Innem a Mensahero Manipud iti Law-ang

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY JAPAN

AGKARASANGPET dagiti mensahero manipud a law-ang. Awit-awitda dagiti nakaskasdaaw nga impormasion maipapan iti naglawaan nga uniberso iti aglawlawtayo. Dagitoy a mensahero, innemda amin, agbiaheda iti kapartak ti lawag, 300,000 kilometro iti kada segundo. Maysa kadakuada ti makita, ngem ti dadduma saanda amin a makita ti mata ti tao. Ania dagitoy?

Ti Electromagnetic Spectrum

Iti nasuroken a 300 a tawen, naammuanen a no lumasat ti lawag iti prism, agsilnag dayta iti pito a kangrunaan a kolor ti bullalayaw. Daytoy ipakitana a ti ordinario a lawag addaan iti amin a pito a kolor ti bullalayaw iti panagsasaruno a nalabaga, orange, duyaw, berde, asul, indigo, ken lila.

Naibilang ti lawag a kas panagayus dagiti saan a nagtutukel a partikulo a naawagan photon, nga addaan met kadagiti pakabigbigan ti wave. Ti distansia ti likkaong ti maysa nga allon agingga iti sabali a likkaong maawagan iti wavelength ket marukod babaen iti unit a naawagan angstrom, a napaababa nga Å. Daytat’ katupag ti 39 a kakasangapulo a billion ti maysa a metro. Ti makita a lawag agrukod iti baet ti 4,000 ken 7,000 angstroms, ket ti nadumaduma ti kolorna a lawag agparangda kas nadumaduma a kolor.​—Kitaenyo ti ladawan, panid 15.

Nupay kasta, mabalin nga addaan met dagiti photon iti nagduduma a wavelength. Ti ayus dagiti photon, a maawagan electromagnetic radiation, naikkanda iti nadumaduma a nagan agpannuray iti wavelength-da. No nababbaba ngem 4,000 nga angstrom, bayat nga umab-ababa ti wavelength ngem dagidiay [wavelength] ti makita a lawag, dagiti allon nga electromagnetic kanayon nga agbalindan a kas ultraviolet (UV) radiation, X-rays, ken gamma rays. No at-atiddog ngem 7,000 angstrom, dagiti allon saandan a makita ngem addadan iti infrared agingga ti radio a paset ti electromagnetic spectrum. Ket dagita ti “innem a mensahero[tayo]” manipud iti law-ang. Agawitda iti nakaad-adu nga impormasion maipapan iti nailangitan a bambanag. Kitaentayo itan no kasano a masukimat dagitoy a mangipaay iti napateg nga impormasion.

Ti Makita a Lawag​—Ti Umuna a Mensahero

Nanipud idi inturong ni Galileo ti teleskopiona iti langit idi 1610 agingga idi 1950, inusaren a nangnangruna dagiti astronomo ti pagkita a teleskopio a mangadal iti uniberso. Naammuanda laeng ti makita a paset ti electromagnetic spectrum. Makita laeng a nakakuskusnaw ti dadduma a nailangitan a bambanag kadagiti pagkita a teleskopio, ket inrekord dagiti astronomo ti ladladawan iti photographic film tapno adalenda ida. Ita, dagiti elektroniko a pagilasin a naawagan charge-coupled devices, a 10 agingga iti 70 a daras ti kinasensitiboda ngem ti photographic film, ti agbalbalinen a gagangay. Ti makita a mensahero mangipaay iti impormasion maipapan iti kadagsen ti bituen, temperatura, ken dagiti kemikal nga elemento agraman ti distansia.

Tapno makontrol ti lawag, naibangon dagiti daddadakkel pay a teleskopio. Manipud 1976, ti kadakkelan a mangiparang iti ladawan a teleskopio iti lubong isut’ 5-metro a teleskopio idiay Zelenchukskaya Astrophysical Observatory, Russia. Idi Abril 1992, nupay kasta, nakompleto ti baro a mangiparang ti ladawan a pagkita a teleskopio a Kecka idiay Mauna Kea idiay Hawaii. Imbes a maymaysa a sarming, ti teleskopio a Keck ti addaan nagtitipon a 36 nga innem ti sikigan ken anggulona a sarming. Dagiti sarming adda nagtitipon a diametroda a 10 metro.

Adda maikadua a teleskopio a Keck a maibangbangon pay laeng a kabangibang ti dati, a maawaganen Keck I, ket mabalin nga agandar ti dua a teleskopio a kas optical interferometer. Ramanen daytoy ti panangisilpo iti dua a 10-metro a teleskopio babaen iti computer, nga agbanag iti posible a mangilasin a bileg a katupag ti maymaysa a sarming a 85 metro ti diametrona. Ti “mangilasin a bileg,” wenno “panangilasin,” tuktukoyenna ti abilidad a mangilasin kadagiti detalye.

Mangibangbangon ti Tokyo National Astronomical Observatory iti 8.3 metro nga optical/infrared a teleskopio, ti Subaru (ti Hapones a nagan ti bituen a grupo ti Pleiades), idiay Mauna Kea. Addaanto dayta iti naingpis a sarming a tapayaen ti 261 nga actuator a mangbaliwbaliw iti sukog ti sarming a maminsan iti tunggal segundo tapno matimbeng ti aniaman a pannakadisporma ti rabaw ti sarming. Maibangbangonen ti dadduma pay a dadakkel a teleskopio, isu a sigurado nga ad-adunto pay ti masursurotayo manipud iti mensahero numero uno​—ti makita a lawag.

Radio Waves​—Ti Maikadua a Mensahero

Damo a natakuatan ti mairuar a radio wave manipud iti Ariwanas idi 1931, ngem agingga laeng idi 1950’s a nangrugi dagiti astronomo ti radio a nagtrabaho a nangusar kadagiti pagkita a teleskopio. Babaen ti pannakatakuat kadagiti mairuar a radio emission manipud iti law-ang, mabalinen a paliiwen ti saan a makita babaen iti pagkita a teleskopio. Pinagbalin ti panangpaliiw kadagiti radio wave a posible ti mangkita iti tengnga ti ariwanastayo.

At-atiddog ti wavelength ti radio wave ngem ti makita a lawag, ket masapul ngarud dagiti dadakkel nga antenna a mangawat iti signal. Agpaay nga usaren ti radio astronomy, naibangon dagiti antenna a 90 metro wenno at-atiddog pay ti diametrona. Yantangay nakapuy ti panangilasin uray dagiti instrumento a kakasta kadakkel, pagsisilpuen dagiti astronomo ti radio telescope nga agsasaruno babaen iti computer iti pamay-an a maawagan radio interferometry [a sadiay elektroniko a mapagtitipon dagiti radio signal ti naglawaan a distansia]. No ad-adayo dagiti teleskopio, nalawlawag ti panangilasin.

Maysa kadagita a pannakaisilpo iramanna ti 45-metro nga antenna ti Nobeyama Radio Observatory idiay Japan; ti 100 metro nga antenna idiay Bonn, Alemania; ken ti 37 metro a teleskopio idiay Estados Unidos. Daytoy a kita ti pannakaisilpo naawagan nakaat-atiddog a baseline interferometry (VLBI), ket agbanag iti panangilasin a maysa a kakasangaribu ti maysa a segundo nga arc, wenno makailasin iti 1.8 metro kuadrado a patakder idiay bulan.b Ti kasta a VLBI maipatingga iti diametro ti daga.

Immaddang pay naminsan ti Nobeyama Radio Observatory iti panangawatna itoy a mensahero babaen ti panangikabilna iti 10 metro nga antenna ti radio iti law-ang. Maipatayab dayta idiay Japan iti 1996 ket maisilpo kadagiti radio telescope idiay Japan, Europa, ti Estados Unidos, ken Australia, a mangpataud iti baseline a 30,000 kilometro. Iti sabali a pannao, daytoy a pannakaisilpo kaslanto iti maysa a higante a teleskopio a mamitlo a daras a kas ti kadakkel ti daga a mismo! Addaanto iti bileg a mangilasin a 0.0004 segundo nga arc, a kayatna a sawen dayta kabaelanna nga ilasin ti 70 sentimetro a banag iti bulan. Naawagan iti VLBI Space Observatory Programme, wenno VSOP kas pangababaan, mausarto dayta a mangimapa ken mangadal iti nucleus dagiti ariwanas ken quasar, a sadiay ti ayan dagiti kasta unay a nagdadakkelan a dariwangwang. Kas ti maikadua a mensahero iti uniberso, nakaskasdaaw ti panagandar dagiti radio wave ket agtultuloydanto a mangipaay iti impormasion maipapan kadagiti gubuayanda.

X Rays​—Ti Maikatlo a Mensahero

Naaramid dagiti damo a panangpaliiw iti X-ray idi 1949. Yantangay saan a makastrek dagiti X-ray iti atmospera ti daga, masapul nga urayen dagiti astronomo ti pannakapataud dagiti rocket ken dagiti artipisial a satellite tapno makagun-odda iti impormasion manipud itoy a mensahero. Tumaud dagiti X-ray iti nakangatngato a temperatura ket iti kasta mangipaay iti impormasion maipapan kadagiti napudot nga atmospera dagiti bituen, dagiti tedda ti supernova, ummong dagiti ariwanas, dagiti quasar, ken dagiti maipagpagarup a dariwangwang.​—Kitaenyo ti Agriingkayo!, Marso 22, 1992, pinanid 5-9.

Idi Hunio 1990, naipatayab ti satellite a Roentgen ket nagballigi a nangimapa iti intero nga uniberso ti X-ray. Dagiti impormasion a nairekord impamatmatda ti uppat a milion a gubuayan ti X-ray a naiwaras iti intero a langit. Nupay kasta, adda di pagaammo a rimat iti baet dagitoy a gubuayan. Mabalin a daytat’ aggapgapu iti ummong dagiti quasar, a patienda a nabileg a sentro dagiti ariwanas iti asideg, nga awagan dagiti astronomo a “pingir ti makita nga uniberso.” Dumtengto ti tiempo nga inanamaentayto ti makagun-od met iti ad-adu nga impormasion manipud iti mensahero nga X-ray.

Infrared Radiation​—Ti Maikapat a Mensahero

Naaramid ti umuna a panagpaliiw ti infrared idi 1920’s. Yantangay agsepen ti sengngaw ti infrared radiation, maipaay iti kasayaatan a resulta nausar dagiti agrikrikus a satellite a mangusig iti daytoy a mensahero. Idi 1983, nausar ti Infrared Astronomical Satellite (IRAS) a mangimapa iti intero nga infrared a langit ket natakuatanna ti 245,389 a gubuayan ti infrared. Agarup 9 a porsiento (22,000) kadagiti bambanag ti nalawag a nakaad-adayo nga ariwanas.

Dagiti pagkita a teleskopio dina masarút a makita ti amin a rehion ti gas ken tapuk iti law-ang. Nupay kasta, sumarút daytoy maikapat a mensahero a pagbalinenna a posible ti “mangkita” ti ad-adayo pay iti tapuk ket napateg a nangnangruna iti panangpaliiw ti sentro ti ariwanastayo. Plano dagiti sientista ti mangiparikus iti infrared telescope a maawagan Space Infrared Telescope Facility, a mamin-sangaribu a daras a mas sensitibo ngem ti IRAS.

Ultraviolet Radiation​—Ti Maikalima a Mensahero

Naaramid ti umuna a panagpaliiw ti astronomia iti ultraviolet (UV) radiation idi 1968. Lapdan ti ozone layer ti pannakagteng ti kaaduan iti daytoy a radiation iti rabaw ti daga. Ti naipatayab idi Abril 1990 a Hubble Space Telescope, nakabalan a mangpaliiw nga agpadpada iti makita [a radiation] ken ti ultraviolet radiation ket maiturongto kadagiti 30 a quasar iti kaadayo a sangapulo bilion a light year.c Iti sabali a pannao, ti panangpaliiw iti ultraviolet a mensahero pagbalinenna a posible ti mangkita iti kasasaad ti uniberso agarup sangapulo a bilion a tawenen ti napalabas. Mainanama nga ipalgakto daytoy a mensahero dagiti adu a misterio iti uniberso.

Gamma Rays​—Ti Maikanem a Mensahero

Dagiti gamma rays isudat’ nangato ti bilegna a radiation a nakaab-ababa dagiti wavelength-da. Naimbag ta, lapdan ti atmospera ti pannakagteng ti kaaduan kadagitoy a makadangran a silnag iti rabaw ti daga. Mainaig daytoy a mensahero kadagiti naranggas a pasamak iti uniberso. Idi Abril 5, 1991, impatayab ti National Aeronautics and Space Administration ti Gamma Ray Observatory iti law-ang. Paliiwento dayta dagiti pasamak a mainaig kadagiti quasar, supernova, pulsar, dagiti maipagpagarup a dariwangwang, ken dadduma pay nga adayo a bambanag.

Idi dimteng ti panawen ti law-ang, kabaelanen dagiti astronomo a paliiwen ti intero nga electromagnetic spectrum, manipud radio waves agingga kadagiti gamma rays. Pudno unay, daytat’ narang-ay unay a panawen kadagiti astronomo. No ‘itangadtayo dagiti matatayo,’ “makita[tayo]” itan​—babaen iti tulong dagiti innem a mensahero manipud kadagiti gubuayan[da] a bituen​—ti nakaskasdaaw a kinasirib ti Namarsua kadakuada amin. (Isaias 40:26; Salmo 8:3, 4) Bayat nga itultuloy nga ipatarus dagiti astronomo iti maawatan a pagsasao ti impormasion nga inawit dagitoy a mensahero, itultuloytayto a marikna ti narikna idi ni Job nasurok a 3,000 a tawenen ti napalabas: “Adtoy! Dagitoy isuda laeng dagiti pingir ti daldalanna, ket anian a nagbassit ti maysa nga arasaas a mangngegtayo kenkuana!”​—Job 26:14.

[Dagiti Footnote]

[Tsart iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

0.1Å Gamma rays

1Å X rays

10Å

100Å UV

1,000Å

4000-7000Å Makita a lawag

10,000Å Infrared

10μ

100μ Radio

1mm

1cm

10cm

1m

[Ladawan iti panid 15]

Babaen ti space radio telescope a VSOP, posiblento ti mangilasin iti 70 sentimetro a banag idiay bulan

[Credit Line]

VSOP: Impaay ti Nobeyama Radio Observatory, Japan

[Ladawan iti panid 15]

Drawing ti optical/infrared telescope a Subaru, a mabangbangon ita

[Credit Line]

Subaru: Impaay ti National Astronomical Observatory, Japan