Dagiti Puro ti Canary​—Makaay-ayo ti Panniempona, Makaguyugoy ti Buyana

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPAÑA

NAKUNA idi nga iti adayo a ballasiw ti taaw, iti labes ti Teddek ni Hercules, masarakan ti sumagmamano a makaay-ayo a puro. Nadam-eg unay ti dagana, makaay-ayo unay ti panniempona, a mabalin nga agbiag sadiay ti aniaman ken isuamin a banag. Dagitoy dagiti Nainggasatan a Puro. Pagaammotay ida itan kas dagiti Puro ti Canary, ti “Canary” ket naadaw manipud iti Latin a canis, a tuktukoyenda ti adu idi sadiay a dadakkel, narungsot nga aso.

Daytoy a romantiko a panagtipon ti kinapudno ken sarsarita, a tartarigagayan idi dagiti mannurat a Romano ken Griego, ket naibasar kadagiti sarsarita nga inyestoria ti sumagmamano a natured a marino a naglayag iti Taaw Atlantico sakbay ti tiempo ni Kristo. Ita, [dagiti] turista ti manglasat manen iti nagnaan dagidiay a marino idi ugma. Talaga nga agpayso dagiti puro, nupay napukawen ti dadduma kadagiti makaallukoy a bambanag ken ti kaaduan a misteriona. Makaay-ayo nga agpayso ti panniempona, makaallukoy unay iti minilion a sangaili a kayatdat’ mainanaan manipud iti makaketter a kalam-ek ti Makin-amianan nga Europa.

Saan laeng a ti kalalainganna a panniempo ti makaallukoy. Isu met la gayam a naaramid dagiti parke nasional iti uppat kadagiti pito a kangrunaan a puro ta masarakan kadagiti puro ti naisalsaluminat’ kinanadumadumada a buya ken mulmula.

Ti Tenerife​—Bakras a Hardin iti Ngatuen ti Ul-ulep

Ti Tenerife, ti kadakkelan a puro ket adda iti babaen ti Pico de Teide, maysa a di-aktibo a bulkan a nataytayag ngem dagiti ulep a mabukel manipud iti Atlantiko. Iti aglikmut ti bulkan, adda nasaknap nga ansad ti bantay, a no iraman ti nangato a bulkan buklenda ti Teide National Park. Masarakan iti parke dagiti naisalsalumina a mulmula nga agbiag iti arinunos ti primavera ken nasapa a paset ti kalgaw, tiempo a pagay-ayat dagiti mula ti naurnong a dam-eg manipud iti niebe ti kalam-ekna. Kellaat nga agbalin ti langalang nga aglawlaw ti bulkan a bakras a hardin a napno iti nadumaduma a kolor.

Ditoy laeng a parke a masarakan ti dua kadagiti naisalsalumina a sabong iti lubong. Isudat’ nalabaga a tajinaste ken ti Teide violet. Ti nalabaga a tajinaste ti mapagsusupiatan a kapintasan a mula iti intero a puro​—nagraraay a nalabaga a sabsabong a nasidet ti natimbukel a panagtuboda iti aglikmut ti maymaysa nga ungkay a madanonnat’ katayag nga innem a pie wenno nasursurok. Dagiti natayag a sabong kasda la simborio a nalabaga a sabong a kumabkablaaw iti nakaas-asul a langit.

Ti Teide violet, a mangarkos iti tengnged ti bulkan nga addaan lila nga ukkor a sabong, ket naisangsangayan gapu iti kinaandurna. Agtubo dayta iti sumagmamano a metro manipud iti 3,700 metro a pantokna, a sadiay awanen sabali pay a mula nga agbiag.

Ti La Palma​—Berde a Kaldero ti Bulkan

Adda idiay La Palma ti maysa kadagiti kadakkelan a wangawangan ti bulkan iti lubong. Ti diametro ti ngarabna ket agarup 27 kilometro ken gistay 2,400 metro ti kangatona. Ti nagdakkelan a likkaong iti babana, a pakabuklan ti kabesera ti puro, ket maysa a nagreggaay a bulkan nga iti panaglabas dagiti tawen ket pinagbalin ti angin ken tudo a kas iti nagdakkelan a kaldero. Isu a ti Español a nagan a caldera (Español ti kaldero), ket sao a mayataday kadagiti isu met laeng a wangawangan ti bulkan iti intero a lubong.a

Ti caldera, nga itan ket maysa a parke nasional, ket gistay bin-ig a kasalengan. Agtubo ti saleng a Canary, ti kangrunaan a kayo, iti amin a disso malaksid kadagiti narangkis unay nga ansadna, a mangsalaknib iti bakud ti caldera iti kanayonan pay a panagreggaay. Gapu ta gistay naisina manipud iti makinruar a lubong gapu ta narigat a madanon, ti di pay nadadael a caldera ket natalged a lugar ti kinapintas ken kinatalna kadagiti pagay-ayatdat’ nakaparsuaan nga agpasiar iti unegna.

Ti Gomera​—Paglasatan a Bato nga Agpa-America

Manipud iti daytoy misterioso a puro a naglayag ni Columbus a nagturong iti di ammo [a lugar]. Kaparparmek idi dagiti Español dayta, ket dimmagas ni Columbus iti maysa a sangladan ti San Sebastían tapno suplayanna dagiti barangayna iti danum ken abastona.

Idi tiempo ni Columbus, kadaanan pay laeng ti panagbiag dagiti Guanches, dagiti agindeg iti dayta a puro, ngem tattaoda a nalaing a tumulad. Gapu iti naturod a kasasaad ti aglawlaw, napatanorda ti naisangsangayan a pagsasao a pakabuklan dagiti sagawisiw a makatulong kadakuada nga agtungtong kadagiti pantok ti katurturodan uray agaaddayoda iti sumagmamano a kilometro. Nupay nalipatanen ti kaaduan, us-usaren pay laeng dagiti lallakay daytoy a “pannakisagawisiw” no kayatda a maipakaammo a dagus ti maysa a padamag. Namin-anon a nangngegan dagiti Saksi ni Jehova a mangaskasabada kadagiti nasulinek a purok ti sasao nga “Adda dagiti Saksi ditoy!” a maisagawisiw manipud iti katurturodan.

Iti nangatngato nga ansad ti puro ket naaramid ti maysa a parke nasional a mangsalaknib iti kadaanan a kabakiran. Ti nasipnget nga unegna, a kanayon a malinnaawan ken napno iti nagtitiritir a sangsanga nga inabbungotan ti lumot, ipalagipna dagiti nabayagen a nalipatan nga estoria maipapan kadagiti engkantada idi ugma. Nupay mabalin a kasla karkarna dayta, [ngem] masansan nga agtudo iti sirok dagiti kayo. Dagiti ulep a kanayon a yangin ti kasaor iti kabakiran ti [arigna] “susuen” ti kaykayo. Isu a kanayon nga agarbis iti sirok dagiti kayo, idinto ta iti tay-ak mabalin a di pulos agtudo.

Ipamatmat dagiti tedtedda a fossil a timmaud idi daytoy a kabakiran ti laurel (a maawagan laurisilva) iti intero a rehion ti Mediteraneo. Ngem ti panagbaliw ti panniempona iti napalabas a rinibo a tawen ti nangpabassit unay iti saklawenna iti sumagmamano laengen a turod kadagiti Puro ti Canary.

Ti Lanzarote​—Naisalsalumina a Disierto a Puro

Ti Lanzarote ket maysa a disierto a puro a, nupay addada agindeg, talaga a kasla disierto dayta. Manmano nga agtudo. Kanayon a narigat idi ti biag ditoy para iti bassit a populasionna, ngem dua a siglo ti napalabasen, agsasaruno a napigsa a panagbettak ti bulkan ti nangbalbaliw iti buya ti puro. Dagiti bulkan ti nangyeg ti ipapatay ken biag. Ipapatay, gapu ta kakapat iti puro ti ginaburan ti lava a nangpukaw iti adu a purok ken balbalay. Biag, gapu ta ti dapo dagiti bulkan ti nakatulong iti panagbiag dagiti agindeg.

Gapu iti adu a bisil ti bulkan, a tedtedda ti panagbettak, makapagmula dagiti agindeg iti puro iti prutas ken natnateng nupay awan tudo iti adu a bulan. Napno dagiti bangkag iti uppat-pulgada a palunapin ti bisil a saan laeng a mangtaginayon iti kinaagneb ti makin-uneg a daga no di ket aktual a makaala iti agneb manipud iti nalinnaaw nga angin iti rabii ken maagsep dayta ti makin-uneg a daga. Di ninamnama nga agtubo manipud iti nangisit a bisil ti kaubasan, kayo nga igos, kamatis, mais, ken dadduma pay a mula.

Saklawen ti Timanfaya National Park dagiti dadakkel a wangawangan ti bulkan ken nalawa nga aglawlaw a sinaknapan ti lava nga impugsoda. Ti kas disierto a panniempona ti nangtaginayon iti timmangken a lava, ket mabalin a madarepdep ti sangaili nga agpasiar iti parke a kas idi kalman la a napasamak ti panagbettak ti bulkan. Ti makaay-ayo a buya ti aglikmut iti bulkan, agraman ti napintas a puraw a buya dagiti purok, ti mangted iti naisangsangayan a kinapintas ti puro.

Nalabit dagitoy a makaallukoy a puro ti bulkan ket pammadayaw iti kinamannakibagay dagiti agindeg ken dagiti mula nga agtubo sadiay. Kangrunaan ti amin, ti natural a kinapintasda ti mangtignay iti maysa a managraem a sangaili a mangiturong iti pammadayaw iti Namarsua ti kasta a kinanadumaduma.

[Footnote]

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 18]

Dagiti Ayup ken Mula iti Puro ti Canary

Ti canary. (1) Adu pay laeng dagitoy a billit, a naipanagan kadagiti puro, nupay iti let-ang, saanda a kas iti kinapintas dagiti nalatak a billit nga adda kadagiti tangkal a dagiti kolorda ket resulta ti napili a pannakapaaduda iti nasuroken nga uppat a siglo.

Kita ti aeonium. (2) Nasurok a dua dosena a kita ti nasarakan kadagiti amin a puro, nga adu ti nagtubo iti rengngat dagiti bato. Dadduma, kas ti Aeonium lancerottensis, (3) ti agtubo iti timmangken a lava.

Ti Teide violet. (4) Agbiag dagitoy a makaay-ayo a sabong iti narigat a pagtubuan ti mula nga aglawlaw ti bulkan iti kangato a nganngani 3,700 metro manipud iti patas ti baybay.

Ti mula a saba. (5) Naimula ti saba kadagiti Puro ti Canary iti unos ti ginasuten a tawen. Innala ida dagiti Español a manangkolonia idiay Caribe kalpasan unay ti pannakatakuat ti America.

Ti nalabaga a tajinaste. (6) Dagiti nagraraay a babassit a nalabaga a sabong, nasidet ti natimbukel a panagtuboda iti aglikmut ti maymaysa nga ungkay a madanonnat’ katayag a nasursurok ngem innem a pie.

Ti dragon tree. (7) Ti naisalsalumina unay ken pagay-ayatda a kayo iti puro, daytoy a pagarigan ket nakunan a tallo ribo ti tawenna. Dagiti specimen idi ugma kas iti daytoy ket siaannad a napadakkel kadagiti parke ti ili.

[Mapa]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

La Palma

Tenerife

Gomera

Hierro

Lanzarote

Fuerteventura

Grand Canary

[Dagiti ladawan]

Ti Tenerife ket adda iti likmut ti Pico de Teide, maysa a di-aktibo a bulkan

1. The Canary.

2. Aeonium species.

3. Aeonium lancerottensis

4. The Teide violet.

5. The banana plant.

6. The red tajinaste.

7. The dragon tree.

[Dagiti ladawan iti panid 16, 17]

1. Granadillo

2. Tabaiba Majorera

3. Verol dulce

4. Ercila

5. Hierba blanca

6. Teide violet