Ti Nakaskasdaaw nga Uniberso
Misterioso Unay, Ngem Nakapimpintas
ITI daytoy a tiempo ti tawen, nakapimpintas ti langit iti rabii babaen kadagiti arig-alahas a kinangayed. Iti tuktoktayo aggaraw ti nagdakkelan nga Orion, a nalaka a makita kadagiti rabii ti Enero manipud Anchorage, Alaska, agingga idiay Cape Town, Sud Africa. Iti nabiit pay, nasayaat kadi ti panangsirpatyo iti gameng ti langit a masarakan iti nalatak a konstelasion, kas iti Orion? Di pay nabayag a simmirip dagiti astronomo, nga inusarda ti nabiit pay a natarimaan a Hubble Space Telescope.
Manipud iti tallo a bituen ti sinturon ti Orion agbitin ti espadana. Ti nakusnaw a bituen iti tengnga ti espada talaga a saan a pudno a bituen no di ti nalatak nga Orion Nebula, maysa a nakapimpintas a banag uray no makita babaen iti bassit a teleskopio. Ti napintas a rimatna, nupay kasta, saan nga isu ti makagapu iti pakaallukoyan dagiti nalaing nga astronomo.
“Usigen dagiti astronomo ti Orion Nebula ken ti adu a babassit a bituenna agsipud ta dayta ti kadakkelan ken kaaktibuan a lugar a pagtataudan ti bituen iti paset ti Ariwanas,” ipadamag ni Jean-Pierre Caillault iti magasin nga Astronomy. Agparang a ti nebula ti kosmiko a lugar a pakaipasngayan ti bituen! Idi rinetrato ti teleskopio a Hubble ti Orion Nebula, nga innalana dagiti detalye a di pay nakitkita idi, saan laeng a dagiti bituen ken ti rumimrimat a gas ti nakita dagiti astronomo no di ket ti deskribiren ni Caillault a kas “nakusnaw a babassit a nagbubukel. Dagiti nagbubukel a kolor-kahel a lawag. Dagitoy arigdat’ murkat iti pagbalonan ti maysa a di inggagara a naregreg iti ladawan.” Imbes a depekto ti darkroom, nupay kasta, patien dagiti sientista a dagitoy nakusnaw a nagbubukel [a banag] ti “protoplanetary disks, ti immuna a sistema-solar idi mabukbukel pay laeng dayta no matmatan iti distansia a 1,500 light-year.” Maipaspasngay kadi dagiti bituen—kinapudnona, ti intero a sistema-solar—iti daytoy a tiempo idiay Orion Nebula? Patien dagiti adu nga astronomo a kasta.
Manipud iti Pakaipasngayan Agbalin a Bituen a Mapukaw
Bayat ti panagabante ti Orion, nga iggemna ti baína, kasla masabetna ti konstelasion a Taurus, ti toro. Iparangarang ti maysa a bassit a teleskopio iti asideg ti murdong ti akin-abagatan a sara ti toro, ti nakusnaw a tuldek ti lawag. Maawagan dayta ti Crab Nebula, ket iti dakkel a teleskopio, agparang dayta a maysa a mapaspasamak a panagbettak, kas naipakita iti panid 9. No ti Orion Nebula ti lugar dagiti nabiit pay a bituen, ngarud nalabit ti Crab Nebula a kabangibangna ti lugar a pakaitabonan ti maysa a bituen a nagsagaba iti di nakapapati ti kinaranggasna nga ipapatay.
Nalabit inlanaden dagiti Insik nga astronomo dayta a nailangitan a didigra a nangdeskribir iti “Sangaili a Bituen” idiay Taurus a kellaat a nagparang idi Hulio 4, 1054, ket nagsilnag a nakaranraniag ta nakita dayta iti aldaw iti 23 nga aldaw. “Iti adu a lawas,” kuna ni astronomo a Robert Burnham, “ti bituen nakaranraniag ti lawagna nga agarup 400 milion nga init.” Supernova ti awag dagiti astronomo iti kasta a nakaskasdaaw a panagpakamatay ti bituen. Uray itatta, dandani sangaribu a tawenen kalpasan ti panangpaliiw, dagiti pirpirsay manipud iti dayta a panagbettak agrikrikusda iti law-ang iti kapartak a napattapatta a 80 milion kilometro iti kada aldaw.
Agtartrabaho metten ti Hubble Space Telescope iti daytoy a lugar, a sirsiripenna a naimbag ti tengnga ti nebula ken taktakuatennan “dagiti detalye iti Crab a di pulos ninamnama dagiti astronomo,” sigun iti magasin nga Astronomy. Kuna ni astronomo Paul Scowen a dagiti natakuatan ti “rumbeng a mamagpanunot kadagiti theoretical astronomer iti umay a tiempo.”
Patien dagiti astronomo, kas ken Robert Kirshner iti Harvard, a napateg ti pannakaawat iti tedda ti supernova kas iti Crab Nebula agsipud ta mausar dagita a pangrukod iti distansia a mapan kadagiti sabali nga ariwanas, nga agdama a lugar ti kasta unay a panagsirarak. Kas nakitatayon, dagiti di panagtutunos maipapan iti distansia a mapan kadagiti sabali nga ariwanas ti nabiit pay a nangtignay iti nakaro a debate maipapan iti big bang a teoria iti pannakaparsua ti uniberso.
Iti labes ti Taurus, ngem makita pay laeng iti Akin-amianan a Hemispero iti akinlaud a langit iti Enero, adda di unay naraniag a rimat iti konstelasion nga Andromeda. Dayta a rimat ti ariwanas nga Andromeda, ti kaaadayuan a banag a makita ti mata a mismo. Dagiti pakaskasdaawan iti Orion ken Taurus asidegda laeng—iti las-ud ti sumagmamano a ribu a light-year iti Daga. Itatta, nupay kasta, kumitatayo iti napattapatta a dua milion a light-year iti dakkel nga agkakawikaw a bitbituen a kaasping unay ti ariwanastayo, ti Milky Way, ngem dakdakkel pay—agarup 180,000 light-year manipud maysa a pungto agingga iti sabali a pungto. Bayat a kitaenyo ti di makapurar a rimat ti Andromeda, aguma ti matayo iti lawag a nalabit nasurok a dua milion a tawen ti kapautnan!
Iti nabiit pay a tawtawen, rinugian ni Margaret Geller ken ti dadduma dagiti programa a manginanama a mangimapa kadagiti amin nga ariwanas iti aglawlawtayo a mangipamatmat iti kangato, kalawa ken kauneg, ket dagiti resulta nangibangonda kadagiti napapateg a saludsod maipaay iti teoria a big bang. Imbes a makita ti naannayas a pannakaiwaras dagiti ariwanas iti isuamin a direksion, natakuatan dagiti kosmiko nga agar-aramid ti mapa (cartographer) “dagiti arig-kurtina nga ariwanas” a naibangon nga agpaut iti minilion a light-year. “No kasano ti pannakalaga dayta a kurtina manipud iti dandani agpapada a banag iti kappasngay nga uniberso ti maysa kadagiti karirikutan a saludsod iti kosmolohia,” sigun iti nabiit pay a report iti mararaem a warnakan a Science.
Rinugianmi ita a rabii a siripen ti langittayo iti rabii ti Enero ket dagus a natakuatanmi saan laeng a ti nakaskasdaaw a kinapintas no di ket dagiti pay saludsod ken misterio a mainaig a mismo iti kasasaad ken ti nagtaudan ti uniberso. Kasano ti panangrugina? Kasano a dimteng iti agdama a kasasaad ti kinarikutna? Ania ti mapasamakto kadagiti pagsidsiddaawan iti langit a nanglawlaw kadatayo? Adda kadi asinoman a makaibaga? Kitaentayo.
[Kahon iti panid 8]
Kasano nga Ammoda ti Kaadayona?
No ibaga dagiti astronomo kadatayo a dua a milion a light-year ti kaadayo ti ariwanas nga Andromeda, talaga a mangmangtedda iti pattapatta kadatayo a naikugnal iti agdama a kapanunotan. Awan ti nakapataud iti pamay-an ti panangrukod a direkta iti kasta a mangriro-iti-panunot a distansia. Dagiti distansia a mapan kadagiti kaasitgan a bituen, dagidiay adda iti las-ud ti 200 a light-year wenno ad-adayo pay, mabalin a rukoden a direkta babaen iti stellar parallax, a ramanenna ti simple a trigonometry. Ngem agkurri laeng daytoy kadagiti bituen nga asideg unay iti daga ta agparang a kasla aggargarawda bassit bayat a likmuten ti daga ti init. Nakaad-adayo ti kaaduan a bituen, ken amin nga ariwanas. Iti dayta a punto mangrugin ti panangpattapatta. Maipasidong iti panangpattapatta, uray dagiti bituen nga asideg kadatayo, kas iti nalatak a nalabbaga a sobrat’ kadakkelna a Betelgeuse iti Orion, a napattapatta a ti kaadayona ket manipud 300 a light-year agingga iti nasurok a 1,000. Saan ngarud a nakaskasdaaw kadatayo, a di agkikinnaawatan dagiti astronomo no maipapan iti distansia dagiti ariwanas, a minilion a daras nga ad-adayo pay.
[Kahon iti panid 8]
Dagiti Supernova, Pulsar, Ken Dariwangwang
Iti tengnga ti Crab Nebula adda ti maysa kadagiti nakaskasdaaw unay a banag iti naammuan nga uniberso. Sigun kadagiti sientista, ti bassit a bangkay ti natayen a bituen, a nasedsed iti di nakapapati a pannakasedsed, ti agtaytayyek iti tanemna iti 30 a daras iti tunggal segundo, a mangisingising iti silnag ti allon ti radio a damo a nadlaw iti daga idi 1968. Daytat’ maawagan iti pulsar, a nadeskribir a kas agtaytayyek a tedda ti supernova a nasedsed unay ta dagiti electron ken proton kadagiti atomo ti orihinal a bituen ti nasedsed a naimbag tapno mangpataud kadagiti neutron. Kunaen dagiti sientista a daytat’ nagdakkelan idi a tengnga ti sobrat’ kadakkelna a bituen a kas iti Betelgeuse wenno Rigel idiay Orion. Idi bimtak ti bituen ket bimtak ti makinruar a palunapin iti law-ang, ti laeng kimsen a tengngana ti nabati, maysa a pumuraw ti kinabara ti rimatna a beggang, a nabayagen a naiddep ti nuklear nga apuyna.
Panunotenyo laengen ti panangala iti bituen a kas ti kadakkel ti dua nga inittayo ket sedseden dayta iti maysa a bola a 15 agingga iti 20 a kilometro ti diametrona! Panunotenyo laengen no alaenyo ti planeta a Daga ket sedseden dayta iti 120 metro. Agdagsento iti nasurok a 16 bilion a tonelada ti 16 sentimetro kubiko daytoy a material.
Uray daytoy a panangiladawan kasla saan a kompleto a mangiladawan iti nasedsed a banag. No pakessenen ti daga agingga iti kadakkel ti maysa a holin, ti tay-ak ti grabidad ti daga agbalin kamaudiananna a nakabilbileg ta saanen a makaruar uray ti lawag. Iti daytoy a punto ti bassit a dagatayo kasla agpukawen iti maawagan a dariwangwang. Nupay patien ti kaaduan kadagiti astronomo ida, di pay napaneknekan ti kaadda dagiti dariwangwang, ket di met agparang a gagangayda a kas ti naipagarup sumagmamano a tawenen ti napalabas.
[Kahon iti panid 10]
Pudno Kadi Dagidiay a Kolor?
Masansan a maupay dagiti tattao a mangsuksukimat iti langit babaen iti bassit a teleskopio iti damo a pannakakitada iti nalatak nga ariwanas wenno nebula. Sadino ti ayan dagiti nagpipintas a kolor a nakitada iti retrato? “Dagiti kolor ti ariwanas saan a direkta a makita ti mata ti tao, uray pay babaen iti adda a kadadakkelan a teleskopio,” kuna ti astronomo ken mannurat iti siensia a ni Timothy Ferris, “ta saan a naraniag ti lawagda tapno tignayenda dagiti mangilasin iti kolor iti retina.” Daytoy ti nanggutugot iti dadduma a tattao nga agkuna a saan a pudno dagiti napipintas a kolor a makita kadagiti retrato ti astronomia, a basta nainayon laeng iti panangproseso ti retrato. Saan a pudno daytoy, nupay kasta. “Pudno dagiti kolor a mismo,” insurat ni Ferris, “ket dagiti retrato iparangarangda ti kasayaatan a panangikagumaan dagiti astronomo a mangtulad kadakuada a siuumiso.”
Iti librona a Galaxies, ilawlawag ni Ferris a dagiti retrato ti saan a naraniag nga adayo a banag, kas kadagiti ariwanas wenno kaaduan a nebula, “ti time exposure a nagun-odan babaen ti panangipirme iti teleskopio iti ariwanas ken silnaganna ti photographic plate iti sumagmamano nga oras bayat a ti lawag ti bituen sumrek iti photographic emulsion. Bayat daytoy a tiempo adda mekanismo a mangtulad iti panagrikus ti daga ket pagtalinaedenna ti teleskopio a nakasentro iti ariwanas, bayat a ti astronomo, wenno iti dadduma a kaso ti automatiko a mangigiya a sistema, ti mangaramid kadagiti babassit a panagbalbaliw.”
[Diagram/Dagiti ladawan iti panid 7]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
1 Ti konstelasion nga Orion, pamiliar a buya iti langit no Enero iti intero a lubong
2 Ti Orion Nebula, makapaamangá nga asideg a pannakaretrato ti nakusnaw a “bituen”
3 Iti kaunggan ti Orion Nebula—kosmiko a lugar a pagipasngayan?
[Dagiti Credit Line]
#2: Astro Photo - Oakview, CA
#3: C. R. O‘Dell/Rice University/Retrato ti NASA
[Ladawan iti panid 9]
Ti ariwanas nga Andromeda, ti kaadaywan a banag a makita ti mata. Ti kapartak ti panagrikusna kasla di maitunos iti linteg ni Newton maipapan iti grabidad ken mangpataud iti saludsod maipapan iti nangisit a banag a di makita dagiti teleskopio
[Credit Line]
Astro Photo - Oakview, CA
[Ladawan iti panid 9]
Ti Crab Nebula iti Tauros—lugar a pakaitabonan dagiti bituen?
[Dagiti Credit Line]
Bill ken Sally Fletcher
[Dagiti ladawan iti panid 10]
Ngato: Ti Ariwanas a Cartwheel. Dinungpar ti basbassit nga ariwanas dayta, nagsanggir iti dayta, ket imbatina iti dalanna ti asul a singsing dagiti binilion a baro a naporma a bitbituen a nanglawlaw iti Ariwanas a Cartwheel
[Dagiti Credit Line]
Kirk Borne (ST Scl), ken NASA
Baba: Ti Cat’s Eye Nebula. Dagiti epekto ti dua a bituen a mangrikrikus iti maysa ken maysa ti kalakaan a mangilawlawag iti nakarikrikut nga estruktura
[Dagiti Credit Line]
J. P. Harrington ken K. J. Borkowski (University of Maryland), ken NASA