100 a Tawen ti Sine
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY FRANCIA
KINAPUDNONA, ti sine isut’ gapuanan ti 75 a tawen ti internasional a panagsirarak ken panageksperimento. Idi 1832, ti phenakistoscope nga inimbento ti taga Belgium a ni Joseph Plateau, ti sibaballigi a nangisubli kadagiti tignay manipud iti serye dagiti drawing. Idiay Francia idi 1839, gapu kada Joseph Niepce ken ni Louis Daguerre, nagbalin a posible ti maysa a photographic process a mamagbalin nga agpayso iti imagery. Ad-adda a pinarang-ay ti Pranses a ni Emile Reynaud daytoy nga ideya, babaen ti panangpataudna iti ladawan dagiti animated transparencies a nakitan ti ginasut a ribu a tattao iti nagbaetan ti 1892 ken 1900.
Dimteng laeng ti naisangsangayan nga irarang-ay dagiti sine nasurok a 100 a tawenen ti napalabas. Idi 1890, nangdisenio da Thomas Edison, ti nalatak nga Americano nga imbentor, ken ti Ingles a katulonganna, ni William Dickson, iti kamera a kas iti kadakkel ken kadagsen ti bassit a nakatakder a piano, ket iti simmuno a tawen nagaplikar ni Edison iti patente ti one-man viewer a maawagan kinetoscope. Dagiti pelikula a nairekord iti 35-milimetro nga strips ti celluloid nga adda agsasaruno nga abut ti ikingna, ti naala iti kaunaan a film studio ti lubong, ti Black Maria, idiay West Orange, New Jersey. Imparang dagitoy a pelikula ti nadumaduma a vaudeville, circus, ken ti pabuya ti wild-West agraman dagiti eksena dagiti naballigi a pabuya ti New York. Nalukatan idiay New York idi 1894 ti damo a paglakuan iti kinetoscope, ket iti dayta met la a tawen, nailako ti sumagmamano a makina idiay Europa.
Nupay saan nga interesado idi damo iti projection, napilitan ni Edison a mangaramid iti projector tapno masumra ti kompetision. Idi Abril 1896 a nayam-ammo idiay New York iti damo a gundaway ti vitascope-na. Ti kompetision maipapan kadagiti patente nga inlungalongna ti nagresulta iti pannakaipasdek ti trust tapno magun-odan ti naan-anay a monopolia iti industria.
Ti kopia ti kinetoscope ni Edison ti nangparegta kada Auguste ken Louis Lumière, industrialista idiay Lyons, Francia, a mangimbento iti pusiposen ti ima a camera a makapagretrato ken makai-project kadagiti pelikula. Napatente ti cinématographe-da (manipud Griego a kinema, kaipapananna “mosion,” ken graphein, kaipapananna “iladawan”) idi Pebrero 1895, ket idi Disiembre 28, “opisial a naipabuya ti sine iti lubong” idiay Grand Café, 14 Boulevard des Capucines, Paris. Kabigatanna, 2,000 a taga Paris ti nagaaripuno idiay Grand Café tapno kitaen daytoy kabaruan a pagsidsiddaawan ti siensia.
Di agbayag, nanglukaten kadagiti pagsinean dagiti agkabsat a Lumière ken nangibaonda kadagiti cameramen iti intero a lubong. Iti unos dagiti tawen, nakaaramidda iti agarup 1,500 a pelikula kadagiti lugar wenno pasamak a nalatak iti lubong, kas iti koronasion ni Czar Nicholas II ti Russia.
Ti Naulimek a Panawen
Nakayawan ni Georges Méliès, maysa a mahiko ken makinkua iti maysa a pagsinean idiay Paris, iti nakitana. Kiniddawna a gatangenna ti cinématographe. Ti sungbat nabatad a: “Saan, saan a mailaklako ti cinématographe. Ket agyamanka balong; awan masakbayan daytoy nga imbension.” Gapu ta di naupay, nupay kasta, rinugian ni Méliès ti agaramid iti pelikula babaen iti alikamen a naggapu idiay Inglatera. Babaen kadagiti special effects ken eksena, pinagbalin ni Méliès ti cinematography kas porma ti arte. Idi 1902, nakagun-od iti internasional a balligi ti pelikulana a Le Voyage dans la lune (Panagbaniaga Idiay Bulan). Iti studio-na idiay Montreuil, iti kabangibang ti Paris, nagaramid iti nasurok a 500 a pelikula—adu kadakuada ti manomanot’ pannakakolorna.
Idi agarup 1910, naggapu idiay Francia ti 70 porsiento kadagiti pelikula a nailako iti intero a lubong. Daytoy ti nangnangruna a maigapu iti industrialisasion ti sine babaen iti agkabsat a Pathé, a ti kalatda isut’ panamagbalinda iti pagsinean a kas “teatro, periodiko, ken eskuelaan ti masanguanan.”
Idi 1919, impasdek da Charlie Chaplin, Douglas Fairbanks, David W. Griffith, ken Mary Pickford ti United Artists tapno masinasina ti komersial a kinaturay ti trust. Idi 1915, ti Birth of a Nation ni Griffith ti damo a dakkel ti nasapulanna a pelikula ti Hollywood. Daytoy a kontrobersial unay a pelikula maipapan iti Guerra Sibil ti America ti nangpasged iti derraaw ken ipapatay pay ti sumagmamano idi naipabuya gapu kadagiti linaonna a panangidumduma iti pulí. Nupay kasta, daytat’ naballigi unay, babaen ti nasurok a 100 milion a nagbuya, a namagbalin iti dayta a maysa pay laeng kadagiti dakkel nasapulanna a pelikula.
Kalpasan ti umuna a gubat sangalubongan, dagiti pelikula ti “nangyam-ammo iti intero nga America iti lubong dagiti night club, country club, kolorum a paglakuan iti arak ken ti pananglaglag-an iti moralidad a kakuykuyog dagitoy a lugar.” Gistay nagpukaw amin a ganggannaet a pelikula kadagiti telon ti America, bayat a dagiti pelikula ti America ti nangbukel iti 60 agingga iti 90 a porsiento kadagiti programa iti sadinoman iti lubong. Nagbalin ti sine a pamay-an a pangitan-ok iti wagas ti panagbiag ti America ken dagiti produkto ti America. Maigiddato, ti kaparparnuay a “sistema dagiti artista” ti namagbalin kada Rudolph Valentino, Mary Pickford, ken Douglas Fairbanks a kaslattay pudno a didios.
Uni ken Kolor
“Inang, denggem daytoy!” Babaen kadagitoy a sao ni Al Jolson, iti The Jazz Singer, idi 1927, nagpatingga ti nabalitokan a tiempo ti naulimek a pelikula ket nayam-ammo dagiti talkie (sine a maigiddan ti panagkanta ken panagsao) iti lubong. Dagiti eksperimento babaen kadagiti maigiddan ti unina a plaka ti ponograpo ti naaramid idi pangrugian unay ti sine, ngem idi laeng dekada ti 1920, babaen ti pannakayam-ammo ti electrical recording ken valve amplifier, a nagkurri ti addaan uni a pelikula. Addada problema iti pannakayam-ammona.
Ti kolor ti damo a naiserrek iti pagsinean babaen kadagiti pelikula a hand-tinted. Idi agangay, nangrugin a nausar dagiti stencil. Natintaan dagiti pelikula gapu ta awan ti episiente a color-film process. Nagundawayan a nausar ti nadumaduma a pamay-an agingga a nagballigi ti Technicolor babaen ti tallo-kolorna a proseso idi 1935. Nupay kasta, kalpasan laeng ti kasta unay a kinalatak ti Gone With the Wind idi 1939 a namatmatan ti kolor kas kangrunaan a magustuan dagiti aggatang iti takilia.
Dagiti Propaganda idi Tiempo ti Gubat
Kabayatan ti depression ti dekada ti 1930, nagserbi ti sine kas “opium iti tattao.” Ngem bayat a naigamer ti lubong iti gubat, ti mision ti sine nagbalin a maysa a pananggundaway ken propaganda. Inawagan ni Mussolini ti sine kas “l’arma più forte,” wenno “ti kapigsaan nga igam,” idinto ta iti sidong ni Hitler, nagbalin dayta a pannakangiwat ti nasional a sosialismo, nangnangruna tapno madoktrinaan dagiti agtutubo. Dagiti lider a Nazi ti sieepektibo nga intan-ok dagiti pelikula a kas iti Der Triumph des Willens (Balligi ti Pagayatan) ken Olympia. Ti Jud Süss (Judio a Süss), iti kasumbangirna, intandudona ti pananggura kadagiti Judio. Ket idiay Britania, ti Henry V ni Laurence Olivier ti nagserbi a pangpabileg iti moral kas panagsagana iti D day ken dagiti sumaganad a matay.
Krisis
Simmaganad iti maikadua a gubat sangalubongan, nagun-odanen ti adu dagiti television set, nagtalinaeden dagiti tattao iti pagtaengan imbes a mapanda iti pagsinean. Kagudua ti bimmassitan dagiti agbuybuya [iti pagsinean] idiay Estados Unidos iti laeng sangapulo a tawen. Napilitan nga agserra ti rinibu a pagsinean, ket kakatlo ti bimmabaan ti napataud a pelikula, agpapan pay iti pannakayam-ammo dagiti wide-screen a pelikula ken ti direksional nga stereo nga uni idi dekada ti 1950. Napataud dagiti multimilion-doliar a dadakkel a produksion a kas iti Ten Commandments (1956) ni Cecil B. de Mille, iti panggep a mangsumra itoy a kakompetensia. Napadasan met ti Europa ti pettat nga ibabassit dagiti managbuya iti pagsinean.
Epektona iti Kagimongan
Naawagan ti sine kas ti sarming ti kagimongan. Kas bungana, adu a pelikula iti dekada ti 1970 ti nangyanninaw iti “di pannakaidna, di pannakapnek, pannakaupay, panagdanag, paranoia” ti tiempo, kas makita iti panagsubli manen dagiti pelikula a horror (nakaam-amák) ken ti “di napakpakadaan a pannakakayaw iti satanismo ken okulto.” Dagiti pelikula maipapan iti didigra ti nagserbi kas “pangisiasi kadagiti didigra ti agpayso a biag.” (World Cinema—A Short History) Iti kasumbangirna, naimatangan ti dekada ti 1980 ti inawagan ti Pranses a periodista nga “inggagara a gandat a mamagbalin a normal iti kinakillo.” Kadagiti pelikula a naipabuya iti Cannes Film Festival idi 1983, kagudua ti natemaan iti homoseksualidad wenno insesto. Ti kinaranggas ti nagbalin nga agkarasubli a tema dagiti kontemporario a pelikula. Idi 1992, 66 a porsiento kadagiti pelikula ti Hollywood ti naglaon kadagiti naranggas nga eksena. Ket nupay kaaduanna adda panggep ti kinaranggas iti napalabas, daytat’ libre itan.
Aniat’ epektona ti kasta a pannakaisarang? Idi Oktubre 1994, idi a ti agtutubo a lalaki ken babai nga awanan iti sigud a kriminal a rekord ti kellaat a simro idiay Paris ti nangpapatay iti 4 a tattao, direkta a naikalamiat ti pelikula a Natural Born Killers, a sadiay maysa a pagassawaan ti nangpapatay iti 52 a tattao. Umad-adu a sociologist ti mangyeb-ebkas iti pannakaseknanda maipapan iti impluensia dayta a kinaranggas—nangnangruna kadagiti agtutubo, a kadakuada agserbi dagita a pelikula kas pagtuladan ti kababalin. Siempre, saan nga amin a pelikula ti mangitandudo iti kinaranggas wenno imoralidad. Dagiti nabiit pay a pelikula kas iti The Lion King ti nanglab-aw iti amin a napalabas a rekord iti takilia.
Idi sinaludsodan ti periodiko ti Paris a Le Monde no kasano a ti sine inimpluensiaanna ti kagimongan iti napalabas a 100 a tawen, kinuna ti maysa a nalatak a managaramid iti pelikula ken aktor nga agpapan pay iti “panangitandudona iti gubat, panangitan-okna iti gang, panangisingasingna kadagiti simple a solusion ken serioso a sermon, panangparnuayna kadagiti palso a namnama, ken panangitandudona iti panangdayaw iti kinabaknang, sanikua, di makapainteres a kinapintas ti bagi, ken adu a dadduma pay a di pudno ken di napateg a kalat,” ti sine ti kaskasdi a nangipaay kadagiti minilion iti mangpasangbay a panaglibas manipud kadagiti naulpit a kinapudno ti inaldaw a biag.
Bayat a maiddep dagiti silaw ken mangrugin ti sine iti telon, no dadduma pasaray mariknatay pay laeng ti magic a nangkayaw iti tattao nasurok a 100 a tawenen ti napalabas.
[Kahon/Ladawan iti panid 21]
Ti “Photo-Drama of Creation”
Manipud pannakairusat ti sine, naaramid dagiti eksperimento nga addaan uni ken kolor, ngem adu a tiempo ti napalabas sakbay a nagbalin a pudno a komersial a balligi. Idi arinunos ti 1914, agarup siam a milion a tattao idiay Australia, Europa, New Zealand, ken North America ti nakaimatang iti libre a pabuya ti Watch Tower Society a “Photo-Drama of Creation.” Naglaon iti aggaraw a retrato ken slide ti walo-oras a programa iti uppat a benneg, a naigiddan iti timek ken musika. Agpada a dagiti slide ken pelikula ti manomano ti pannakakolorda. Nadisenio ti “Photo-Drama” “a mangpabileg iti panangapresiar iti Biblia ken panggep ti Dios a naibinsabinsa iti dayta.” Dagiti naitampok inramanna ti panagukrad ti maysa a sabong ken ti pannakapessa ti piek, a naala iti ladawan babaen iti time-lapse photography.
[Ladawan iti panid 19]
Ti “Cinématographe Lumière,” a napatente idi Pebrero 1895
[Credit Line]
Héritiers Lumière. Collection Institut Lumière-Lyon
[Picture Credit Line iti panid 19]
Héritiers Lumière. Collection Institut Lumière-Lyon