a kalikagumanna ti 25 nga aldaw. Sinarakusok dagiti managpataray ti kapigsa ti bagyo a yelo nga adda kakuykuyogna a makaketter nga angin a menos 57 degrees Celsius wenno nababbaba. Naisangsangayan daytoy a gapuanan ta nangted ti presidente ti E.U. a ni Calvin Coolidge iti medalia ken sertipiko iti tunggal nakipaset.
Dagiti Lider nga Aso
Nakapatpateg ti lider nga aso iti grupo. Manmano nga aso ti kualipikado kas lider. Nasken a laglagipenyo a depende iti bilang ti aso iti maysa a grupo, ti lider nga aso mabalin a 15 agingga iti 20 a metro wenno nasursurok pay manipud iti sango ti managpataray. Iti kasipngetan wenno iti bin-ig a yelo a kasasaad, wenno no agkurba, ti lider nga aso ket mabalin a pulos a di makita ti managpataray. Gapuna, makaammon ti aso a mangsay-up iti pagnaanna ken suroten dayta wenno mangpili iti katalgedan a ruta ken agpili no kasapulan, a di iwanwan ti makinkua kenkuana.
Itay napan a tawen, ni managpataray DeeDee Jonrowe manipud Alaska, ti maikadua iti salip itay napan a tawen, insardengnan nga inusar ni Barkley, ti kangrunaan a mapangnamnamaanna a lider nga aso. Daytat’ nakaro a pukaw ti grupona. Dua a tawenen ti napalabas, ni Lavon Barve, a naminsangapulon a nakisalip iti karera ti Iditarod, masapul a panawannan ti karera a 369 kilometro sakbay a magtengna ti Nome, gapu ta nabannogen nga agkarabugkaw iti bilin iti dua nga awan pay kapadasanna a lider nga asona.
Tapno maikkan ti pammadayaw ti lider nga aso saanna a kayat a sawen a ti managpataray bassit ti maaramidanna a mangiturong iti grupona. Maisupadi ketdi, nalaing unay nga agbilin, a mangiturong babaen ti pabugkaw a panangbilin iti, “gee” (kannawan), “haw” (kannigid), wenno “whoa” (sumardengkayo). Ti “mush” ti napalabas a tawen ket kaaduanna a nasukatanen iti kadawyan a termino ti football a “hike” wenno basta “intayon.” Dagitoy ken dagiti umasping a sasao ti mangtignay iti grupo ken mangiturong iti aramidenna. Dagita a pammilin, a mabuyogan iti nakadkadlaw a snow hook, maysa a kita ti ankla a maipalok iti yelo tapno malapdan dagiti magagaran unay nga aso manipud iti panangrugida sakbay iti oras, ti kadawyan a pangkontrolna iti grupo.
Ti sao a “kadawyan” ket nausar ditoy agsipud ta ni managpataray a Mark Nordman manipud Minnesota mabalin nga ikalinteganna biit ti kinamapangnamnamaan ti lider nga aso wenno ti panagtulnog ti grupo iti pammilin. Iti nabiit pay a karera, sakbay unay a madanonna ti maysa a checkpoint, pinasardengna ti grupona tapno maurnosna ti dadduma a nagkikinnawikaw a tali. Bayat nga inurnosna, nagtitinniritir dagiti aso iti liniada, a nangwarwar iti gangline, ti pangguyod a metal a kable manipud iti kareta a nakaikab-itan ti [tali ti] tunggal aso, sa nangrugin a nagtaray dagiti aso. Bayat a pimmanawen ti grupo, dagus a ginammatan ni Mark ti gangline, a nasambutna dayta iti likudan dagiti kaudian nga aso. (Napeggad unay no mapukawmo ti grupom iti let-ang.) Iti sumaganad a kagudua a kilometro, isut’ para pala iti niebe ken skier iti danum bayat nga isut’ ginuyod ti grupona iti kaniebean ken nabatbati a danum ti karayan. Nakaagsep ti burboran a jacket-na iti danum, ket nagbalay ti yelo iti babaen ti timidna bayat a naguyas iti likudan ti grupona, nga agkarabugkaw nga agsardengda. Nangipangag met laeng dagiti aso, ket nagna a nagsubli tapno maalana ti nabati a karetana. Iti dayta a kanito—napalalo ti pannakaupayna iti kurang a panagtulnog ti lider nga asona!
Nupay kasta, addada rumsua a kasasaad nga addaan naragsak a pagbanagan maigapu iti kinamapangnamnamaan ti lider nga aso. Kabayatan ti Iditarod, nasken ti maturog ngem narigat a maala ti turog. No diretso ken patad ti pagnaan, addada tiempo a mabalin a ti managpataray ipabus-oynan ti grupona iti lider nga aso bayat a rumidep ti managpataray iti karetana. Bayat a matmaturog, agtultuloy ti nakaay-ayat a taray dagiti aso iti destinasionda, ti Nome.
No dadduma, iti nasayaat a pagnaan, laklakaen laeng ti grupo a mabiahe ti 18 agingga iti 19 a kilometro iti kada oras wenno maganasanna a tarayen ti 30 a kilometro iti kada oras iti ab-ababa a tiempo. Nabumbuntog ti promedio a kapartak, ngem masansan a mabiaheda ti 160 a kilometro iti kada aldaw. Maysa a kampeon a grupo ti nakapromedio iti agarup 7 kilometro iti kada oras iti intero a sangapulo-aldaw a karera.
Ti Mangguyod-Kareta nga Aso ti Alaska
Kayat a maammuan ti dadduma no ngata dagiti mangguyod-kareta nga aso ket maltratuen wenno gunggundawayan ti tao. Tangay makitkitada ti pasaray a panangabuso ti tao kadagiti ayup, nainkalintegan laeng daytoy a pannakaseknan.
Talaga nga agparang a dagiti mangguyod-kareta nga aso aramidenda ti trabahoda buyogen ti entusiasmo, bayat a ti pangrugian ti biaheda ket napno iti panagtaulda—tunggal aso ti mangiparangarang iti tarigagaynan a tumaray. Ti dadduma nga aso ket napalot’ gagarda nga agtarayen nga uray la ti maysa a grupo a buklen ti sangapulo nga aso ti sipipigsa a nangiguyod iti pickup truck a nakaigalutanda—sa ket ngarud ti truck ket nakakambio ken nakapreno!
Silalagip unay dagiti managpataray iti pagimbagan dagiti ayupda. Kadagiti pagsardenganda, ti kalalainganna a paset ti panawen ket mabusbos a mangisagana iti taraon dagiti aso ken mangyap-ap iti garami a mangpaimeng iti pagiddaanda a niebe, agraman ti panangsukimat iti botasda, a mangsalaknib iti sakada, ken kitaen a naimbag no adda aniaman a nasugat. Ti panaginana ti managpataray iti Iditarod mabalin a buklen ti panagridep iti maysa ket kagudua agingga iti dua nga oras iti aniaman a gundaway, nupay adda maysa a kapilitan a 24-oras a panagsardeng a sadiay mabalin a makainana dagiti managpataray iti innem wenno pito nga oras. Naimbag ta ad-adu nga oras ti panaginana dagiti aso ngem iti managpataray.
Ti pagannurotan ti managpataray a naikugnal iti praktikal a kapadasan isut’ rumbeng a di panangguyod ti aso iti nadagdagsen ngem iti bagina. Ti kalalainganna a kareta ti Iditarod, a pakairamanan ti managpataray, ket agdagsen iti 140 agingga iti 230 kilo. No ti makikarera ket addaan iti grupo a 15 nga aso, tunggal maysa ket mangguyod iti agarup 15 kilo wenno nakurkurang, a kalalainganna iti promedio a 25 kilo a kadagsen ti aso. Kanayonanna, ad-adu nga oras a saan nga aglugan ti managpataray iti kareta. Imbes ketdi, sarunuen ken iduronna, nalabit tumulong no pasang-at ti taray wenno likkalikkaong ti dalanda.
Nupay kasta, agpapan pay iti panangtaripato dagiti managpataray kadagiti asoda, adda dagidiay agkuna a dangran ti karera ti sumagmamano kadakuada. Sinaguday ti maysa a surat agpaay iti The New York Times, a kinuna ti Humane Society iti Estados Unidos a dadduma nga aso dida makagteng iti pagpatinggaan ti karera ken matay pay ti dadduma maigapu iti awan sarday a pannakapilitda nga agtaray. Naikuna a ti kangrunaan a rason iti daytoy a nakaro a panangpilit isut’ dakkel a gatad ti premio a kuarta nga ited ti grupo dagiti isponsor.
Uppat a Klase ti Aso
Ania a kita ti aso daytoy a makataginayon iti tarayna ken kasla tagtagiragsakenna dayta? Aniaman nga aso a nasanay a mangguyod ket mabalin a pangkareta nga aso. Ngem ti mangguyod-kareta nga aso a mausar iti karera idiay Alaska ket kadawyanna maysa kadagiti uppat a klase: ti Alaskan malamute, ti Siberian husky, ti Alaskan husky, wenno ti aso iti away, wenno Indian dog, sigun iti autor a ni Lorna Coppinger, iti librona a The World of Sled Dogs.
1) Ti Alaskan malamute ket naisalsalumina a katutubo a taraken iti Arctic. Nasarakan dagiti managsukisok a Ruso ti malamute agraman dagiti katutubo a tribu nga Inuit ti Kotzebue Sound, tattao a pagaammo idi kas Mahlemut wenno Malemiut. Daytoy nga aso ket nabaneg ken nakapigpigsa. Napaneknekan a naglaing a mangibiahe iti nadadagsen a karga kabayatan daydi tiempo a kapigsa ti balitok. Nupay nabambannayat ti tarayna, daytat’ nakapigpigsa ken nakaandur.
2) Ti Siberian husky, masansan a nasileng nga asul ti matana, ket maibilang met kas maysa a taraken. Bassit, intelihente, ken napartak sa adda naisalsalumina unay a labangna. Damo a naipan idiay Alaska idi 1909 babaen ti maysa a Ruso a negosiante ti burboran a kawes a nangisangpet iti grupona a sangapulo a Siberian husky iti maikadua nga All-Alaska Sweepstakes.
3) Ti Alaskan husky ket saan a maibilang a maysa a taraken no di ket mabigbig kas naisalsalumina, nga addaan sumagmamano a pakabigbigan a kababalin. Daytat’ naglaok a kababalin dagiti aso iti amianan ket nagtaud ti naganna iti katutubo a sao agpaay iti Eskimo—Husky wenno Huski—a kaipapananna “mannangan iti saan a naluto a lasag.” Saan a maitutop ti nagan, tangay dagiti managpataray iti amianan nangnangruna a nagpannurayda idi napalpalabas a tawen iti daing a pangpakan kadagiti grupoda.
4) Ti Indian dog, wenno aso iti away, ti kadawyan unay ita a pangkareta nga aso ti Alaska a mausar iti karera masansan a di masinunuo ti nagtaudanna a kita. Daytat’ produkto ti adu a tawen a naannad a panagpaadu iti kakikitada a masarakan iti away a dimmakkelanna. Makabiahe daytoy nga aso iti sangakilometro iti gistay tallo a minuto ken makompletona ti karera a 30 kilometro iti kalalainganna ngem 27 kilometro iti kada oras ken naganaygay pay laeng a mangpadaan iti panagtarayna manen kabigatanna. Nupay saan unay a makaallukoy ti itsurana iti dadduma a tattao, no umiso ti tarayna, ti aso ket napintas iti managpatarayna.
Ti Pagpatinggaan
Ti idadateng ti nangabak saan nga isut’ mamagpatingga iti Iditarod. Mabalin a sabali pay a walo agingga iti sangapulo nga aldaw sakbay nga opisial a mairingpas ti karera ken maiteden ti Red Lantern Award iti kaudian a managpataray a makagteng iti pagpatinggaan ti karera. Ti nalabaga a silaw a simbolo ket nagtaud manipud idi kaaldawan ti riles ti tren, a maibitin ti nalabaga a silaw iti ungto, wenno caboose, ti tren.
No pampanunotenmi ti Iditarod, padayawanmi ti panagtinnulong ti tao ken aso a mamagbalin a posible a mabiaheda ti nasurok a 1,800 kilometro iti sidong ti nakarigrigat a dalan a di unay nasayaat ti panniempo. Kaskasdi, aramiden daytoy ti dadduma a grupo iti agarup sangapulo ket kagudua nga aldaw. Dayawenmi met ti nakaskasdaaw a kinapigsa ken kinalaing nga intukit ti Namarsua iti tao ken ayup tapno maaramidanda ti kasta a balligi.
[Picture Credit Line iti panid 17]
Dagiti retrato: ©Jeff Schultz/Alaska Stock Images