Nalmeng a Faults iti Daga
IDI Agosto 18, 1994, agarup 171 a tattao ti natay idiay Algeria gapu iti napigsa a ginggined. Ginasut ti nadangran, ket rinibu ti napukawan iti balay. Sumagmamano a lawas sakbayna, nagginggined met iti napigsa idiay Bolivia, Colombia, ken Indonesia, a nakapukawan ti ginasut a biag no pagdadagupen.
Ammoyo kadi a napasamak dagitoy a nakaro a didigra? Nalabit saan, malaksid no naapektarankayo a mismo kadagitoy wenno agnanaedkayo iti kabangibang a pagilian. Iti kasumbangirna, idi nagginggined iti napigsa idiay California, E.U.A., napartak ti panagsaknap ti damag, ket gistay dagus a nagun-odan dagiti nasientipikuan nga impormasion maipapan iti ginggined.
Ti akin-abagatan a California pay laeng ngamin ti sigaganetget nga inadal dagiti sientista, a sadiay nasurok a 700 a dokumento ti seismometer maipapan iti ginggined nga addaan iti magnitude nga uray la 1.5. Ti kangrunaan a nangipamaysaan dagiti seismologist iti panagadalda iti dayta a lugar ilawlawagna ti nawadwad nga impormasion maipapan iti ginggined manipud iti rehion.
Nabiit Pay a Takuat
Talaga a ti naganetget a panagsirarak ti timmulong kadagiti sientista iti adu a pagilian a manganag kadagiti ginggined ket ginandatda pay nga ipakpakauna ida inton agangay tapno maliklikan ti pannakakettel ti biag. Nagpateg ti kasta a teknolohia, tangay tinawen nga agarup 40 a ginggined a nakaro ti magnitude-da ti mangapektar iti nadumaduma a paset ti lubong. Addada met nakapkapuy a ginggined a saan a pulos a makadangran ngem medio napigsan a marikna. Agarup mamin-40,000 agingga iti 50,000 a daras a mapasamakda iti kada tawen!
Kaaduan a ginggined ti agparang a resulta ti dadakkel a pannakatikap ti bato iti uneg ti daga ket kellaat a matnagda iti baro a paglugaranda no magunggonda. Kadawyanna, rumsua dagitoy a pannakagunggon agraman ti panagbirri ti rabaw ti daga. Dagitoy a panagbirri ti pagaammo kas faults.
Kaaduan a tiempo, kabaelan nga imapa dagiti sientista ti lugar dagitoy a fault, iti kasta maitudoda ti nalaka a maginggined a luglugar. Apay a kunaentayo, “kaaduan a tiempo”? Agsipud ta nabiit pay a naammuan dagiti sientista a saan a mapangnamnamaan dagiti mapada a kas iti impagarupda idi. Kas pagarigan, mariro dagiti sientista iti nabiit pay a panangipalgak a rumsua ti kaaduan kadagiti marukod a ginggined idiay California agraman dagiti nalmeng a fault—iti adu a kasasaad kadagiti lugar a sigud nga imbilang dagiti geologist kas saan a maginggined a lugar.
Sigun kadagiti earth scientist a da Ross Stein iti U.S. Geological Survey ken Robert Yeats iti Oregon State University, “ti in-inut nga agtambukor a daga ti nalabit saan unay a mamagpeggad a kasasaad ti daga, a mangipalagip kadagiti natalna a kasasaad imbes a mangpaalerto iti tao iti peggad.” Nupay kasta, inlasin dagiti panagadalda dagiti aktibo a fault ti ginggined iti uneg dagiti timmambukor a bato, nga adu ti mabalin a nagagara gapu kadagiti nalmeng a deposito ti krudo. Apay a nabaelan dagitoy a fault iti uneg ti daga a liklikan ti pannakatakuat, ket kasano kakaro ti peggadda?
Peggad a Rumbeng nga Ikaso
Nabayagen nga ammo dagiti geologist a mabalin a masedsed dagiti bato ken makulpi a kas iti marenren a nisnis. Ngem kaaduanna, impagarupda nga in-inut, nabannayat a proseso daytoy. Nupay kasta, ipakita dagiti nabiit pay a panagadal maipapan kadagiti aktibo a renren dagiti bato a kellaat a tumambukor—agingga iti 5 metro iti sumagmamano laeng a segundo! Daytoy a panagrenren ti mangitalmeg iti bato iti uneg. Ti resulta a pannakagarawna ti mangbirri iti bato iti naun-uneg a paset ti kulpi, ket maysa a pedaso ti bato ti mangrugin nga agtulid iti sabali. Dagitoy kasla di makadangran a renren agraman ti naikali nga aktibo a fault-da ti mangpataud iti ginggined sakbay a madlaw ida dagiti seismologist. Ti kasta nga aktibidad ti fault iti uneg ti daga ti mangpataud iti napipigsa a ginggined a kas kadagiti naminminar a fault, a makita iti rabaw ti daga.
Ti ginggined idi Enero 17, 1994, idiay Northridge idiay lugar ti Los Angeles ti nabiit pay a pagarigan ti maaramidan ti nalmeng a fault. Ti ginggined ti pinataud ti nakaun-uneg nga aktibidad ti fault a rimsua manipud 8 agingga iti 19 kilometro iti uneg ti daga. Sakbay ti ginggined, awan a pulos ti ammo dagiti sientista maipapan iti kaadda ti fault. Daytoy a nalmeng a fault ti nangpataud iti nasaknap a pannakadadael ti sanikua, pannakadangran iti nasurok a 9,000 a tattao, ken ipapatay ti 61.
Atapen dagiti sientista a dagiti nalmeng a fault ti pakaigapuan ti adu a napipigsa a ginggined, saan la nga idiay California no di pay ket idiay Algeria, Argentina, Armenia, Canada, India, Iran, Japan, New Zealand, ken Pakistan. Iti napalabas a sumagmamano a dekada, rinibun ti natay kadagitoy a lugar kas resulta dagiti ginggined a mabalin a gapu kadagiti nalmeng a fault.
Sangsanguen itan dagiti sientista ti karit a takuaten ti lugar dagitoy nga aktibo a renren ken ipadles ti posible a napeggad a panaggingginedda. Kabayatanna, saandan a tagibassiten ti makadadael a bileg ti kasla di makadangran a makulpi a turod.
[Kahon iti panid 22]
Lumlumned Kadi ti Los Angeles?
Ti nasaknap a network dagiti fault ken renren a masarakan iti uneg ti Los Angeles, California, ti mamagbalin iti daytoy a rehion a saan a naan-anay a natalged. Agparang a ti Los Angeles basin agdadarison iti pannakasedsed a pinataud ti kabangibang a panagallon ti San Andreas Fault. (Kitaenyo ti Hulio 22, 1994 a ruar ti Agriingkayo! pinanid 15-18.) Pattapattaen dagiti lokal a geologist a ti pannakarenren ti maigapu iti pannakasedsed a mabalin a mangpabassit iti kalawa ti daga ti Los Angeles basin iti maysa a kuadrado nga acre iti kada tawen.
[Picture Credit Line iti panid 21]
Globo: Mountain High Maps™ copyright © 1993 Digital Wisdom, Inc.