Dagiti Tumataud a Puro
“HAWAII.” Ipasirmata ti Hawaiian Islands ti tropikal a paraiso, dagiti nainar nga aplaya, ken makaay-ayo a pul-oy ti kasaor ken abagat. Ngem ammom kadin ti naisangsangayan a pannakaiputputong dagitoy a puro? No birokem ti Hawaii iti mapa, masarakamto dagitoy a puro iti tengnga ti Amianan a Taaw Pacifico—nga adayo kadagiti kosta ti kangrunaan a kontinente! Gapuna, nalabit mapanunotmo, ‘Kasano ngata a timmaud dagiti puro sadiay? Patien ngata dagiti sientipiko nga ad-adunto pay a puro ti tumaud iti masakbayan? Ania ti ipakaammo dagitoy a puro kadatayo maipapan iti mismo a daga a pagnanaedantayo?’
Ti Hawaiian Archipelago
Kaaduan a tattao nga agpasiar idiay Hawaii agbalinda a pamiliar iti agsasaruno a walo a puro manipud amianan a laud nga agpaabagatan a daya, ti kadadakkelan ket ti Kauai, Oahu, Molokai, Lanai, Maui, ken Hawaii. Laud ti Kauai ti basbassit a Niihau, ket abagatan a laud ti Maui ti Kahoolawe. Ti puro ti Hawaii, a maawagan met iti Big Island, ket nasurok a 10,000 a kilometro kuadrado ti kalawana, idinto ta ti bassit a Kahoolawe ket 117 laeng a kilometro kuadrado ti kalawana. Maysa pay, ti agsasaruno a puro karamanna ti 124 a babbabassit pay a puro, wenno babassit nga isla, nga agpaamianan a laud pay. Ti Midway, asideg iti amianan a laud a pagpatinggaan ti agsasaruno a puro, ket nganngani 2,500 a kilometro ti kaadayona manipud iti Big Island! Walo laeng a kilometro kuadrado ti pakadagupan a kalawa dagiti babassit nga isla, a kaaduanna ket buklen ti korales ken darat. Maitutop ti Hawaiian Archipelago a pangnagan dagiti dadduma iti intero a grupo dagiti puro.
No usigentayo a dagiti puro ken isla ket naisaad kadagiti tumataud a nalalawa a lantag, nga iti promedio, nasurok nga 4,000 a metro iti ngatuen ti nanglikmut a lansad ti baybay, maamiristayo a makita a murdong ken tapaw laeng ida dagiti nagdadakkelan a bantay. Kinapudnona, no marukodda manipud iti arisadsadda iti lansad ti taaw, ag-10,000 a metro ti kangato ti Mauna Kea ken Mauna Loa iti puro ti Hawaii. Gapuna, no ar-arigen, isuda ti kangangatuan a bantay iti lubong!
Itataud ti Maysa a Puro
Usigentayo a naimbag ti puro ti Hawaii. Naammuan dagiti geologo a ti Big Island ket buklen ti lima a dadakkel, nagkaykaysa a bulkan. Pamiliar ti kaaduan kadagiti agpasiar iti tallo a kadadakkelan—ti Mauna Kea, a maibilang a matmaturog ken addaan iti kangangatuan a pantok iti Hawaii, 4,205 a metro iti ngatuen ti patas ti baybay; ti Mauna Loa nga 4,169 a metro ken isu ti kadakkelan a bulkan ti Hawaii; ken ti Kilauea, nga isu ti arigna kauubingan pay a bulkan ken adda iti makin-abagatan a deppaar ti puro. Kasta met a ti bulkan ti Kohala ti mangbukel iti makin-amianan a laud a murdong ti puro, ken ti Hualalai adda iti kosta ti Kona.
Dimmakkel ti tunggal bulkan babaen iti nagdissuor ken naurnong a rinibribu nga ayus ti lava. Mangrugi dagiti ibebettak iti uneg ti danum, a sadiay dagus a lumamiis ti lava, sa tumangken ti rabawda ken tumaud dagiti arig dila nga ayus a no maurnong kas man la nagtutuonda a pungan. No agparangen ti dumakdakkel a bulkan iti ngatuen ti danum, sabali manen ti itsura dagiti nagayus a lava. Usaren dagiti bulkanologo dagiti termino iti Hawaii a “pahoehoe” para kadagiti nagayus a pluido nga addaan nalamuyot, kasla alloallon, ken arig tali ti rabawda ken “aa” para iti lava a lasonglasong, narusanger, ken arigna namukumok. Ti bulkan ket agbalin a nalawa, medio nadarisdis a bantay a kaasping dagiti kalasag nga aw-awiten idi dagiti nagkauna a mannakigubat a Romano. Tumaud ti daddadakkel a wangawangan iti pantok ti bulkan no agipugso wenno agparuar iti magma, wenno narunaw a bato, kadagiti abut nga asideg iti rabawna. Sa, adda puersa nga iruar ti reserba a magma iti uneg ti bulkan. Daytoy a puersa ipugsona iti baybay ti paset ti bulkan, a mangpataud iti dadakkel a rengngat. Kamaudiananna, kas iti kasasaad ti Mauna Kea, pumigpigsa ti panagbettak ti nadarisdis a bulkan, a mangpataud kadagiti bimmalisungsong a bunton ti dapo a maiwariswaris iti rabaw ti bulkan.
Ti Mauna Loa ken Kilauea ket mapaneknekan a maysa kadagiti masansan a bumtak a bulkan iti lubong. Sagudayen dagiti historikal a salaysay manipud kadagiti Hawayano, misionero, sientipiko, ken dadduma pay a namin-48 a bimtak ti Mauna Loa nanipud idi 1832 ken nasurok a namin-70 a bimtak ti Kilauea nanipud idi 1790. Saan laeng nga adu nga oras no di ket adu a tawen ti kapaut dagitoy a panagbettak. Ti napaneknekan a kapapautan pay laeng ket ti dan-aw ti lava iti wangawangan ti Halemaumau idiay Kilauea, a gistay kanayon nga aktibo nanipud pay idi kattapog ti dekada 1800 agingga idi 1924. Sipud pay idi Enero 1983 agingga ita, bumbumtaken ti Kilauea, a pasaray mangparnuay iti naisangsangayan a panagrissik ti apuy ken panagdissuor ti lava iti baybay.
Gapu iti kadawyan a pluidoda a lava, saan pay ketdi a napigsa wenno kalalainganna laeng ti kaaduan a panagbettak idiay Hawaii. Ngem manmano a ti danum iti uneg ti daga mailaok iti magma nga agresulta iti panagalibungubong. Idi 1790, ti kasta nga ibebettak ti nakatayan ti agarup 80 a tattao idi a nakemmeg ti maysa a buyot dagiti katutubo a mannakigubat ken dagiti miembro ti pamiliada iti napupudot a gas ken umap-apuy a dapo nga impugso ti Kilauea.
Dagiti Umak-akar a Puro
Sagudayen ti naisurat a historia iti napalabas a 200 a tawen a dagiti laeng bulkan iti dua a kaaabagatanan a daya a paset dagiti puro, ti Hawaii ken Maui, ti aktibo sipud idi. Daytoy a makariro a kasasaad ti namkuatan dagiti sientipiko a lallalo nga adalenda ti historia dagiti bato iti agsasaruno a puro. Kadagiti timmangken a lava adda saggabassit a kita ti radioaktibo a potassium ken ti marunrunot a produktona, ti argon, a mabalinda a rukoden iti laboratorio tapno mapattapatta ti tawen dagiti bato. Ti kasta nga imbestigasion ipalgakna nga adu a milion a tawenen ti sistematiko, agpaamianan a laud a kinabayag ti intero a Hawaiian Archipelago.
Tangay dagiti panagbettak idiay Hawaii ad-adda a mapaspasamak iti makin-abagatan a daya a paset ti agsasaruno a puro, kaipapanan kadi daytoy nga umak-akar met ti pagtataudan ti magma iti unegda? Kinapudnona, naammuan dagiti geologo a ti pagtataudan ti magma, nga awaganda a kritikal a disso (hot spot), ket saan nga aggargaraw. Imbes ketdi, umak-akaren ti lansad (plate) ti Taaw Pacifico iti rabaw ti kritikal a disso, a mangyad-adayo kadagiti bulkan ti puro manipud iti kritikal a disso nga umasping iti nagtutuon a batbato nga iyakar ti conveyor belt. Daytoy met laeng a panaggaraw ti mangridirid iti lansad ti baybay ti Pacifico iti kabangibang a kontinente ken dadduma pay a paset ti lansad ti baybay, a pakaigapuan ti adu a dadakkel a ginggined a mapasamak iti Pacific Rim. No agnanaedka iti Hawaii, ti pagnanaedam ket immakaren iti agarup 7.5 a sentimetro iti amianan a laud nanipud pay itay napan a tawen!
Kunaen dagiti sientipiko a dagiti dadduma a kritikal a disso a kas iti adda iti sirok ti Hawaii ti gapu a nagadu ti bulkan iti intero a lubong, iti man takdang wenno baybay. Paneknekan met ti kaaduan kadagitoy a kritikal a disso nga agbaliwbaliw dagiti lugar a bumtak, a kayatna a sawen a ti rabaw ti daga ket mabalin nga agbalbaliw met ti posisionna uray iti lugar a pagnanaedam.
Itataud Dagiti Kabbaro a Puro . . .
Tangay ginasut a ribu a tawen ti kasapulan iti itataud dagiti dadakkel a bulkan iti Big Island, manamnamatayo nga umak-akaren ti puro manipud iti kritikal a disso. Tumaud ngaruden dagiti baro a bulkan ken puro iti ngatuen ti kritikal a disso bayat a masalaponna ti di pay naapektaran a lansad ti baybay. Adda kadin nagparang a kasuno dagiti bulkan iti Big Island?
Wen, nagparangen. Ti aktibo a bulkan iti uneg ti danum, ti Loihi, ket dumakdakkel iti abagatan ti puro ti Hawaii. Ngem saanmo a namnamaen nga asidegen nga agparang dayta manipud iti baybay. Kasapulan a ngumato pay iti 900 a metro, a kaipapananna a mabalin a pinullo a ribu a tawen pay ti mapalabas.
. . . Ken Pannakadadael Dagiti Kadaanan a Puro
Dagiti dadakkel a nadarisdis a bulkan ken lasonglasong nga ayus ti lava a mangbukel iti Hawaiian Islands kasla saandan a lumned iti taaw. Ngem saan a kasta ti ipamatmat dagiti babassit nga isla ken bantay a limneden iti baybay iti amianan a laud iti Hawaii. Ti darat ken kadilian kadagiti puro ti Midway ken Kure, kas pagarigan, ket timmaud iti rabaw ti dadakkel a bulkan a ti tapawda ket ginasuten a pie iti baba ti patas ti baybay. Apay nga agpukaw dagiti puro a pinataud ti bulkan?
Kanayon nga in-inut nga agreggaay dagiti puro gapu iti panagayus dagiti karayan, dalluyon, ken dadduma pay a puersa. Lumned met dagiti puro gapu iti kadagsenda met laeng bayat a lugulogenda ti lansad ti taaw. Dagiti napasdok a teppang iti igid ti dadduma a puro natural nga ipakitada ti sabali pay a proseso a pagtebbagan dagiti puro a pinataud ti bulkan—dagiti tebbag. Dagiti rinetrato ti sonar nga igid ti puro iti uneg ti baybay ipalgakda dagiti dadakkel a tebbag a naglisdak iti pinullo a milia iti lansad ti baybay.
Umak-akar a Kritikal a Disso
Iti puro ti Hawaii, makita a mismo dagiti agpasiar idiay Hawaii Volcanoes National Park dagiti agkarabaliw a buya ti aglawlaw a patauden ti aktibidad ti bulkan iti kritikal a disso. Sipsiputan dagiti sientipiko iti Hawaiian Volcano Observatory, nga adda iti bilid ti wangawangan ti Kilauea, dagiti madama ken napeggad a panagbettak. Dagiti panagadalda ti nangiturong iti ad-adda a pannakaawat iti maaramidan dagiti bulkan ken no kasano ti panagbalbaliw ti rabaw ti daga. Buyogen iti panagamanga, maapresiartayo a dagiti nakaskasdaaw a puersa ti geolohia ti nangpataud ken nagsukog iti Hawaiian Archipelago—daytoy naisangsangayan nga agsasaruno a puro iti tengnga ti Taaw Pacifico.
[Mapa iti panid 25]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Hawaiian Islands
Niihau
Kauai
Oahu
Molokai
Lanai
Maui
Kahoolawe
Hawaii
[Credit Line]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Ladawan iti panid 24]
Dagiti naintar a burayok ti apuy iti makindaya a giwang ti Kilauea
[Ladawan iti panid 24, 25]
Panagbettak idiay Kilauea
[Credit Line]
Dagiti bulkan: Dept. of Interior, National Park Service
[Ladawan iti panid 25]
Karayan ti lava idiay Mauna Loa
[Ladawan iti panid 26]
Panagrissik ti apuy idiay Mauna Loa
[Credit Line]
Makinngato a kannigid ken makimbaba a kannawan: Dept. of Interior, National Park Service
[Ladawan iti panid 26]
Panagburayok ti apuy idiay Kilauea
[Credit Line]
U.S. Geological Survey
[Ladawan iti panid 26]
Dan-aw ti lava idiay Kilauea
[Credit Line]
Makinngato a kannigid ken makimbaba a kannawan: Dept. of Interior, National Park Service