Panangparmek iti Pannakapaay iti Dyslexia

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI BRITANIA

“ANIA ti numero ti teleponoyo?” inimtuod ni Julie. Simmungbat ti immawag. Ngem dagiti insurat ni Julie a numero dida kapareho ti numero a naited.

‘Pinigis ti mannursurok ti ladawan nga impintak,’ insennaay ni Vanessa, ket innayonna pay, ‘Pulos a diak malagip no ania ti imbagbagana.’

Ni David, nga addan kadagiti tawen a 70, ikagkagumaanna a basaen dagiti simple a sasao a sinanayna iti nasuroken nga innem a dekada a nasaksakbay.

Da Julie, Vanessa, ken David marigatanda nga agsursuro​—talaga a makaupay. Dayta ti dyslexia. Ania dagiti makagapu itoy a kasasaad? Kasano a maparmek dagiti addaan dyslexia ti pinataudna a pannakaupay?

Ania ti Dyslexia?

Depinaren ti maysa a diksionario ti dyslexia a kas “pannakariro iti abilidad nga agbasa.” Nupay mamatmatan a kas sakit a mainaig iti panagbasa, mabalin a ti dyslexia ramanenna ti ad-adu pay.a

Ti Ingles a tinaudan ti sao naggapu iti Griego a dys, a kaipapananna “pakarigatan nga,” ken lexis, “sao.” Iraman ti dyslexia ti pakarigatan kadagiti sasao wenno pagsasao. Ramanenna pay dagiti parikut a panangikabil kadagiti bambanag iti umiso a panagsasarunoda, kas iti al-aldaw ti lawas ken dagiti letra iti sao. Sigun ken Dr. H. T. Chasty iti Dyslexia Institute iti Britania, ti dyslexia, “maysa a pakarigatan nga ag-organisa a mangdadael iti apagkanito a pananglagip, panagpanunot ken ti kinasigo ti ima.” Awan duadua a dagidiay addaan iti dyslexia masarakanda a makaupay dayta!

Pagariganyon ti kasasaad ni David. Kasano a daytoy dati a naayat ken natandas a managbasa kasapulanna ti tulong ti asawana tapno agsursuro manen nga agbasa? Ti pannakaistrok dinadaelna ti maysa a paset ti utek ni David a mainaig iti panangusar iti pagsasao, ket daytoy ti nakagapu iti makaupay a kinabannayatna nga agbasa. Ngem, ad-adu ti parikutna kadagiti ababa a sasao ngem dagiti atitiddog. Nupay naalana ti dyslexia, pulos a saan a naapektaran ti pannakisarita ni David ken ti kinalaingna. Nakarikrikut ti utek ti tao ta masapul a maawatanto pay laeng dagiti managsirarak ti amin a nairaman iti panangtingitingna kadagiti timek ken dagiti makitana a maawatna.

Iti kasumbangirna, da Julie ken Vanessa, addaanda iti dyslexia a mainaig iti panagdakkel, isu a madlaw bayat ti panagdakkelda. Kaaduanna, maawatan dagiti managsirarak a dagiti ubbing nga agtawen iti pito wenno walo a mangiparangarang a nalaingda ngem mangipakitada iti di kadawyan a pakarigatan nga agsursuro nga agbasa, agsurat, ken agdeletiar mabalin nga addaanda iti dyslexia. Masansan, dagiti addaan dyslexia nga agtutubo baliktad ti panangisuratda iti padpadasenda a kopiaen a letra. Panunotenyo laengen ti pannakaupay da Julie ken Vanessa idi dagiti mannursuro sikakamali nga imbagada a nengneng, nabannayat, ken sadutda!

Idiay Britania, 1 a tao iti 10 ti agsagaba iti dyslexia. Ti di panangbigbig dagiti dadduma kadagiti parikut a sangsanguenda ti basta mangnayon iti pannakaupayda.​—Kitaenyo ti kahon iti panid 14.

Ania Dagiti Makagapu iti Dyslexia?

Ti nakapuy a panagkita masansan a pataudenna iti pakarigatan nga agsursuro. Korehirenyo ti depekto iti panagkita, ket mapukaw ti dyslexia. Ti dadduma kadagidiay addaan iti pakarigatan nga agsursuro nga agbasa masarakanda a mabalin a nasaysayaat ti panangipamaysada kadagiti sasao no iyabbongda ti naingpis a de kolor a plastik iti sasao. Dadduma masarakanda a saan a makatulong daytoy.

Ti dadduma, gaput’ madlawda a ti kasasaad apektaranna dagiti pamilia, mailawlawagda a dayta maigapu kadagiti gene. Kinapudnona, nabiit pay nga impadamag ti magasin a New Scientist ti maysa a panagsirarak a “manggunggundaway iti naammuanen a pakainaigan ti gene a mairaman iti saksakit nga autoimmune kas iti migraine ken angkit, ken dagidiay mangpatpataud iti dyslexia.” Gapu ta dagiti addaan iti dyslexia ken dagiti kabagianda mabalin nga ad-adda nga agsagabada kadagiti sakit nga autoimmune, patien dagiti sientista a dagiti gene a pagtataudan ti dyslexia ti adda iti lugar iti genome nga ayan dagiti gene dagitoy a sakit. Ngem, kas kunaen ti behavioral scientist a ni Robert Plomin, “nailasin laeng [dagiti managsirarak] ti maysa a lugar dagiti chromosome, saan a ti gene a mangpatpataud iti pakarigatan nga agbasa.”

Ti paset ti utek a mangkonkontrol iti postura, kinatimbeng, ken koordinasion ti maawagan a cerebellum. Kunaen ti dadduma a sientista a dakkel met ti pasetna iti panagpampanunottayo ken ti pannakasursurotayo nga agsao. Makapainteres ta dagiti managsirarak idiay Sheffield University idiay England nakapataudda iti panangsukimat iti dyslexia a mangiraman iti kinatimbeng ken koordinasion. Kunaenda a dagiti depekto iti cerebellum tignayenna dagiti nasalun-at a lugar iti utek nga agbayad. Kaaduanna dagiti ubbing saanda a marigatan a mangtaginayon iti kinatimbengda no makiddaw nga agtakderda a sitatalna, nga agsaruno ti sakada a nakaunnat dagiti takiagda. Ngem piringanyo ida, ket dagiti ubbing nga addaan iti dyslexia ad-adda nga agkutida, ta agpannurayda a nangnangruna iti panagkita tapno matulonganda nga agtimbeng.

Itudo pay ti dadduma a managsirarak a dagiti utek ti ubbing nga addaan iti dyslexia mangipakitada iti pagdudumaan iti anatomia. Kadawyan a ti makinlikud a paset ti kannigid a sikigan ti utek dakdakkel bassit ngem ti paset a katupagna iti kannawan, nupay iti utek ti addaan dyslexia, ti kannigid ken kannawan a kagudua agparang nga agpada. Kalpasanna nasarakan ti dadduma a saan a nasayaat ti pannakaurnos dagiti selula ti nerbio iti paspaset ti utek a mangtaming iti panagsao.

Ngem aniaman ti pisikal a pakaigapuan ti sakitda a dyslexia, kasano ti kasayaatan a panangtulong kadagidiay addaan iti parikut?

Tulong Manipud Kadagiti Nagannak

Dadduma a nagannak iti ubing nga addaan iti dyslexia mariknada a nakabasolda ken pabasolenda ti bagbagida iti kasasaad ti anakda. No kastoy ti riknayo, ikkatenyo ti panagliday babaen ti panangbigbig nga awan ti perpekto kadatayo ken agdudumatayo amin. Mangrugikayo babaen iti panangbigbig a no kasano a ti ubing a di makabigbig iti kolor kasapulanna iti tulong tapno mabagayanna ti an-annayenna, kasta met ti ubing nga addaan iti dyslexia. Dakayo kas nagannak addaankay iti piho nga akem a mangsursuro iti anakyo.

Nupay no saan a malapdan wenno maagasan ti dyslexia ita, mabalin a bang-aran dayta. Kasano? Balakadan ni Propesor T. R. Miles, autor iti Understanding Dyslexia, dagiti nagannak nga ammuenda nga umuna no ania ti pakarigatan ti ubing nga addaan dyslexia. Kalpasanna mabalindanton nga ikeddeng a sipupudno dagiti limitasion ti anakda ken no ania ti inanamaenda. “Masapul a kiddawen iti ubing nga aramidenna ti kabaelanna,” ibalakad ti Reading and the Dyslexic Child, “ngem saan a ti nasaysayaat ngem dayta.” Babaen iti pannakipagrikna ken panangparegta, ken nangnangruna babaen iti panangyurnos iti maibagay a panangisuro, mabalin a makissayan ti nagannak dagiti epekto ti dyslexia ken, maigiddan iti dayta, lumag-an ti pakarigatan a marikrikna ti ubing nga addaan dyslexia.

Tulong Manipud Kadagiti Mannursuro

Laglagipenyo, ti dyslexia ket maysa a pakarigatan iti panagsursuro. Gapuna masapul a mangbusbos ti tiempo dagiti mannursuro iti ubbing nga addaan dyslexia kadagiti klaseda ket ikagumaanda a tulongan ida. Limitaranyo ti pannakapaay dagiti ubbing babaen ti panagbalin a napudno iti inanamaenyo kadakuada. Ta, ti ubing nga addaan iti dyslexia dumakkelto a maysa nga adulto a parikutnanto latta ti agbasa iti napigsa.

Dikay pagarupen a naabakkayon. Imbes ketdi, komendaranyo dagiti ubbing iti aniaman nga irarang-ay a naaramidanda​—ken kadagiti isuamin a panangikagumaanda. Kasta met, liklikan ti di napudno a panangidayaw. Irekomendar ni Propesor Miles a no madlaw dagiti mannursuro ti bassit a rinang-ayan, kunaenda iti estudiante nga addaan iti dyslexia: “Wen, umanamongak a nagbiddutka. Ngem kaskasdi a kunaek a nasayaat ti naaramidam; narangrang-ay dayta ngem idi napan a lawas ken, gapu iti pagkapuyam, daytat’ nagsayaaten a gapuanan.” Ngem no awan ti rinang-ayan, isut’ mamalakad a kunaenna: “Wen, kaskasdi a dagita kasla mangpatpataudda pay laeng iti pakarigatam; kitaenta no kasano a makasarakta ti naiduma a pamay-an a mangtulong kenka.”

Annadanyo ti mangisawang iti makapaupay a komento maipapan iti panagbasa ti ubing nga addaan iti dyslexia. Ikagumaanyo a pagbalinen dagiti libro ken panagbasa a makaay-ayo kenkuana. Kasano? Makaisingasing nga agpadpada ti nagannak ken dagiti mannursuro a mangiggem ti ubing iti pangtanda, nalabit maysa a bassit a ruler, iti baba ti linia a basbasaenna, ta ti nakabambannayat a managbasa masansan a mapukawna ti atensionna. No rumsua ti parikut a di panagsasaruno ti panangbasana kadagiti letra iti sao, siaanus nga imtuoden, “Ania ti umuna a letra?”

Panunotenyo no kasano a makapaupay iti ubing nga addaan iti dyslexia ti masansan a panangibaga ti mannursurona iti math a di umiso dagiti sungbatna. Nasaysayaat ngarud ti panangited kenkuana kadagiti nalaklaka a saludsod tapno ti pannakaupay a patauden ti di panagballigi masukatán iti pannakapnek iti panangsungbat kadakuada a siuumiso.

“Ti sekreto nga agpaay kadagiti addaan iti dyslexia,” sigun iti maysa nga espesialista a mannursuro “isut’ panagsursuro babaen ti panangusar kadagiti amin a sentido.” Inayonyo ti panagkita, panagdengngeg, ken panagrikna tapno matulonganyo ti ubing nga agbasa ken mangdeletiar a siuumiso kadagiti sasao. “Masapul a siaannad a kitaen ti ubing, imdengan a siaannad, siputan ti panaggaraw ti imana bayat ti panagsuratna, ken siputanna ti panaggaraw ti ngiwatna no isut’ agsasao,” ilawlawag ni Propesor Miles. Babaen ti panangaramid iti daytoy, ipada ti ubing nga addaan iti dyslexia ti naisurat a letra agpadpada iti awengna ken dagiti panaggaraw ti imana tapno maisuratna dayta. Tapno matulongan ti ubing a mangilasin kadagiti letra a mangriro kenkuana, isuroyo a rugianna nga isurat ti tunggal letra a naiduma ti pangrugianna a mangisurat iti letra. Irekomendar ti Reading and the Dyslexic Child, a “ti kasayaatan, tunggal ubing [nga addaan iti dyslexia] rumbeng nga inaldaw a maaddaan iti maysa nga oras a pannakaisuro a solsolona.” Nakalkaldaang ta manmano nga ipalubos dagiti kasasaad daytoy. Nupay kasta, matulongan dagiti addaan iti dyslexia ti bagbagida.

Panangtulong iti Bagi

No maysaka nga addaan iti dyslexia, ikagumaam ti mangaramid iti kaaduan a panagbasam no nasarantaka. Napaliiw dagiti managsirarak a dagiti estudiante nga addaan iti dyslexia maaddaanda iti nasayaat a resulta no itultuloyda ti panagbasada iti agarup maysa nga oras ket kagudua ngem kumapuy kalpasanna ti panagbasada. “Ti regular ngem limitado a panagbasa iti inaldaw mabalin nga ad-adda a makagunggona ngem ti paspasaray nga aldaw ti kasta unay a panagbasa,” kuna ti Dyslexia at College. Pudno a napapaut a makasuroka a naimbag nga agbasa ken agdeletiar. Ngem aganuska.

Usarenyo ti mabitbitbit a makinilia wenno, nasaysayaat pay, ti maysa a word processor nga addaan iti program a tumulong kadakayo a mangsukimat iti pannakadeletiar ti inserrekyo. Nayonanyo daytoy iti panangsursuro no kasano nga organisaren ken tamingen ti impormasion.​—Kitaenyo ti kahon iti panid 13.

Tagiragsakenyo dagiti libro babaen ti panagimdeng kadagidiay nairekord iti audiocassette. Kinapudnona, daytoy a magasin ken ti kaduana, Ti Pagwanawanan, rumrummuardan a kanayon iti cassette iti adu a pagsasao, a kas iti intero a Biblia.

No kalpasan ti panangbasayo iti kahon patienyo nga addaankayo iti dyslexia, dikay ilimed ti parikut. Awatenyo dayta, ken amirisenyo dayta. Kas pagarigan, mabalin nga agsagsaganakayo maipaay iti pannakainterbiu iti trabaho. Kas iti adu a tattao, mabalin a masarakanyo a ti panangpilit ti kasasaad pagbalinenna a narigat ti panangyebkasyo a silalawag iti bagiyo ken ababa laeng. Apay a dikay padasen ti sumagmamano a mangensayo nga interbiu sakbayna?

Saan a nalaka a mairemedio dagiti pakarigatan a patauden ti dyslexia. Ngem, gapu ta nakaskasdaaw nga organo ti utek, ipamuspusanna ti parikut. Saan ngarud a mapasamak ti agnanayon a kinaawan ragsak. Inkagumaan amin da Julie, Vanessa, ken David ti nangparmek kadagiti pannakaupayda. Mabalin a maaramidyo met ti kasta. Bigbigenyo a ti espesipiko a pakarigatanyo di kasapulan a pasardengennakayo nga agsursuro. An-anusanyo ti mangpadas nga agbasa, agsurat, ken agdeletiar a siuumiso. Ti panangaramidyo iti kasta tulongannakayto a mangparmek iti pannakapaay iti dyslexia.

[Footnote]

[Kahon iti panid 13]

Dagiti Pangripiripan iti Bukod a Panangorganisar

Usarem ti sumaganad:

• personal a pisara a pakaammuan ti impormasion

• kalendario a pagisuratan ti plano

• maysa a basket a pagikkan kadagiti surat wenno dadduma a papeles a masapul a tamingen

• maysa a personal a salansan

• maysa a diary

• libro a pagisuratan ti direksion

[Kahon iti panid 14]

No Kasano nga Ilasin ti Dyslexia Kadagiti Ubbing

No wen ti sungbatyo iti tallo wenno uppat kadagiti saludsod iti baba para iti tunggal grupo ti edad, posible a dagiti ubbing a nairaman addaanda iti bassit a dyslexia.

Ubbing nga agtawen iti 8 wenno kurang a walo:

Naladawda kadi a nagsuro nga agsao?

Addaanda pay laeng kadi ti partikular a pakarigatan nga agbasa wenno agdeletiar? Masdaawkayo kadi iti daytoy?

Pagarupenyo kadi a kadagiti bambanag a di mainaig iti panagbasa ken panagdeletiar, alerto ken nalaingda?

Baliktad kadi ti panagisuratda kadagiti letra ken numero?

No agkukuentada, kasapulanda kadi ti tulong dagiti bloke, dagiti ramay, wenno dagiti marka iti papel iti napaut a tiempo ngem ti dadduma a kasadarda? Adda kadi naisangsangayan a pakarigatanda a manglagip kadagiti multiplication table?

Marigatanda kadi a mangilasin iti kannigid iti kannawan?

Gagangay kadi ti kinalupoyda? (Saan a nalupoy amin nga ubbing nga addaan dyslexia.)

Ubbing nga agtawen iti 8 agingga iti 12:

Naisangsangayan kadi dagiti biddutda iti panagdeletiar? Labsanda kadi no dadduma dagiti letra iti sasao wenno isuratda a di umiso ti panagsasaganadda?

Nakadidillaw kadi ti saan nga igaggagara a biddutda nga agbasa?

Ti kadi pannakaawatda nga agbasa nabambannayat ngem ti inanamaen kadagiti ubbing a kasadarda?

Marigatanda kadi nga agkopia manipud iti pisara idiay eskuelaan?

No napigsa ti panagbasada, labsanda kadi dagiti sasao wenno interamente a maysa a linia, wenno ulitenda kadi a basaen ti linia? Dida kadi pagay-ayat ti napigsa a panagbasa?

Marigatanda pay laeng kadi a manglagip kadagiti multiplication table?

Narigatda kadi nga ilasin ti direksion, a mariroda iti kannigid ken kannawan?

Kurang kadi ti panagtalekda iti bagida ken nababa ti panagraemda iti bagida?

[Credit Line]

​—Awareness Information, nga impablaak ti British Dyslexia Association, ken Dyslexia, a pinataud ti Broadcasting Support Services, Channel 4 Television, London, England.

[Ladawan iti panid 12]

Tapno matulongan a mangipamaysa, iggamam ti pangtanda iti baba ti linia a mabasa