Lyme Disease—Agpegpeggadkayo Kadi?
NUPAY ti AIDS isut’ masansan a paulo ti damdamag, manmano a madakamat ti Lyme disease. Ngem, sipapartak nga agwarwaras ti Lyme disease. Kinapudnona, sumagmamano a tawenen ti napalabas, inawagan dayta ti The New York Times Magazine a “ti kapartakan ti panagsaknapna a makaakar a sakit iti populasion [ti Estados Unidos] a sumaganad iti AIDS.” Ipakita dagiti report manipud dadduma a lugar nga agwarwaras ti sakit idiay Asia, Europa, ken kasta met iti Sud America.
Ania ti Lyme disease? Kasano nga agwarwaras? Agpegpeggadkayo kadi?
Dagiti Ampas, Ugsa, ken Dakayo
Agarup 20 a tawenen ti napalabas, timmaud ti misterioso nga iyaadu dagiti kaso ti arthritis iti uneg ken ruar ti ili a Lyme, Connecticut, a masarakan iti amianan a daya ti Estados Unidos. Ubbing ti kaaduan a biktima. Nangrugi ti arthritis-da iti panagsupotsupot, panagsakit ti ulo, ken panagut-ot kadagiti susuopda. Kinuna ti maysa a residente a di nagbayag “agus-usaren iti crutches ni lakayna ken ti dua nga annakna.” Di nagbayag, naapektaranen ti nasurok a 50 a tattao iti dayta a lugar, ket iti unos dagiti tawen, rinibun dagiti nagsagaba kadagiti umasping a naut-ot a sintoma.
Pinanaganan dayta dagiti managsirarak a Lyme disease, tangay naamirisda a naiduma ti sakit kadagiti dadduma a sakit. Ti pakaigapuanna? Borrelia burgdorferi—kasla tapón ti sukogna a bakteria nga agnanaed kadagiti ampas. Kasano nga agwaras? Iti panagpasiarna iti kakaykayuan, mabalin a kumpet iti tao ti naimpektaran nga ampas. Sugaten ti ampas ti kudil ti tao ken itudokna ti mangpataud-sakit a bakteria iti nakapimpiman nga agpaspasiar. Tangay masansan nga agpannuray, agtaraon, ken agasawa dagitoy a naimpektaran nga ampas kadagiti ugsa ken tangay ad-adu a tattao ti agnanaed kadagiti away a pagpapaaduan dagiti ugsa, isu nga umad-adu ti maaddaan iti Lyme disease.
Dagiti Sintoma ken Problema
Kaaduanna, ti damo a sintoma ti Lyme disease isut’ panagsupotsupot ti kudil (naammuan kas erythema migrans, wenno EM) a mangrugi kas bassit a nalabbasit a marka. Iti unos ti sumagmamano nga aldaw wenno lawas, dumakkel ti pagilasinan a marka iti nagtimbukel, trianggulo, wenno kasla oval a supotsupot a kas iti kadakkel ti sensilio wenno mabalin nga agramaram iti intero a bukot. Masansan a mapakuyogan ti panagsupotsupot iti panaggurigor, panagsakit ti ulo, panagsakit ti lengnges, panagut-ot ti bagi, ken pannakabannog. No saan a nasapa a maagasan, nasurok a kagudua kadagiti biktima ti agsagaba iti rumsua a panagut-ot ken limteg a susuop, a mabalin nga agpaut iti adu a bulan. Agingga iti 20 a porsiento kadagiti di maagasan a pasiente ti agtungpal iti chronic arthritis. Nupay saan unay a kadawyan, mabalin nga apektaran met ti sakit ti nervous system ken mangpataud kadagiti sakit ti puso.—Kitaenyo ti naipakuyog a kahon.
Ibilang ti adu nga eksperto a narigat nga i-diagnose ti Lyme disease gapu ta ti damo, kasla agtrangkaso a sintomana umasping kadagidiay dadduma nga impeksion. Kasta met a saan nga agsupotsupot ti 1 iti kada 4 a naimpektaran a tattao—ti kakaisuna a pakailasinan ti Lyme disease—ket saan a malagip ti adu a pasiente no nakagat ida ti ampas gapu ta kadawyanna saan a nasakit dayta.
Ad-adda a malapdan ti diagnosis ti sakit gapu ta saan pay la a mapagtalkan dagiti nabiit a panangeksamen kadagiti antibody ti dara. Ipamatmat dagiti antibody iti dara ti pasiente a nadlawen ti sistema resistensia ti bagi dagiti mangraut, ngem di maibaga ti dadduma a panangeksamen no bakteria ti Lyme disease dagidiay a mangraut. Isu a sigun iti panangeksamen, mabalin a positibo iti Lyme disease ti maysa a pasiente, idinto, ta kinaagpaysuanna, agtaud dagiti sintomana iti impeksion ti dadduma a bakteria. Isu a balakadan ti National Institutes of Health in the United States (NIH) dagiti doktor nga ikugnalda dagiti diagnosis-da iti historia ti panangkagát ti ampas, dagiti sintoma iti pasiente, ken ti di panangiraman iti dadduma a sakit a mabalin a nangpataud iti dadduma kadagidiay a sintoma.
Panangagas ken Pananglapped
No nasaksakbay a ma-diagnose, sibaballigi a maagasan ti kaaduan a pasiente babaen kadagiti antibiotic. No nasapsapa a mangrugi ti panangagas, nabibiit ken ad-adda a naan-anay ti iyiimbag. Iti sumagmamano a bulan kalpasan ti panangagas, mabalin nga adda pay la pannakabannog ken ut-ot, ngem bumassitton dagitoy a sintoma a din kasapulan ti panangagas babaen iti antibiotic. Nupay kasta, mamakdaar ti NIH a ti “itataud ti Lyme disease saanna nga igarantia a maliklikanto ti sakit iti masakbayan.”
Agbalbaliwto kadi dayta a makapadanag a kasasaad iti masanguanan? Imbunannag ti nairuar a damag manipud Yale University School of Medicine idiay Estados Unidos a nakapataud dagiti managsirarak iti pang-eksperimento a bakuna a mabalin a manglapped iti Lyme disease. Daytoy a “duat’-maaramidanna” a bakuna ti mangabbukay iti sistema ti resistensia ti tao a mangpataud kadagiti antibody a mangraut ken mangpapatay iti bakteria ti Lyme. Maigiddato a dadaelennanto ti bakteria nga agtataeng kadagiti ampas nga agkagat iti nabakunaan a tao.
“Ti panangpadas iti daytoy a bakuna,” kuna ni Dr. Stephen E. Malawista, maysa kadagiti managsirarak a nakatakuat iti Lyme disease idi 1975, “dakkel a rinang-ayan dagiti panagreggetmi a mangsalaknib iti tattao manipud kadagiti posible a nakaro nga ibunga ti Lyme disease.” Manginanama dagiti sientista, kuna ti The New York Times, a kadagiti benneg a mamagtalinaed iti tattao nga aggian lattan iti uneg gapu ta kabutengda ti sakit, “tumulongto daytoy a bakuna a mangtignay iti tattao nga agpasiarto manen iti let-ang.”
Ngem kabayatanna, makaaramidkayo iti sumagmamano nga addang a pangsalaknibyo iti bagiyo. Isingasing ti NIH: No magnakayo kadagiti lugar a pagpapaaduan ti ampas, agtalinaedkayo iti tengnga dagiti desdes. Agpantalonkayo, agkawes iti kamisa dentro, ken agkallugongkayo. Isuksokyo ti gayadan ti pantalonyo iti uneg ti medias, ket agsapatoskayo a makalubanna amin a saka. Nalaklakayo a madlaw ti ampas no napusyaw ti kolor ti kawesyo. Nasamay dagiti mayapros iti kawes ken kudil a mangbusor iti insekto, ngem adda dagiti pagdaksanda nangnangruna iti ubbing. Ipakdaar ti NIH a “dagiti masikog a babbai ti kangrunaan nga agannad tapno maliklikanda ti ampas kadagiti lugar nga addaan iti Lyme disease, agsipud ta mayakar ti impeksion iti di pay naipasngay nga ubing” ken mabalin a degdeganna ti pannakaregreg wenno natay a maipasngay.
Apaman nga addakayo iti uneg ti balay, sukimatenyo ti bagiyo ken annakyo no nakaptanda iti ampas, nangnangruna kadagiti muldotan a paset ti bagi. Siaannad nga aramidenyo daytoy agsipud ta kas iti kabassit ti maysa a tulnek iti pungto ti sentensia dagiti urbon pay nga ampas ken nalaka laeng a mapagkamalianyo a rugit. No adda tarakenyo, sukimatenyo ida sakbay a sumrekda iti balay—maakaranda met iti Lyme disease.
Kasanot’ panangikkatyo iti ampas? Saan a babaen laeng iti ramayyo no di ket babaen iti namudel a tiani. Siiinayad ngem sititibker nga ipitenyo ti ulo ti ampas agingga nga umibbat iti kudil, ngem diyo pis-iten ti bagina. Kalpasanna, punasanyo a naimbag ti nakagat a paset iti antiseptic. Mabalin nga ispalennakayo manipud iti impeksion ti Lyme disease no ikkatenyo ti ampas iti uneg ti 24 nga oras, kuna ni Dr. Gary Wormser, maysa nga Americano nga espesialista kadagiti makaakar a sakit.
Pudno nga uray pay kadagiti nakaro ti pannakaimpektarda a lugar, bassit ti gundaway a maakaran iti makapalugpi a Lyme disease. Ngem, ti panangyaplikar kadagidiay simple a panagannad ti ad-addanto a mangpabassit iti gundaway. Maitutop kadi dagitoy a pangsalaknib iti problema? Damagenyo ti asinoman nga agsagsagaba iti Lyme disease.
[Kahon iti panid 14]
Pagilasinan ti Lyme Disease
Nasapa nga Impeksion:
○ Panagsupotsupot
○ Panagut-ot ti masel ken susuop
○ Panagsakit ti ulo
○ Panagsakit ti lengnges
○ Naidumduma a pannakabannog
○ Panaggurigor
○ Paralisis ti rupa
○ Meningitis
○ Apagbiit a panagut-ot ken lumteg ti susuop
Saan unay a Kadawyan:
○ Aglablabaga a mata
○ Pannakaulaw
○ Abbaba a panaganges
Maudi nga Impeksion:
○ Arthritis, pasaray wenno nakaro
Saan unay a kadawyan:
○ Pannakapukaw ti memoria
○ Rigat nga agipamaysa
○ Panagbalbaliw ti rikrikna wenno pannaturog
Mabalin nga adda maysa wenno nasursurók kadagitoy a sintoma iti nadumaduma a tiempo kabayatan ti impeksion.—Lyme Disease—The Facts, the Challenge, nga impablaak ti National Institutes of Health.
[Ladawan iti panid 15]
Mapagpeggadnakayo ti panagpasiar iti kakaykayuan
[Ladawan iti panid 16]
Ti ampas (naipadakkel a naimbag)
[Credit Line]
Yale School of Medicine
[Ladawan iti panid 16]
Ti ampas (aktual a kadakkelna)