No Apay a Naawagan iti Big Island
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY HAWAII
ANIA ti malagip dagiti tattao maipapan iti Hawaiian Islands? Nalabit dagiti puraw a kadaratan iti aplaya, nalitnaw a dandanum, agpalpallayog a bulong ti niog, ken ti panagtugaw iti beranda a nasilawan kadagiti babassit a lampara bayat dagiti nabara a rabii. Iramanyo met dagiti padaya wenno luau dagiti taga-Polynesia agraman ti nagadu a pinia, poi, lomilomi wenno kilawen a salmon, ken siempre, ti sibubukel a baboy a nabalkut iti bulong ti saba ken naluto iti uneg ti daga, ket kompleton dayta a panangiladawan. Ania pay ti sapulem?
Siempre, adu pay dagiti makaparagsak a bambanag iti Hawaii! Umuna, ti isla ti Hawaii ket naawagan a Big Island gapu ta ti dadduma pay a kangrunaan nga isla ti Hawaiian Islands—ti Oahu, Maui, ken Kauai—ket malaon ti Big Island! Daytoy nakaskasdaaw nga isla saklawenna ti nasurok a 10,432 a kilometro kuadrado ken lumawlawa pay. Adda dagiti kanayonan nga impormasion kadagiti sumagsaganad a parapo.
Lugar ken Klima
Tangay dayta ti kaabagatanan nga isla, napintas ti klima iti Big Island. Ti kabara dagiti lugar a pagbakasionan iti igid ti baybay ket agbaliwbaliw manipud iti 30 degree Celsius iti kalgaw (Mayo agingga iti Oktubre) agingga iti 20 degree Celsius iti kalam-ekna (Nobiembre agingga iti Abril), ket iti rabii lumamiis agingga iti nagbaetan ti 15 ken 18 degree Celsius. Gagangay a nabarbara iti distrito ti Kona, ti lugar a saan unay a napigsa ti angin, ken matutudo iti Hilo, maysa a lugar a naparparas ti angin.
Napintas ti klima ken nadam-eg ti daga nga impugso ti bulkan isu nga adu ti prutas ken nateng. Adu ti nasam-it a mangga, papaya, lychee, ken dadduma pay a nagpaiduma a prutas, agraman dagiti nagpipintas nga orkidia ken anthurium. Adu met ti puon ti macadamia ken kape. Nalatak iti intero a lubong ti kape ti Kona. Dagiti agang-angkat iti kape manipud iti amin a lugar agdudupudopda iti tinawen a Piesta ti Kape iti Kona tapno rumaman ken gumatangda iti ilakoda.
Agduduma met ti klima iti nadumaduma a paset ti Big Island, uray kadagiti napuskol a kabakiran, desierto, ken kapatagan. Dagiti napuskol a kabakiran addada iti makindaya a matutudo a paset ti isla. Adu a nagpaiduma a tumatayab ti makita iti isla, agraman dagiti kayo a pako ken nagduduma nga atap nga orkidia. Masansan a napigsa ti tudo kadagiti distrito ti Kona-Kohala ken nangnangruna iti Hilo.
Kilauea—Aktibo Ngem Saan a Napeggad a Bulkan
Adda lima a nagduduma a bulkan iti isla—ti Mauna Loa, Mauna Kea, Kilauea, Kohala, ken Hualalai. Ti Kilauea literal a kaipapananna “Kanayon nga Agipugso.” Bimtak ti Kilauea idi 1979 ket sipud idi 1983 dandani kanayonen nga agay-ayus ti lava. Dinadaelna ti tallo nga ili iti igid ti baybay ngem timmaud met ti ginasut nga ektaria a daga.
Nakapigpigsa ti uni ti lava no dumteng iti taaw ken mangpataud iti napuskol nga asuk ken alibungubong ken kabbaro a nangisit nga aplaya. Ti Kilauea natalged a pasiaren uray umasidegka.
Saan nga aktibo a bulkan ti Mauna Kea. Dayta ti kangatuan a bantay iti intero nga isla ta 4,205 a metro ti katayagna, ken nangatngato la bassit ngem iti Mauna Loa, nga agtayag iti 4,169 a metro. Ngem no rukoden manipud iti lansadna iti tukok ti baybay, ti Mauna Kea ti kangatuan a bantay iti intero a lubong ta tumayok iti 9,000 a metro manipud iti tukok ti baybay. Nupay kasta, ti Mauna Loa ti kadakkelan a bantay iti lubong, ta 40,000 kilometro kubiko ti kadakkelna!
Nagduduma a Paglinglingayan
Masansan nga agtinnag dagiti niebe iti Mauna Kea bayat ti kalam-ekna, isu a maitutop ti birngasna a Puraw a Bantay. Agay-ayam iti ski ti dadduma a lumugar sadiay nupay napeggad dayta gapu ta adu ti bato kadagiti bakrasna. Adda itan 13 a kabibilgan a mikroskopio ditoy lubong a kukua ti 11 a nagduduma a pagilian a naipuesto iti tuktokna, iti Mauna Kea Science Reserve.
Adu dagiti paglinglingayan kadagiti igid ti baybay iti Big Island. Mabalin a tagiragsaken dagiti isport a maay-ayam iti danum iti intero a tawen gapu ta kanayon a nabara ti angin ken danum iti taaw. Nalatak dagiti aplayana a puraw a kadaratan ken dagiti naiputputong nga aplaya, a masansan a madanon laeng dagiti magmagna ken dagiti addaan iti de dual a lugan.
Talaga nga adu ti pagimbagan ti Big Island no maipapan iti kalawa, lokasion, klima, ken kasasaad ti isla. Madlawmo a naragsak dagiti tattao sadiay, mannakigayyem, maseknan, ken maragsakanda a mangipakita iti naingayyeman a kinamanagpadagus dagiti taga-Hawaii.
[Mapa iti panid 16]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
NIIHAU
KAUAI
OAHU
HONOLULU
MOLOKAI
MAUI
LANAI
KAHOOLAWE
HAWAII
Hilo
Kohala
Mauna Kea
Hualalai
Mauna Loa
Kilauea
[Ladawan iti panid 16, 17]
Mauna Kea iti likudan
[Picture Credit Line iti panid 17]
U.S. Geological Survey/Rinetrato ni T.J. Takahashi