Panangsirpat iti Uniberso

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Hawaii

NO KAYATYO a taliawen ti napalabas a tiempo, kabaelanyo kadi? Ti sungbat ket wen!

Kinapudnona, tunggal tumangadtayo iti nabituen a langit, sirsirpatantay ti napalabas. Ngem papanantayo tapno mapadasantay ti kasta a makakayaw a buya ti nagpukaw a tiempo? Bueno, kas kadagiti taga Polynesia idi ugma a nangsursurot kadagiti bituen tapno matakuatanda ti Hawaii, kasta met ita adu dagiti mangsursurot ken mangpalpaliiw kadagiti bituen ti mapmapan iti daytoy nga isla nga estado. Nupay kasta, duktalanda ti kangatuan a kita ti astronomikal a teknolohia—maysa a teknolohia a tumulong iti tao a mangkita iti ad-adayu pay iti napalabas.

Intay agdaliasat iti isla ti Hawaii, wenno ti Dakkel nga Isla. Sadiay sumang-attay iti tuktok ti natay a bulkan a maawagan Mauna Kea. Iti kangato a 4,205 metros, intay bisitaen ti sumagmamano kadagiti kapipintasan nga obserbatorio iti law-ang iti lubong, a nairanta a mangsirpat iti uniberso.

Panangkalay-at iti Mauna Kea

Mangrugi iti agsapa, ti panagdaliasattayo iti Mauna Kea ket nawatiwat ken nalikaw. Rumuartay iti tropikal a klima iti nababbaba a disso, a sadiay agtudtudo iti nasurok a 500 centimetros iti makatawen, ken sumang-at iti langalang a makinngato nga ansad toy natay a bulkan, a sadiay agtalinaed ti niebe iti sumagmamano a bulan ti tawen. Bayat a lumasattay iti beddeng ti kakaykayuan, masarankantay nga addatayo iti nasang-at ken napeggad a nabato ken natapuk a dalan. Ita maawatantayo no apay a kasapulan ti lugan a naandur iti lasonglasong a dalan.

Kamaudiananna, addatayon iti alimpatok ket masarakantay a nawarasan iti adu nga obserbatorio. Ti atmospera ditoy ket presko, nasin-aw, ken aganninaw. Iparadatayo ti lugan satay dumsaag. Dagus a pagpigergerennatay ti nabanerber ken nalamiis nga angin. Kaskasdi, bayat nga iwarastay ti panagkitatayo, kellat a maay-ayotayo. Agtaktakdertayo iti langalang a bulkan, iti ngato ti ulep a mangabbong iti aglawlaw, a kaslatay naisina iti amin a dadduma a buya ti daga ken taaw!

Apay a Ditoy?

Nasapa idi 1960’s, rinugian dagiti astronomo ti agibangon ti umuna nga obserbatorioda iti Dakkel nga Isla a pangsirpatanda iti law-ang ken iti napalabas. Ngem apay a ditoy, iti tuktok ti bulkan nga isla, adayo iti Baybay Pacifico?

Adda uppat a kangrunaan a gapu no apay a napateg daytoy a naisangsangayan a disso para iti panangsukimat iti nabituen a langit: (1) ti kinanaynay ti nasin-aw a rabii iti tinawen; (2) ti kinasin-aw ken ti di panagbaliw ti angin, a mangpasayaat ti panagbuya; (3) ti kinatakkon ti lawag iti rabii, a salsalakniban ti lighting ordinance ti siudad iti Dakkel nga Isla; ken (4) ti di unay naagneb nga angin. Apay a napateg ti maikapat? Gapu ta lapdan ti agneb ti sumagmamano a kita ti alikamen.

Uray babaen kadagiti matatayo laeng, nalakatay a makita ti naisangsangayan a kalidad ti atmospera a mamagbalin iti dayta a nasayaat unay a lugar a pangsirpatan iti law-ang. Di pakasdaawan maibilang ti Mauna Kea kas maysa a dandani kasayaatan a disso a pangmatmatan kadagiti bituen.

Iti Uneg ti Obserbatorio

Addayta ti giyatayo ket kuyogennatay iti W. M. Keck Observatory. Naglaon daytoy iti kadadakkelan ken kabibilgan a teleskopio nga adda a naaramid.

Bayat a sumrektayo, dagus a maammuantayo nga iti tulong dagitoy a teleskopio saanen nga agsukisok dagiti astronomo babaen ti matada laeng. Saan, napalabasen dagidiay nga aldaw! Ita, makitakunaynay dagiti sientista iti teleskopio babaen kadagiti nabileg a kompiuter ken dadduma pay a moderno nga alikamen. Daytoy nga alikamen a sarsaranayen ti kompiuter ket binilion a daras a nabilbileg panagkitana ngem iti kabaelan a kitaen ti mata laeng.

Makapasiddaaw, saan kadi? Babaen itoy a teknolohia makakalap dagiti astronomo iti umdas nga impormasion iti sumagmamano la nga aldaw a panangbuybuya a mamagokupado kadakuada kalpasanna iti sumagmamano a bulan nga ad-adalenda dagiti nagun-odanda.

Iturong itan ti giyatayo ti imatangtayo iti nangikabil ti W. M. Keck Observatory a kangrunaan iti teknolohia ti astronomia—ti karkarna a disenio ti teleskopiona. Mapaliiwtayo ti 36 a hexagon a sarming, tunggal maysa agarup 1.8 metro ti kaakabana. Katupag daytoy ti maysa a sarming a 10 metros ti diametrona.

No kasanot’ panagandar daytoy a teleskopio, kuna ti California Association for Research in Astronomy: “Babaen ti posisionda a konkontrolen ti kompiuter iti eksakto a sangkariwriw (one-millionth) ti pulgada—sangaribo a daras a naing-ingpis ngem iti buok ti tao,” ken babaen ti naipuesto a kakapat laeng iti sarmingna, “katupag daytan ti bileg ti 5-metros nga Hale Telescope idiay Palomar Observatory” idiay California.

Saan a mamingga dita. Ipakaammo kadatayo ti giyatayo a kaaw-awatda la ti pundo maipaay iti maikadua a teleskopio a kasinnango ti immuna, a madama pay la a maibangbangon. Agserbi daytoy a singin a teleskopio kas maysa a paris ti higante a pagsirpatan iti law-ang, a mangsukisok iti ad-adayo a paset ti law-ang nga imposible idi a makita. Talaga a makapagagar ti kaaddatay ditoy!

Nupay kasta, iti nangato a disso, ditay kayat ti magagaran unay ta posible a mapasarantay ti hypoxia, ti kinakurang ti oksihena kadagiti tisyu ti bagi. Madlawtay a kumapsut ti kinasaririttayo nga agpanunot bayat nga ikagumaantay nga ipamaysa ti agpanunot ken ti agbalikas. Kinapudnona, no napartak unay ti panaggarawtayo wenno kasta unay ti panagpigsatayo iti daytoy a nangato a disso mabalin nga agsakit iti ulotayo, agsaruatayo, ken matalimudawtayo. Sigurado, di maibagay daytoy a lugar iti siasinoman a managsaksakit.

Gapuna, kalpasan panangbusbostayo iti lima nga oras iti alimpatok, tiemponan a dumsaagtayo iti bantay a 2,800-metros ti kangatona. Daytat’ maysa nga agsapa a napnuan kapadasan ingga itoy a punto.

Aniat’ Ipasimudaag dagiti Bituen Kadatayo?

Iti 2,800 metros a kangato, addada pagdagusan ken pasilidades maipaay iti agarup 50 nga astronomo ken tumultulong a kameng. Masarakan met iti daytoy a disso ti sentro maipaay kadagiti bisita, a sadiay makangngegkay kadagiti palawag maipanggep kadagiti obserbatorio ti Mauna Kea.

Mainayon pay, kas pangliwliwa kadagiti mayat nga agtalinaed pay, adda naiyurnos a panagbuya kadagiti bituen iti rabii babaen ti 28 centimetros a teleskopio, buyogen ti komentario ti maysa kadagiti kualipikado a sientista ti University of Hawaii. No agtalinaedkayo, kas ti inaramidmi, dikayto maupay. Kinapudnona, daytat’ nagsayaatan a pamay-an a mangsursuro iti pammaneknek nga ipaay dagiti bituen ken mangan-anay ti naidumduma nga aldaw.

Nalabit pampanunotenyo no apay imbagami itay a mabalintay a taliawen ti napalabas a tiempo. Maysa a pangarigan ti tumulong kadakayo a mangawat iti daytoy a kapanunotan. Alaentay, kas panagarigan ti Andromeda galaxy. Iti nasin-aw a rabii, mabalin a makitatay ti lawagna babaen ti matatayo laeng. Ita, gapu ta ammoda no kasano kaadayo dayta nga isla nga uniberso dagiti bituen manipud ditoy daga ken ti kinapudno a ti lawag agdaldaliasat iti 299,792 kilometros kada segundo, kunaen dagiti sientista a ti lawag a makitkitayo nga aggapu iti Andromeda galaxy ket agtawen iti 1.5 milion! Wen, ti panangmatmat iti lawag ti bituen kinapudnona panangtaliaw iti napalabas a tiempo, iti arigna.

Babaen kadagitoy kabbaro a narang-ay a teleskopio idiay Mauna Kea, kabaelan itan ti tao a kitaen ti napalabas a tiempo ken iti adayo a paset ti law-ang. Dayta ket gapu ta adayo a nabilbileg dagiti moderno a teleskopio ngem iti matatayo laeng. Pudno unay, mapattapatta a babaen ti agdama a teknolohia, makasirsirpat dagiti astronomo iti lawag ti bituen nga agtawen iti walo bilion! Babaen ti panangkalap iti kasta nga impormasion, inanamaenda a maawatandanto a nasaysayaat no kasano a namunganay dagiti bituen ken kasano a timmaud ti uniberso.

Awan duadua maysa dayta a naisangsangayan nga aldaw kadatayo a bisita. Ditayto pulos malipatan ti nakitatayo. Ti makitkita dagiti astronomo ken ti makitadanto pay pagsiddaawennatayo kadagiti pagsidsiddaawan ti panamarsua. Ditayto basta tumangad iti nabituen a langit iti rabii. Ngarud laglagipentayto daytoy nga okasion ken ti kinapintas daytoy a pangsirpatan iti bantay.

Sapay koma ta dagita a kapadasan tignayennatay amin a mangapresiar iti Daydiay nangaramid iti uniberso a kasta unay a gubuayan iti pagsidsiddaawantayo.—Isaias 40:26; 42:5.

[Picture Credit Line iti panid 25]

California Association for Research in Astronomy