Ti Karit iti Biag ti Addaan Tourette Syndrome

KAS maysa nga ubing, nakaal-alikuteg ni Edward. Pagpupungtotanna nga ikkaten dagiti naggian ti estante, ipallapallatokna dagiti pungan, ken iyakarna dagiti silia iti nadumaduma a siled. Isut’​—iti panangawag ni nanangna​—“pilio nga ubing.”

Ngem idi nangrugin nga ageskuela ni Edward, ad-addan a makapadanag ti kababalinna. Umuna, aguni iti makasisileng. Kalpasanna, pagdiwigdiwigenna ti rupa ken tengngedna. Tuladenna ti uni ti baboy, aso, ken dadduma a karkarna nga uni. Agsao pay iti dakes.

Iti managpaliiw, kaslattay napalamlaman nga ubing ni Edward, nga agkasapulan laeng iti disiplina. Ngem ti kinaagpaysuanna, isut’ agsagsagaba iti Tourette syndrome, maysa a sakit ti neuron a buklen ti spasmodic muscular ken vocal tics.

Adu nga ubbing ti mangpatanor kadagiti temporario a saan unay a nakaro a tics (abnormal a manerismo) kas gagangay a paset ti idadakkel. Ngem ti Tourette syndrome, a kadawyan nga addaan ti tungpal-biag a sintomas, isut’ kakaruan iti kita dagiti tic disorder.a Agpapan pay iti umad-adu a pannakaammo ti publiko ken dagiti propesional, kaskasdi a di ammo ti adu a tattao daytoy a makatuok a sakit, ket nalaka la a di umiso ti panangipapan kadagiti karkarna a sintomasna.

Aniat’ Pakaigapuan Dagiti “Tics-da”?

Agpayso a kasla karkarna ti pannakainaig ti muscular tics iti Tourette syndrome. Mabalin nga agdiwig ti rupa, tengnged, agkiyyet ti abaga, aggarawgaraw ti saksaka, wenno takkiag. Dagiti sintomas mabalin nga iramanna met dagiti karkarna a manerismo, kas iti maulit-ulit a panangsagid iti agong, panagbuligawgaw ti mata, wenno panangguyod wenno panangpag-ut iti buok.

Mabalin nga ad-adda a makariribuk ti vocal tics. Dadduma kadagitoy ti di magawidan a panagsig-am, panagbang-es, panagsay-a, panagsagawisiw, panagilunod, ken panangulit iti sasao wenno grupo ti sasao. “Idi agtawenen iti pito ti balasangko,” kunaen ni Holly, “ulitenna ti isu amin. No agbuybuya iti TV, ulitenna ti nangngeganna, wenno no makisaritaka kenkuana, ikallangoganna ti imbagam. Mabalin a panunotem a nalaing ngem pilia!”

Aniat’ makagapu kadagitoy a karkarna nga abnormal a manerismo? Kunaen dagiti eksperto a mabalin a nainaig ti di natimbeng a kemikal iti utek. Kaskasdi, adu pay ti rumbeng a maammuan iti daytoy a sakit. Maibilang a napateg dagiti kinaabnormal ti kemikal, ngem ireport ti The American Journal of Psychiatry: “Maus-usig pay laeng ti eksakto a pakaigapuan dagitoy a kinaabnormal.”b

Aniaman ti eksakto a makagapu, kunaen ti kaaduan nga eksperto a maysa a sakit iti bagi ti Tourette syndrome a di unay makontrol ti agsagsagaba. Isu nga awan serserbi ti basta panangibaga iti ubing wenno adulto nga addaan Tourette syndrome iti, “Isardengmo dayta” wenno, “Isardengmo dayta nga uni.” “Ad-adda nga isu a makimbagi ti mayat nga agsardeng ngem sika,” kunaen ti broshur a Coping With Tourette Syndrome. Ti panangpilit kenkuana nga agsardeng ti ad-adda a mangpakaro pay iti panagpulkok, a mabalin a mangpakaro kadagiti abnormal a manerismo! Adda ad-adu nga epektibo a pamay-an a pangparmek iti Tourette syndrome, agpaay iti agsagsagaba agraman ti pamilia ken gagayyemna.

Pannaranay Manipud Kadagiti Nagannak

Imbaga ni Elinor Peretsman ti Tourette Syndrome Association iti Agriingkayo!: “Kunaen amin dagiti adulto a dimmakkel iti Tourette syndrome ken naballigi itan ti panagbiagda a nakagun-odda iti nakaskasdaaw a tulong manipud kadagiti pamiliada. Nadungngo ken nasaranayda, saanda a naungtan wenno napabasol iti kasasaadda.”

Wen, masapul nga addaan​—ken masapul a marikna​—ti ubing nga addaan iti Tourette syndrome ti pannaranay ti nagannakna. Tapno maaramidan daytoy, masapul nga agkatunosan nga agtrabaho ti nagannak. Awan koma ti nagannak a bukbukodanna nga ibaklay ti intero nga awit. Ti maysa nga ubing a makarikna iti panangbaybay-a ti maysa a nagannak ti mabalin a mangpabasol iti bagina iti kasasaadna. “Apay a kastoy ti nagbanagak?” insangit ti maysa a tin-edyer nga agsagsagaba iti Tourette. Ngem, kas naikunan, di magawidan dagiti abnormal a manerismo. Ti ama ken ina ti makayunay-unay iti daytoy a kinapudno babaen ti aktibo a pannakipasetda iti biag ti anakda.

Agpayso nga adda rigrigat daytoy. Pasaray ti nagannak​—nangnangruna ti amma​—ti makarikna iti bain kadagiti sintomas ti anak. “Diak kayat nga itugot ti barok kadagiti sine wenno panagay-ayam,” ipudno ti maysa nga ama. “Tumaliaw ti tattao sada mingmingan no sumro dagiti abnormal a manerismona. Saak makaunget kadakuada, mariknak a nakapimpimanak iti dayta a kasasaad, isu a ti anakkon ti pangipapasak iti pungtotko.”

Kas ipalgak dagitoy a napudno a kasasaad, masansan a ti kangrunaan a karit kadagiti nagannak isut’ panangmatmatda iti sakit. Gapuna, no adda Tourette syndrome ti anakyo, damagenyo ti bagiyo, ‘Ad-adda kadi a maseknanak iti pannakaibabainko gapu iti sakitna ngem iti pannakaibabain nga ibungana iti anakko?’ “Kanayon koma a diyo iginggina ti bainyo,” idagadag ti maysa nga ina. Laglagipenyo nga awan kaimudingan ti pannakaibabainyo no idildilig iti agsagsagaba.

No paggidiaten, masansan a nasken nga agannad ti inna iti nakaro a pagbanagan ti kasasaad, nga isut’ pannakaipamaysa ti atension iti maysa nga anak isu a mabaybay-annan ni lakayna ken ti dadduma nga annakna. Kasapulan ti kinatimbeng tapno awan ti mabaybay-an. Kasapulan dagiti nagannak nga iwayaan ti tiempo nga agpaay iti bagida. Kasta met nga insurat ti maysa nga ina nga agnagan Holly, “nasken a mangbusboska iti pribado a tiempo iti tunggal anak, tapno saanda a marikna a maikapkapisda iti atension ti nagannak maigapu iti anak nga addaan iti Tourette syndrome.” Siempre, nasken nga agbinnádang ti ama ken ina tapno maragpat ti kinatimbeng ti pamilia.

Ti ngay disiplina? Ti kaadda ti Tourette syndrome dina pukawen ti kasapulan a panagsanay. Maisupadi ketdi, tangay masansan a kakuykuyog ti sakit ti sumro a kababalin, ad-adda a kasapulan ti urnos ken panangiwanwan.

Siempre, naiduma ti tunggal anak. Nadumaduma ti kita ken kasasaad ti sintomas iti sabasabali a tao. Ngem kunaen dagiti eksperto nga agpapan pay kadagiti abnormal a manerismo, maisuroyo ti naggidiatan ti makaay-ayo ken di makaay-ayo a kababalin.

Panangandingay Manipud Gagayyem

Adda kadi am-ammoyo nga addaan Tourette syndrome? No kasta, dakkel ti maitulongyo tapno mabang-aran ti sagsagabaenna. Kasano?

Umuna, am-ammuenyo a naimbag ti tao imbes a ti sakitna. Kunaen ti Harvard Medical School Health Letter: “Iti likudan dagiti karkarna a tignay, dagiti karkarna nga uni, ken ti abnormal a kababalin isut’ maysa a tao a kasta unay ti panagtarigagayna nga agbalin a normal ken agkasapulan iti pannakaawat kas maysa a persona ken kas maysa a pasiente.” Kinapudnona, marikna ti tattao nga addaan iti Tourette syndrome ti saem ti panagbalin a naiduma. Daytoy a rikna ti ad-adda a makapaupay ngem kadagiti abnormal a manerismo!

Isu a diyo ikayan ti tao nga addaan iti daytoy a sakit. Kasapulan ti pasiente ti Tourette ti pannakilangen. Mabalin nga uray dakayo ti magunggonaan iti pannakilangenna! Kunaen ni Nancy, ti ina ti 15-ti-tawenna a baro nga addaan iti Tourette syndrome: “Dagidiay nga umikay iti annakko ti maikapis iti gundaway a makasursuro koma iti pannakipagrikna. Iti aniaman a masarangettayo a kapadasan, makasursurotayo, ket ti pannakikabbalay iti anakko ti nangisuro kaniak nga agbalin nga ad-adda a mannakaawat ken saan a manangipató.” Wen, ti pannakaawat ti tumulongto iti gagayyem nga agbalin a manangandingay ken saan a manangipató.​—Idiligyo ti Proverbio 19:11.

Kunaen ni Debbie, maysa kadagiti Saksi ni Jehova, a nangrugi dagiti sintomasna idi agtawen iti 11: “Nagadu ti gagayyemko idiay Kingdom Hall, agraman dagiti agdaldaliasat a manangaywan, a mangdungdungngo kaniak ken di masuron kadagiti abnormal a manerismok.”

Tulong Agpaay iti Agsagsagaba

Adu ti mabang-aran babaen laeng ti pannakaammo a saanda a basol ti abnormal a manerismoda, no di ket maigapu iti sakit ti neuron a napanaganan​—Tourette syndrome. “Ita la a nangngegko dayta,” kunaen ni Jim, “ngem nabang-arannak idi kinunada nga adda nagan ti sakitko. Kinunak iti un-unegko, ‘Okay dayta. Saan la sisiak ti kasta.’ Kanayon idi nga ipagarupko a sisiak la ti kasta.”

Ngem ania ti maaramidan kadagiti abnormal a manerismo? Adun ti natulongan ti panangagas. Nupay kasta, nadumaduma dagiti resulta iti nadumaduma a tattao. Dadduma ti agsagaba iti dakes nga epektona, kas iti panagirteng dagiti masel, pannakabannog, ken panagleddaang. Kunaen ni Shane, maysa a tin-edyer a nangpadasen iti nadumaduma a panangagas: “Ad-adda a problema dagiti dakes nga epekto ngem dagiti abnormal a manerismo. Isu nga inkeddengko ti saanen nga agpaagas no mabalbalin.” Iti dadduma, mabalin a saan a nakaro dagiti dakes nga epekto. Isu a personal a banag ti panagpaagas wenno saan.c

Agpaagas man wenno saan, “mabalin a ti karirigatan isut’ pannakaibabain ken rigat nga ipagtengna iti pannakilangen a nasken a mapagballigian,” kunaen ti Parade Magazine. Inkeddeng ni Kevin, maysa nga agtutubo a lalaki nga addaan iti nakaro a panagirteng dagiti maselna, a situtured a sarangtenna daytoy a karit. “Gapu ta madanaganak di la ket ta maibabainak,” kunana, “nakairuamak a pagkedkedan dagiti awis a mapan agay-ayam iti basketball wenno agpasiar iti balay ti maysa a gayyem. Ita, basta sipaprangka nga ibagak iti tattao nga addaanak iti Tourette syndrome, ket ad-adda a daytat’ mangpasayaat iti riknak.”

Ngem kasano ngay no makariribuk iti dadduma ti kaadda ti Tourette syndrome-yo ken dagiti karkarna a manerismoyo, nalabit agraman ti diyo magawidan a narasáw a panagsasaoyo, ti diyo mapakpakadaan a panangisawangyo kadagiti makapasakit a sasao? Maliwliwakayo iti kunaen ti Biblia. Ipasiguradona kadatayo: “Ti Dios dakdakkel ngem kadagiti pusotayo ket ammona ti isuamin a bambanag.” (1 Juan 3:20) Ammona a ‘maiwaksiyo’ ti “naalas a sasao” no kabaelan la koma ti bagiyo nga aramiden dayta. (Colosas 3:8) Wen, ti Namarsua ad-adda a maawatanna daytoy a sakit ngem iti asinoman a tao. Dina pagsungbaten ti tao iti pisikal a sakit a dina makontrol.

Inaldaw nga adda karit a sarsarangten dagidiay nga agbibiag nga addaan iti Tourette syndrome. “No addaankay iti Tourette syndrome,” kunaen ni Debbie, “namnamaenyo koma a makaaramidkay pay laeng iti adu a banag. Nabaelak ti makiraman a naan-anay iti panangasaba a trabaho, panag-auxiliary payunir iti mamin-adu a daras.”

Siempre, mabalin a bassit laeng ti maaramidan ti sumagmamano, a nakarkaro dagiti sintomasda. Agpalpalawag idi ni Mark iti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro a maang-angay iti Kingdom Hall dagiti Saksi ni Jehova. Ita, iti tawennan a 15, ti manerismona a panagsao iti dakes ken panagriaw, ti manglapped kenkuana a mangaramid iti dayta. “Di kaipapanan daytoy nga isut’ saan a napasnek a Saksi,” kuna ni nanangna. “Ay-ayaten unay ni Mark ni Jehova ket segseggaanna ti tiempo inton isut’ maimbagan iti daytoy terible a sakit.”

Maliwliwa met ni Debbie iti daytoy a namnama. Kunaenna: “Nakaskasdaaw a maammuan a siak, agraman ti adu a sabsabali, ti awananton iti Tourette syndrome iti sumungsungad a baro a lubong.”​—Isaias 33:24; Apocalipsis 21:3, 4.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 21]

Ti Maaramidan ti Disiplina

NALAWAG, dakes ti panangbaut ti ubing gapu laeng iti di mapakpakadaan a panangiparangarangna kadagiti kadawyan iti Tourette syndrome. Ti kaadda ti kasta a kababalin dina kaipapanan a di umiso ti pannakadisiplina ti anak. Nupay kasta, ti sao a “disiplina” mabalin a kaipapananna “ti mangsanay wenno mangpatanor babaen iti pannursuro ken pananginsiar.” Nupay di mapukaw dagiti karkarna a manerismo, mainsiar ti nagannak ti anak a mangparmek iti di makaay-ayo a kababalin nga epekto ti sakit. Kasano?

(1) Isuroyo kenkuana nga adda ibunga ti tigtignayna. Kasapulan a maammuan ti ubing nga addaan iti Tourette syndrome nga adda ibunga dagiti di mapakpakadaan nga aramidna. Isuroyo daytoy kenkuana babaen ti panangyimtuod iti salsaludsod maipapan iti inaldaw a bambanag a kas iti, ‘Aniat’ mapasamak no saan a maisubli daytoy a taraon iti refrigerator?’ Palubosanyo a sumungbat. Mabalin a kunaenna: ‘Agbuot.’ Kalpasanna, palubosanyo nga agpili iti aramid a mabalin a manglapped iti di manamnama a pagbanagan. Mabalin nga ikonklusionna: ‘Masapul nga isublitayo dayta iti refrigerator.’ No maulit-ulit daytoy ken iti nadumaduma a kasasaad, mainsiar ti ubing nga agpanunot sakbay nga agtignay a di mapakpakadaan.

(2) Mangitudingkayo kadagiti pagbeddengan. Nangnangruna a napateg daytoy no dakkel ti posibilidadna a makadangran ti kababalin ti ubing iti bagina wenno iti sabsabali. Kas pagarigan, mabalin a mapakdaaran ti ubing a di umas-asideg iti stove no adda sumsumrona a mangsagid iti napudot a stove. Maisuro ti ubing nga agannayas nga agpungtot unay a mapan iti pribado a lugar agingga a bumaaw ti pungtotna. Pagminarenyo no ania nga aramid ti umiso ken di umiso.

(3) No mabalin, isuroyo iti ubing a limitaranna dagiti di makaay-ayo a manerismona. Dadduma kabaelanda a temporario a kontrolen dagiti manerismoda. Masansan, nupay kasta, nga ad-adda a maitantan ti di mapakpakadaan nga ikakaro ti panangpilit nga aramidenna ti kasta. Ti nasaysayaat nga aramiden isut’ panangtulong iti ubing a manglimitar kadagiti abnormal a manerismo a di makaay-ayo iti publiko. Kas pagarigan, saan unay a mababalaw ti panagtupra no ibaga iti ubing nga agawit iti panio. Daytoy ti mangisuro iti ubing iti responsabilidad a tamingenna ti kasasaad tapno isut’ makaay-ayo iti kagimongan.

“Ditay koma kaamák ti mangdisiplina,” kunaen ti Discipline and the TS Child. “Iti unos ti napaut a tiempo daytoy ti mangted kenkuana iti pannakaammo ken panagtalek iti bagi a kabaelanna ti agbukbukod nga agtignay iti makaay-ayo, nupay awantayo sadiay, iti aniaman a kasasaad iti kagimongan.”

[Ladawan iti panid 23]

“Diak ipalubos a ti kasasaadko ti mangikapis kaniak kadagiti inaldaw nga aramid”