Dagiti Ginggined ti California Kaanonto a Dumteng ti Dakdakkel?

NAGUNGGON ti daga. Bimtak dagiti tubo ti gas. Narba dagiti patakder. Rimsua ti uram. Daytoy kadi ti nabiit pay a ginggined iti Los Angeles? Saan. Dayta ti ginggined a napasamak idiay San Francisco idi Abril 18, 1906. Dayta a ginggined, ken ti tallo-aldaw nga uram a simmaruno, dinadaelna ti 512 a bloke iti sentro ti ili ken pinatayna ti 700 a tattao.

Aniat’ namataud kadagita a didigra?

Padasen nga ilawlawag dagiti sientista babaen ti panangusar iti teoria a plate tectonics. Kunaenda a ti rabaw ti daga naituon kadagiti agarup 20 a natibker a plate, wenno pedaso dagiti bato a nabannayat nga aggaraw, nga agligsay a manglabas iti maysa ken maysa ket iti dadduma a tiempo agtutuonda. Sibabannayat a mailigsay ti plate iti Pacifico nga agpaamianan, a lumabas iti plate ti Norte America. Ti lugar a pagligsayan dagitoy dua a plate ket maawagan San Andreas Fault. Nayunnat dayta nga agpaamianan agarup 650 milias, manipud iti sabangan ti Gulf of California, ket agpukaw iti Taaw Pacifico iti asideg ti San Francisco.

Nabannayat ti panaggaraw dagitoy a plate, a kasla iti kapartak ti yaatiddog ti kuko ti ramayyo​—sumagmamano a centimetro wenno at-atiddog pay iti makatawen. Iti adu a tawtawen kumaro ti panagrinnirisis no agdekket dagiti plate bayat a mailigsayda iti maysa ken maysa. Kalpasanna mailigsaydan buyogen ti kasta unay a puersa.

Lumasat ti San Andreas Fault iti 53 kilometro iti amianan a daya ti Los Angeles ket lumasat a sumrek iti Taaw Pacifico iti asideg ti San Francisco. Pakasdaawan aya a maseknan dagiti taga California maipapan iti makunkuna a Dakdakkel [a ginggined]?

San Francisco

Kalpasan ti ginggined idi 1906, nagtalinaed a kasla naulimek ti makin-amianan a pungto ti San Andreas Fault. Kalpasanna, iti alas 5:04 t.m. idi Oktubre 17, 1989, nakaperreng ti napattapatta a 50 milion nga Americano iti TV-da a mangbuya iti Sangalubongan a Serye ti baseball manipud San Francisco. Kellaat, nangrugin a nagpallayog ti kamera ti TV. Agarup 100 a kilometro iti abagatan ti San Francisco sipapartak a nagligsay dagiti dua a sikigan ti San Andreas Fault, a nangpataud iti ginggined a nangpatay iti 63 a tattao, nangrebba kadagiti freeway wenno haywey, nangpitpit kadagiti kotse, ken nangpukaw iti pagtaengan dagiti rinibo. Ngem dayta a pananggunggon ket nakapkapuy pay ngem ti naipadto a kapigsa a 8 iti mainanama a Dakdakkel [a ginggined].a

Idi primavera ti 1985, impadto ti U.S. Geological Survey a maysa a ginggined nga 6 ti kapigsana ti mapasamak iti las-ud ti lima a tawen iti 1988 iti asideg ti bassit nga ili ti Parkfield, agarup iti nagguduaan ti baet ti Los Angeles ken San Francisco. Babaen ti nasaksakbay a panangadal iti panaggaraw ti daga iti daytoy a mainanama a ginggined, inanamaenda a maammuan no kasano ti panangipadto kadagiti ginggined ket makaipaayda iti pakdaar nalabit adu nga oras wenno aldaw sakbay pay a mapasamak ti ginggined. Naggatad iti $15 milion daytoy a panagadal, ngem pulos a di napasamak ti ginggined. Kas kinuna naminsan ni William Ellsworth iti U.S. Geological Service, “ti interpretasion kadagiti padron ti ginggined ket saan nga eksakto a siensia.”

Ginggined ti Landers

Gapuna, idi Hunio 28, 1992, awan ti mangnamnama a mapasamak ti ginggined a 7.5 ti kapigsana iti narasay ti taona a lugar nga asideg ti Landers, idiay makin-abagatan a Disierto Mojave iti makin-abagatan a California. Kinuna ti magasin a Time maipapan itoy a ginggined: “Iti sumagmamano a nakaam-amak a segundo, binaliwanna ti lugar dagiti lansangan, binangkingna dagiti pag-parkingan ken dinadadaelna ti kasasaad ti daga iti adu a di napakpakadaan a pamay-an, a nakaskasdaaw ta kinettelna ti maysa laeng a biag.” Para iti ginggined a kastoy ti kapigsa, bassit laeng dagiti naperdi.

Gapuna saan a daytoy daydiay Dakdakkel. Kinapudnona, saan pay a napasamak idiay San Andreas Fault no di iti basbassit a fault iti aglawlaw ti San Andreas.

Nupay kasta, posible, a ti ginggined ti Landers, agraman daydiay basbassit idiay asideg a Big Bear, mabalin a tignayenda ti asideg a paspaset ti San Andreas. Kinuna dagiti sientista a dagiti nagdedekket a plate iti makin-abagatan unay a paset ti San Andreas adda 40 porsiento a gundawayda a maligsay iti las-ud ti sumaganad a 30 a tawen. Mabalin a daytat’ mangtignay iti nabayagen a pagam-amkan a Dakdakkel, a 8 ti kapigsana isu a mamin-lima a daras a napigpigsa ngem ti napasamak idiay Landers.

Los Angeles

Kalpasanna, idi Enero 17 iti daytoy a tawen, nagunggon a nariing ti Los Angeles idi alas 4:31 t.b. Agarup 18 kilometro iti sirok ti aduan tao a San Fernando Valley idiay Los Angeles, naipagarup nga adda pedaso ti bato a naligsay iti agarup 5.5 metro iti abay ti nakaun-uneg a fault. Daytoy a sangapulo-segundo a panaggunggon nga 6.6 ti kapigsana kinettelna ti 57 a biag. Nakalkaldaang, natay ti 16 a tattao iti maysa a narba nga apartment. Maysa a lalaki a nakalasat ti napupok iti walo nga oras iti sirok ti 20 tonelada a narba a konkreto a pagparkingan. Dinadael ti narba a freeway ti kangrunaan a dalan ti siudad nga agpa-amianan. Nagserra dagiti simbaan, eskuelaan, tiendaan, ken maysa a kangrunaan nga ospital. Kas masansan a mapasamak, ad-adda a nagsagaba dagiti nababa-ti-sapulda a pampamilia gapu iti panagnaedda kadagiti daan a patakder a naibangon sakbay a naipasdek dagiti linteg ti panagbangon kadagiti patakder a naandur iti ginggined.

Imparangarang daytoy a ginggined dagiti parikut a mabalin a tumaud uray pay kadagiti babbabassit a fault nga adda a mismo iti sirok ti kangrunaan a siudad. No maipapan kadagiti tattao, aniaman a ginggined ket Dakdakkel kadakuada no agnanaedda iti sentro ti ginggined!

Dakdakkel pay koma ti nadadael no awan dagiti nainget a lokal a pagalagadan iti panagbangon. Mangisuro ti tunggal ginggined kadagiti leksion a mamagbalin a nalaklaka [ti panangtaming iti dayta] iti sumaganad. Dadduma nga overpass a napatibker kalpasan ti napalabas a ginggined nalasatanda daytoy; dadduma saanda a nalasatan. Ngem ti pudpudno a pakasubokan dumtengto no maysa a dakkel a ginggined​—ti pudno a dakdakkel​—ket mapasamak iti asideg ti maysa a kangrunaan a siudad. Mabalin kadi nga idiay manen Los Angeles?

Dumtengto Aya ti Maikadua a Dakdakkel?

‘Ay, Saan! Awan koman ti sabali pay! Sobran ti maysa!’ Nupay kasta, makitkita ti dadduma a geologo a dumteng ti sabali a dakdakkel pay. Kinuna ti magasin a New Scientist nga Enero 22, 1994: “Dagiti napeggad a fault lines nga adda iti sirok ti Los Angeles mabalin a mamataudda iti ‘Dakdakkel’ nga ad-adda a makadadael ngem daydiay namnamaenda a mapasamak sadiay fault ti San Andreas, ipakdaar dagiti eksperto. . . . Ti tukok ti Los Angeles ket aduan kadagiti thrust fault, agsipud ta ti fault ti San Andreas​—a nayunnat nga agpaamianan-agpaabagatan iti kaaduan a lugar iti estado​—agkurba nga agpalaud idiay Los Angeles, a mamagbalin a narigrigat ti ilalasatna iti dayta a lugar. Iti dadduma a pamay-an, ti umak-akar a daga iti plate ti Pacifico masapul a labsanna dayta a kurba ket agtultuloy iti panagpaamiananna.”

Bayat a naggaraw dagiti plate ti Pacifico, kuna dagiti geologo, napataud dagiti nagsasangal a thrust fault idiay tukok ti Los Angeles, ket maysa kadagitoy ti nakagapu iti ginggined a narikna sadiay iti nasapa a paset daytoy a tawen. Maipapan iti dayta a ginggined pinasarunuan ti magasin a New Scientist ti immuna a reportna iti daytoy, makalawas laeng ti napalabas: “Patien pay laeng dagiti sientista a ti nakagapu isut’ maysa a thrust fault​—maysa a sadiay naligsay ti maysa a pedaso ti bato ket naituon iti sabali. Bayat ti ginggined idi napan a lawas, timmayok ti Bambantay Santa Susana iti amianan ti sentro ti ginggined iti agarup 40 centimetro [16 pulgada] ken naigiddan a nayakar iti 15 centimetro [6 pulgada] a nagpaamianan.”

Marikna ni Kerry Sieh, maysa a geologo iti Caltech, a dagiti babbabassit a thrust fault nga agkukurus iti tukok ti Los Angeles mabalin a kas met la iti kapeggad ti main-inanama pay laeng a [ginggined] idiay San Andreas a 8 ti kapigsana. Ngarud agimtuod ni Sieh a pampanunotenna ti Los Angeles: “Posible kadi a mapadasantayto a talaga ti dakdakkel, ti kapigsa a 8, a ti sentrona ket Los Angeles?” Maysa a nakaam-amak a saludsod, no panunoten dagiti minilion a tattao sadi Los Angeles!

Kasla ibturan dagiti taga California dagiti ginggined, a kas ti dadduma a tattao ibturanda dagiti bagyo, layus, wenno tornado.

[Footnote]

[Mapa iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dagiti nagnaan ti thrust fault iti tukok ti Los Angeles

San Andreas Fault

Los Angeles

TAAW PACIFICO

[Ladawan iti panid 15]

Ti nadadael a freeway a dinadael ti 1994 a ginggined ti Los Angeles

[Credit Line]

Hans Gutknecht/ Los Angeles Daily News

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti gil-ayab manipud kadagiti bimtak a tubo ti gas a binettak ti ginggined idi 1994

[Credit Line]

Tina Gerson/Los Angeles Daily News

[Ladawan iti panid 18]

Daytoy narba a paset ti freeway ti Los Angeles ket narba idi ginggined a sangapulo-segundo nga 6.6 ti kapigsana

[Credit Line]

Gene Blevins/Los Angeles Daily News