Dagiti Bulkan—Agpegpeggadkayo Kadi?
DAGITI bumbumtak a bulkan a mangipugpugso iti napudot a dapo ken mangyayus iti agburburek a lava, ti mangpataud iti sumagmamano kadagiti naisangsangayan unay a panagpabuya iti natural nga enerhia ditoy daga. Nalabit saankay pay a nakakita a mismo iti kasta a pasamak, ngem mabalin a natagiragsakyon ti agdigus iti hot springs ti bulkan wenno naragsakan a nangan iti taraon a naimula iti nadam-eg a daga a buklen ti dapo ti bulkan. Dadduma ti magunggonaan pay iti geothermal nga enerhia kadagiti pagtaenganda.
Itay nabiit, nupay kasta, nasaksian ti adu nga agnanaed iti asideg dagiti aktibo a bulkan ti ipapatay ken pannakadadael gapu kadagiti didigra a pinataud ti bulkan. Sipud ti naranggas a panagbettak ti Mount St. Helens idiay abagatan a laud ti Washington State, U.S.A., idi Mayo 18, 1980, naipasidong ti nadumaduma a paset ti lubong iti kasla awan sardayna a makapapatay a panagbettak ti bulkan. Nalab-awan ti dagup ti biag a nagudas kabayatan daytoy a tiempo ti nairekord agpaay iti napalabas a pito a dekada, ket nagdagup iti ginasgasut a milion a doliar dagiti nadadael a sanikua. Rimsua dagiti gistayan didigra idi a ti nayangin a dapo ti bulkan ti nakapukawan dagiti eroplano iti bilegda, a nakapilitanda nga aglanding a dagus.
Kaaduan a makadadael isu dagiti panagbettak ken agsasaganad a panagayus ti pitak ti Mount Pinatubo idiay Pilipinas, a nangdadael iti pinullo a ribu a balay, ken ti Nevado del Ruiz, idiay Colombia, a nanggudas iti nasurok a 22,000 a tattao. Posible ti ad-adu pay a didigra. Kuna dagiti eksperto iti bulkan a da Robert Tilling ken Peter Lipman iti U.S. Geological Survey nga, “inton tawen 2000, mabalin nga umadunto iti agarup 500 milion ti populasion nga agpegpeggad manipud bulkan.”
Mabalin ngarud a nainsiriban nga iyimtuodyo: ‘Agnanaedak kadi iti asideg ti aktibo, wenno posible nga aktibo a bulkan? Ania ti kapepeggadan a kita ti panagbettak, ket ad-adda kadi a makaituggodda iti makapapatay a pangta ti dadduma a kita ti panagbettak? No agnanaedak iti lugar a napeggad gapu iti bulkan, aniat’ maaramidak tapno mapabassit ti peggad?’
Dagiti Aktibo a Bulkan—Sadinot’ Ayanda?
Mabalin a masdaawkayo no maammuanyo nga agnanaedkayo iti asideg ti matmaturog a bulkan ket talaga a maapektarankayo no bilang agriing manen. Naballigi dagiti sientista a mangad-adal kadagiti bulkan (pagaammmo kas volcanologist) kadagiti kallabes a dekada saan laeng nga iti panangilasinda kadagiti aktibo ken matmaturog a bulkan no di pay ket iti panangtarusda no apay a tumaud dagiti bulkan iti sumagmamano a lugar.
Kitaenyo ti mapa (panid 17), a mangipakita kadagiti lugar ti dadduma iti nasurok a 500 a bulkan a nairekord kas aktibo. Agnanaedkayo kadi iti asideg ti maysa? Iti sadinoman a lugar, ipamatmat dagiti burayok, abut iti bulkaniko a rehion a pagruaran ti napudot nga asuk ken alingasaw, ken hot springs ti kaadda ti dadduma a matmaturog a bulkan; dagitoy ti posible a mariing iti masanguanan. Nasurok a kagudua kadagiti aktibo a bulkan ti nailikmut iti igid ti Pacifico, a buklen ti pagaammo kas Ring of Fire (Kadena ti Apuy). Tumpuar ti dadduma kadagitoy a bulkan kadagiti kontinente, kas idiay Cascade Mountains ti North America ken ti Andes Mountains ti South America, idinto ta mangbukel ti dadduma kadagiti arigna kadena nga isla iti taaw, kas iti Aleutian Islands, Japan, ti Pilipinas, ken akin-abagatan nga Indonesia. Kadawyan met dagiti bulkan iti lugar ken asideg ti Mediteraneo.
Naammuan dagiti sientista a tumaud dagitoy a bulkan kadagiti ketegan ti dadakkel, agtigtignay a tikap ti crust, wenno plate, nangnangruna no ti ocean plate nailumlom iti uneg ti continental plate. Maawagan iti subduction daytoy a proseso. Ti bara a sumngaw iti daytoy a proseso ti mangiruar iti magma (narunaw a bato) a rummuar nga agayus iti rabaw. Kanayonanna, dagiti kellaat a tignay iti nagbaetan dagiti plate ti mangpataud kadagiti napigsa a ginggined iti adu kadagiti umasping a lugar a makapadas iti ibebettak ti bulkan.
Mabalin met a tumaud dagiti bulkan iti lugar a pagwarasan dagiti ocean plate. Mapasamak ti adu kadagitoy a panagbettak iti arisadsad ti taaw ken di makita ti tao. Nupay kasta, no agnanaedkayo iti isla a pagilian ti Iceland, addakayo iti ngatuen ti Reykjanes Ridge, a mangikonektar iti Mid-Atlantic Ridge, a pagsisinaan dagiti plate a pakairamanan ti North ken South America kadagidiay a pakairamanan ti Europe ken Africa. Iti sumagmamano a pasamak, dagiti naiputputong a hot spot iti uneg dagiti plate ti crust ti nakapataud iti dadakkel a bulkan idiay Hawaii ken iti kontinente ti Africa.
Ania Dagiti Peggad?
Maimpluensiaan ti kinakaro ti peggad nga ipaay ti bulkan babaen ti nabiit pay a historia ti aktibidad, a pakairamanan ti kapigsa dagiti bulkaniko nga ibebettak ken dagiti mainaig a peggad. Ti peggad iyanninawna ti kadakkel ken panagsagana ti populasion nga agnanaed iti napeggad a lugar. Umuna, usigentayo dagiti peggad.
Kaaduanna, umad-adu a napeggad a panagbettak ti patauden ti magma a nabaknang iti silica. Nakaro ti panagpapada daytoy a kita ti magma, ken temporario a sullatanna ti bulkan agingga a mangurnong dagiti gas iti umdas a pigsa a mangpabettak iti bulkan. Tumangken dagiti nabaknang iti silica a magma kas napusyaw ti kolorda a bato ken kadawyan kadagiti bulkan iti igid ti ketegan dagiti plate. Dagiti ibebettak ti mabalin met a rumsua no makasabet iti danum ti ngumato a magma ken mangpaalingasaw iti dayta. Makapapatay ti napudot a dapo a pinataud ti napigsa a panagbettak—tallo a bulkan idiay Caribbean-Central America a rehion ti nangpapatay iti nasurok a 36,000 a tattao iti uneg ti innem a bulan idi 1902.
Iti kasumbangirna, dagiti napudot a lugar ti taaw ken bulkan a timpuar idi nagsina ti dua a plate, ken adu a sabsabali pay, ti buklen kangrunaanna iti nalitem a basalt, a bassit ti silica-na ngem nabaknang iti iron ken magnesium. Pluido ti basalt magma ken kaaduanna nga agresulta iti kalalainganna ti kinapigsana wenno saan a napigsa nga ibebettak ken kasta met a nabannayat ti panagtignayna a lava ti agayus a nalaka a liklikan dagiti tattao. Kaskasdi, mabalin a napaut dagitoy nga ibebettak—nagtultuloy a bimtak sipud pay Enero 1983 ti Kilauea a bulkan iti isla ti Hawaii. Nupay adu a sanikua ti nadadael kadagita nga ibebettak, manmano a mangibungada iti pannakadangran wenno ipapatay.
Mangideposito iti adu a dapo iti wangawangan ti bulkan ti dadduma nga ibebettak, a pakaigapuan ti panagreggaay wenno, no mailaok iti adu a niebe, yelo, wenno danum, ti mangpataud iti adu a pitak a nalaka la a manglapunos kadagiti tanap. Dagita a mayayus a pitak (maawagan met kas lahar, manipud iti termino dagiti taga Indonesia para iti lava) ti makadanon iti adu a kilometro manipud iti bulkan, nalabit mabayag kalpasan a simmardengen ti ibebettak.
Nangnangruna nga adayot’ danonen, ngem manmano a mapasamak, dagiti aluyo—nagdadakkelan a dalluyon ti taaw a patauden ti ibebettak iti taaw wenno panagreggaay ti submarino iti igid ti tumtumpuar a bulkan. Agbiahe dagitoy a nagpipigsa a dalluyon iti kapartak a ginasut a kilometro iti kada oras. Nupay nakababbaba dagiti aluyo iti arisadsad ti taaw, pulos a dida makaipaay iti peggad kadagiti aglabas a barko, sipapartak a ngumatoda iti asideg ti takdang. Nangatngato dagitoy a dalluyon ngem iti balbalay ken adu a pasdek. Idi 1883, idi bimtak ti Krakatau, 36,000 ti nagudas ti biagda bayat nga immablat dagiti aluyo iti kosta ti Java ken Sumatra.
Ti dadduma a peggad ti bulkan a makadangran wenno makasinga iti biag iramanna ti panagtinnag dagiti dapo ken batbato ti bulkan, atmosperiko a shock wave a patauden dagiti napigsa nga ibebettak, makasabidong nga angot, acid rain, ken ginggined. Gapu iti pinullopullo a napeggad unay a bulkan a naammuan iti intero a lubong ken ti laksalaksa a posible a peggad, talaga a komplikado, makakarit nga aramid ti napateg a panangusig kadagiti peggad ti bulkan.
Mapabassityo Kadi ti Peggad?
Bayat nga umad-adu ti populasion ti lubong, umad-adu a tattao ti agnanaed kadagiti posible a napeggad a bulkaniko a lugar. Gapu itoy, agraman ti nabiit pay nga iyaadu ti bulkaniko nga aktibidad iti sangalubongan, pabpabilgen dagiti volcanologist dagiti panagreggetda a mangpabassit kadagiti peggad ti bulkan. Iti dadduma a kaso, naballigi dagiti panagipadles ken panangipakpakauna iti ibebettak, ket naispal dagiti biag. Aniat’ pakaikugnalan dagita a padles?
Kadawyan nga agginggined nga umuna sakbay a bumtak ti bulkan wenno ti estruktura iti uneg, a mangisenial iti panagpangato ti magma. Bayat a maurnong ti magma iti ngato ti bulkan, maurnong ti puersa. Rummuar dagiti gas, ket mabalin a bumara ken umalsem ti danum iti uneg. Mabalin met a rumsua sakbay ti dakkel dagiti babassit nga ibebettak. Mabalin a mamonitor amin dagitoy a pasamak.
Sakbay unay ti maysa nga ibebettak, makaala dagiti geologist iti ideya ti posible a peggad babaen ti panangusigda iti rekord ti bato. Iti adu a daras, maulit dagiti kita ti bulkaniko nga ayus ken dagiti segundario a peggad, wenno ibebettak a kaasping dagidiay dadduma a naadal a bulkan. Maikugnal kadagita nga impormasion, naaramid dagiti mapa a mangipakita kadagiti kapepeggadan a lugar para iti adu a bulkan.
Dagiti tulbek ti panangispal iti biag manipud kadagiti peggad ti bulkan iramanda ngarud ti panangusig ken panangmonitor dagiti volcanologist iti bulkan agraman ti nasakbay a pakdaar dagiti lokal nga autoridad iti umad-adani a didigra. Maisupadi kadagiti ginggined, a kaskasdi a makaliklik unay iti padles, mabalin a siuumiso a mamonitor ti adu a bumtak a bulkan tapno maibakuit dagiti tattao a mabalin a madangran ti ibebettak sakbay ti makadadael a pasamak. Nagpateg a panawan ti napeggad a lugar, agsipud ta kaaduanna kadagiti aramid-tao nga estruktura bassit wenno dida makasalaknib maibusor iti kinapigsa ken bara ti bulkaniko a layus ken panagbettak ken dagiti makadadael a puersa ti panagreggaay, panaglayus ti pitak, ken aluyo.
Nupay maar-aramid dagiti makomendaran a panagregget tapno makissayan ti panangdangran, panangpapatay, ken panangdadael dagiti ibebettak ti bulkan ken dagiti mainaig a peggad, kaskasdi a di pay la kabaelan ti tao nga ipadles a siuumiso dagiti ibebettak ken mainaig a makadidigra nga aktibidad, tapno maipasigurado ti naan-anay a kinatalged manipud kadagiti peggad ti bulkan. Napapatay uray pay ti dadduma kadagidiay a mangmonmonitor kadagiti bulkan agsipud ta naipangetda iti di ninamnama nga ibebettak. Nupay kasta, no agnanaedkayo iti asideg ti posible nga aktibo a bulkan, masapul nga ipangagyo ti aniaman a pammakdaar dagiti lokal nga autoridad. No aramidenyo dayta, dakkelto ti gundawayyo a makalasat iti bulkaniko a didigra.—Impatulod ti maysa nga astrogeologist.
[Kahon iti panid 18]
Panangipakpakauna iti Bulkaniko nga Ibebettak Manipud Law-ang?
Darepdepenyo ti panangrukod kadagiti panaggaraw ti rabaw dagiti bulkan iti kinaumiso ti maysa a sentimetro manipud kadagiti satellite a 20,000 a kilometro iti ngatuen ti daga—nga agbibiahe iti 5 kilometro iti kada segundo, awan kurangna! Nagbalin daytoy a posible babaen ti Global Positioning System (GPS), a buklen ti sumagmamano a satellite a mainayon iti estratehiko ti pannakaisaadna a radio receiver ditoy daga. Agpaay iti tunggal rukod, siuumiso a matunton dagiti posision ti agarup uppat a satellite. Marukod ti oras babaen kadagiti atomic clock, a talaga nga umiso. Dagitoy a pangrukod, a mabalin iti aniaman a kasasaad ti panawen, ti addaan iti sumagmamano a pagimbagan iti rabaw ti naikugnal-uneg a pamay-an ti panangsurvey. Mabalin a maparang-ay dagiti pangrukod ti GPS ti pannakaipadles dagiti bulkaniko a panagbettak, a mabalin a kasakbayan ti tawtawen ti ilalawa ti bulkan. Nausaren daytoy a teknolohia kadagiti bulkan idiay Iceland, Italy, Japan, ken United States.
[Mapa iti panid 17]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Dagiti aktibo a bulkan ken crustal plate iti lubong
Dagiti aktibo a bulkan
Dagiti ketegan ti plate
Ti ngato irepresentarna ti dadduma kadagiti nasurok a 500 nga aktibo a bulkan
[Credit Line]
Mountain High Maps™ copyright © 1993 Digital Wisdom, Inc.
[Ladawan iti panid 16]
Dapo manipud bulkan nga Unzen, Japan, a nagayus iti lugar a kabalbalayan
[Credit Line]
Orion Press-Sipa Press
[Ladawan iti panid 16]
Ti bumbumtak a Mount St. Helens, idi Hulio 22, 1980
[Credit Line]
USGS, David A. Johnston, Cascades Volcano Observatory
[Ladawan iti panid 16]
Ti Mount Etna, Sicily, a nabiit pay a nangipugso iti lava iti 15 a bulan
[Credit Line]
Jacques Durieux/Sipa Press
[Ladawan iti panid 17]
Ti Mount Kilauea, Hawaii, ti nangnayon iti agarup 200 nga ektaria iti isla
[Credit Line]
©Soames Summerhays/Photo Researchers