Asino ti Makaipaay iti Manayon a Talna?

“Pandayendanto dagiti kampilanda a pagbalinen a dingding ti arado, ken dagiti pikada a pagbalinen a komkompay: ti nasion saannanto nga itag-ay ti kampilanna a maibusor iti nasion, didanto met adalenen ti pannakigubat uray kaano.”

NAGTAUD iti Isaias kapitulo 2, bersikulo 4 ti teksto iti ngato, iti bersion ti Biblia a King James. Inadaw ti Human Development Report 1994 nga impablaak ti United Nations Development Programme (UNDP) dagitoy a sasao ken kinunana pay: “Kasla napasamak daytoy a padto idi nagpatingga ti cold war [idi 1990]. Ngem agingga ita, napaneknekan a naatap daytoy a namnama.”

Panangkissay iti Militar

Maysa a nangpakapuy kadagiti inanama maipapan iti talna isut’ di pannakaikuyog ti dakkel a pannakakissay ti gastos ti militar iti panagbaliw ti sangalubongan a kasasaad ti politika. Agpayso, adda ti sumagmamano a panangkissay. Sigun kadagiti report ti UN, bimmaba ti sangalubongan a gastos ti militar manipud iti kangatuan idi a $995 bilion idi 1987 agingga iti $815 bilion idi 1992. Kaskasdi, dakkel pay la a bilang ti $815 bilion. Mapattapatta a katupag dayta ti dagup a masapulan ti kagudua ti populasion iti lubong!

Ti sabali pay a banag a maikontra iti panangkissay kadagiti armas isut’ panangmatmat a di la ket ta makayeg ti militar iti kinatalged. Isu a nupay nagpatinggan ti Cold War, irason ti adu kadagiti industrialisado a nasion a rumbeng a mapagtalinaed a maipangpangruna a magastosan ti kinatalged ti pagilian. Imbaga ni James Woolsey, ti director idi ti Central Intelligence Agency ti U.S., iti Kongreso idi Pebrero 1993: “Napapataytayon ti dakkel a dragon [ti U.S.S.R.], ngem agbibiagtay itan iti kabakiran a napno kadagiti nakaam-amák a kita dagiti nagita nga uleg.”

Kadagiti napanglaw a pagilian, maikalintegan met ti dakkel a gastos ti militar kas pamay-an a panglapped iti iraraut dagiti pagilian a maatap kas posible a dragon ken nagigita nga uleg. Ngem kinapudnona, kinuna ti UNDP, a “manmano a sangalubongan a gubat ti nakirangetan dagiti napanglaw a pagilian, ket adu ti nangusar kadagiti armado a puersada a mangkontrol kadagiti umilida.” Kinapudnona, inlawlawag ti report ti UNDP: “Kadagiti napanglaw a pagilian, 33 a daras nga ad-adu dagiti gundaway a matay manipud iti panangbaybay-a ti kagimongan (manipud malnutrision ken malapdan a saksakit) ngem dagiti gundaway a matay iti gubat gapu iti panangraut nga agtaud iti ruar. Kaskasdi, iti promedio, adda agarup 20 a soldado iti kada maysa a doktor. Uray kaskasano, dagiti soldado ti mabalin a mangkissay iti kinatalged ngem ti mangnayon iti dayta.”

Ti Sangalubongan a Pannakainegosio ti Armas

Kabayatan ti Cold War, naglako ti dua a superpower iti ig-igam kadagiti aliado tapno mataginayon ti aliansa, magun-od dagiti base militar, ken pagtalinaeden ti pannakabalin. Bimmileg ti armada ti adu a nasion. Ita, kas pagarigan, tunggal maysa iti 33 a pagilian ti agtagikua iti nasurok a 1,000 a pakigubat a tangke.

Ita ta nagpatinggan ti Cold War, napukawen ti napolitikaan ken estratehiko a panangikalintegan agpaay iti pannakailako dagiti armas. Ngem napigsa latta dagiti ekonomiko a pakaguyugoyan. Gundaway dayta tapno makaganansia! Isu a bayat a kumapuy ti panagtarigagay dagiti nasion iti igam, abbukayen dagiti managaramid iti armas ti gobiernoda a ti pamay-an a mangtaginayon kadagiti panggedan ken mamagtalinaed a narang-ay ti ekonomia isut’ panangilako kadagiti armas idiay ballasiw taaw.

Kuna ti magasin a World Watch: “Maisupadi iti maiparbeng, no kasano a kiskissayan dagiti superpower ti dadakkel a nuklear a missile-da, sigaganat a mangsapsapulda kadagiti pamay-an a mangilako iti ad-adu a kadawyan a bomba ken paltog a mabalin a gatangento ti asinoman.” Ti presio? Sigun iti Stockholm International Peace Research Institute, $151 bilion ti gatad dagiti kadawyan nga igam a nailako iti sangalubongan a paglakuan kabayatan dagiti tawen manipud 1988 agingga iti 1992. Ti kadakkelan a managlako idiay ballasiw taaw isut’ United States, a sarunuen dagiti pagilian ti dati a Soviet Union.

Agtalinaed ti Nuklear a Pangta

Kasano ngay ti nuklear a pangta? Pinirmaan ti United States ken ti Soviet Union (wenno dagiti kasunona nga estado) ti Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty idi 1987 ken ti dua nga Strategic Arms Reduction Treaties (START) idi tawen 1991 ken 1993.

Imparit dagiti tratado ti START dagiti nakabase iti daga a missile nga addaan iti nasurok ngem maysa a warhead ket imbilinda ti pannakapukaw ti gistay tallo a kakapat kadagiti nuclear warhead iti amin nga alikamen a mangaw-awit iti warhead, agingga inton tawen 2003. Ngem nupay kimmupas ti nuklear a pangta ti Gubat Sangalubongan III, agtalinaed ti nasaknap nga arsenal dagiti nuklear nga igam​—umdasen a mangdadael iti amin a biag ditoy daga iti mamin-adu a daras.

Ti pananglasang kadagitoy nga igam ti mangdegdeg kadagiti gundaway ti nuklear a panagtakaw. Ti Russia, kas pagarigan, ti manglaslasang ken mangipempempen iti agarup 2,000 a warhead iti kada tawen, a mangikkat kadakuada iti kas kadakkel ti gemgem a bola ti plutonium a maawagan pit. Ti warhead pit, a no maaramid ket agkasapulan iti dakkel a gastos ken teknolohia, isut’ kangrunaan a ramen ti nuklear a bomba. Tangay dagiti pit ti kadawyan a maikaha iti palonapin nga asero a manglapped iti radioactivity, mabalin nga iplano ti mannanakaw nga alaen ti maysa sana ibulsa. Ti terorista a nakaala iti datin a naaramid a pit ti mabalin a mangpalawlaw iti dayta iti detonation gear tapno makapataud manen iti kasta unay kapigsana a bomba.

Ti sabali pay a pakaseknan isut’ pangta ti panagwaras ti nuklear nga igam iti umad-adu a pagilian. Lima a nasion ti mabigbigbig kas nuclear power​—ti China, France, Russia, ti United Kingdom, ken ti United States​—ken sumagmamano a dadduma pay a pagilian a maatap a makabael a mangipuesto a sipapartak kadagiti nuklear nga igam.

Bayat nga umad-adu a nasion ti manggun-od kadagiti nuklear nga igam, dumakdakkel ti posibilidad nga addanto mangusar kadakuada. Adda napigsa a rason a pagamkan dagiti tattao ti pannakausar dagitoy a nakabutbuteng nga igam. Kas kuna ti libro a The Transformation of War, “kasta unay ti kinapigsa dagiti nuklear nga igamda a mamagbalin kadagiti kadawyan nga igamda a kasla simple la a pagaangawan.”

Panangkissay iti Armas ken Talna

Ngem kasano ngay no pinukawen ti nasnasion dagiti komplikado nga igamda a pangdadael? Daytanto kadi ti mangigarantia iti natalna a lubong? Pulos a saan. Kuna ti historiador ti militar a ni John Keegan: “Awan pay ti pinapatay dagiti nuklear nga igam sipud idi Agosto 9, 1945. Kaaduan iti 50,000,000 a nagudas iti gubatan sipud iti dayta a petsa, ti pinapatay ti nalaka, pinataud paktoria nga igam ken bassit ti kalibrena a bala, a nalaklaka pay ti gatadna ngem iti transistor radio ken bateria a nanglayus iti lubong iti isu met la a tiempo.”

Ti nabiit pay a pagarigan ti pannakausar dagiti simple nga igam isut’ panagpipinnatay idiay Rwanda, ti pagilian a kunaen ti The World Book Encyclopedia (1994): “Romano Katoliko ti kaaduan a tattao. . . . Kukua dagiti Romano Katoliko ken dadduma a Kristiano nga iglesia ti kaaduan nga elementaria ken high school.” Ngem, idiay Rwanda, agingga iti kagudua a milion ti pinapatay dagiti tattao a nagtagibuneng. Nalawag, tapno mapataud ti sangalubongan a talna, adda pay napatpateg ngem ti panangkissay kadagiti kadawyan ken nuklear nga igam. Kasta met nga adda pay kasapulan malaksid kadagiti isursuro dagiti relihion ti lubong.

Umad-adu Dagiti Etniko a Panagribal

Nabiit pay a kinuna ni Sadako Ogata, ti UN high commissioner para kadagiti nagbakuit: “Kalpasan unay ti Cold War, impagarupmi a narisuten amin a parikut. Dikam naamiris nga adda gayam sabali nga aspeto ti Cold War​—a nangipaay wenno nangipapilit dagiti superpower iti urnos kadagiti kontroladoda a lugar. . . . Isu nga ita a nalpasen ti Cold War, maim-imatanganmin ti panagbettak ti nakarkaro ngem kadawyan, nabayagen, nalabit sakbay pay ti Gubat Sangalubongan I a kita dagiti etniko a susik.”

Kasta met la ti kapanunotan ni Arthur Schlesinger, maysa a historiador ken mannurat a nangabak iti premio a Pulitzer: “Maysa a grupo ti gura ti sukatán ti sabali. Ti panangyibbet iti nairut a panangpetpet idi iti kas landok a pannakalapped ti ideolohia idiay Eastern Europe ken ti dati a Soviet Union ti nangiruar iti mamedmedmedan idi nga etniko, nasionalistiko, relihioso, ken gura gaput’ panagduduma ti pagsasao a nauneg unay ti pannakairamutna iti historia ken lagip. . . . No ti maika-20 a siglo ti siglo ti panagginnubat dagiti ideolohia, mangrugi ti maika-21 a siglo kas siglo dagiti etniko a panagginnubat.”

Iti nagbaetan ti 1989 ken 1992, sigun iti panagbilang ti United Nations, adda 82 nga armado a rinnanget, kaaduan ti napasamak kadagiti napanglaw a pagilian. Kabayatan ti 1993, 42 a pagilian ti naaddaan iti nakaro a rinnanget ken 37 pay a pagilian ti nakapadas iti napolitikaan a kinaranggas. Kabayatanna, inkagumaan ti United Nations​—a naibusen ti naikeddeng a budget-na​—nga iyeg ti talna iti 17 laeng a panagtignay a bassit lat’ balligida. Nalawag, rumbeng nga adda pay sabali a panginanamaan ti sangatauan agpaay iti natalna a lubong.

Agkakanat a Parikut

Umad-adu ti mangyebkas iti panagduadua, imbes a mangnamnama ti panangmatmatda iti masakbayan. Gupgopen ti akkub ti Pebrero 1994 a ruar ti The Atlantic Monthly ti maysa a partaan agpaay kadagiti sumungad a dekada: “Masinasina dagiti pagilian gapu iti iyaadu dagiti nagbakuit manipud kadagiti nadidigra nga aglawlaw ken kagimongan. . . . Mapaggugubatan dagiti bumasbassit a kinabaknang, nangnangruna ti danum, ket agtultuloy ti gubat a mismo buyogen ti krimen, bayat a dagiti armado a grupo dagiti bandido ti agraranget agraman dagiti pribado a puersa ti seguridad dagiti nabaknang.”

Kaipapanan kadi daytoy a di maragpat ti manayon a talna? Saan met ketdi! Ipakita ti sumaganad nga artikulo dagiti makagapu no apay a mapadaananyo ti masakbayan buyogen ti panagtalek.

[Kahon iti panid 5]

Relihion​—Puersa Agpaay iti Talna?

No aggugubat dagiti nasion, idian dagiti relihion ti lubong dagiti pannursuro ti talna ken panagkakabsat. Maipapan iti kasasaad kabayatan ti Gubat Sangalubongan I, imbaga ti brigadier general ti Britania a ni Frank P. Crozier: “Dagiti Kristiano nga Iglesia ti kangrunaan a promotor ti pannakaibukbok ti dara nga adda kadatayo, ken inusartayo ida a siwawadwad.”

Agpapada ti akem ti relihion iti gubat iti unos dagiti panawen. Binigbig ti Katoliko a historiador a ni E. I. Watkin: “Nupay nasaem a bigbigen, dikam mailibak wenno mailaksid gapu laeng iti di umiso a pannakaitan-ok wenno sinasaur a kinasungdo ti historikal a kinapudno a kanayon a sinuportaran dagiti Obispo amin a gubat a nakipasetan ti gobierno iti pagilianda.” Ket sagudayen ti maysa nga editorial iti Sun ti Vancouver, Canada: “Nalabit kinakapuy ti amin nga organisado a relihion ti pannakitunos ti iglesia kadagiti nasionalistiko a pagannayasan . . . Ania a gubat ti napasamak a saan a naikuna a dasdasigan ti Dios ti agsinnumbangir a dasig?”

Nalawag, imbes a puersa agpaay iti talna, intandudo dagiti relihion ti lubong dagiti gubat ken panangpapatay​—kas ti nalawag unay nga inladawan ti panagpipinnatay idiay Rwanda.

[Kahon iti panid 6]

Ti Kinabarengbareng ti Gubat

Iti libro nga I Found No Peace, a naipablaak idi 1936, insurat ti koresponsal idiay ballasiw taaw a ni Webb Miller: “Nakaskasdaaw ta saannak nga inimpluensiaan a naimbag ti makadidigra a buteng nga inyeg ti [Gubat Sangalubongan I] agraman ti amin a kinakas-ang ken kinabarengbarengna agingga a nagpatingga ti eksakto a walo a tawen kalpasan dayta.” Kadaydi nga okasion, sinarungkaranna manen ti tay-ak a pagbabakalan ti Verdun, a kinunana a nakatayan ti 1,050,000 a lallaki.

“Naallilawak, agraman ti minilion a sabsabali pay kabayatan ti gubat,” insurat ni Miller. “Nagballigi laeng ti Gubat Sangalubongan a nangpataud kadagiti baro a gubat. Walo ket kagudua a milion a tattao ti natay nga awan serserbina, pinullo a milion ti nagsagaba iti nakaro a panagamak, ginasut a milion ti nagladingit, naikapis, ken naliday. Ket napasamak amin daytoy iti sidong ti nagdakkel a panangallilaw.”

Tallo a tawen kalpasan a naipablaak daytoy a libro, nangrugin ti Gubat Sangalubongan II. Kinuna ti The Washington Post: “Dagiti gubat iti maika-20 a siglotayo ket ‘naan-anay a gubgubat’ a maibusor nga agpadpada kadagiti makigubat ken sibilian. . . . Dagiti barbariko a gubat kadagiti napalabas a siglo ket kikit laeng no iyar-arig kadagiti panagdadangadang.” Sigun iti pattapatta ti maysa nga autoridad, 197 milion ti nagudas manipud idi 1914 kadagiti gubat ken iyaalsa dagiti sibilian.

Kaskasdi, saan a nangyeg iti talna wenno kinaragsak amin dagiti gubat ken iyaalsa ti tattao. Kas kinuna ti The Washington Post, “awan ti sistema ti politika wenno ekonomia agingga itoy a siglo a namagtalna wenno nakapennek kadagiti minilion a mariribukan.”

[Ladawan iti panid 7]

Maysa daytoy nga ina kadagiti ginasut a ribu a tattao a napapatay idiay Rwanda​—nga agkakarelihionan ti kaaduan a miembro

[Credit Line]

Albert Facelly/Sipa Press