Sickle-Cell Anemia​—Pannakaammo ti Kasayaatan a Depensa

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY NIGERIA

ADDA 32 a tattao iti pangkomperensia a siled, kaaduanna babbai ken ubbing. Siuulimek a nagtugaw iti abay ni nanangna, iti kayo a silia, ti innem ti tawenna a ni Tope, nalami, a nakakawes iti dumerosas. Dimngeg bayat a kinasarita ida ti nars no aniat’ aramidenda no agpaut-otda.

Ammo ni Tope ti maipapan iti ut-ot​—ut-ot a nakaro no sumro ken kellaat sa agpaut iti adu nga aldaw sakbay nga agin-inut nga agpukaw. Nalabit a ti ut-ot ti namagserioso kenkuana no idilig kadagiti ubbing a kaedadna.

“Isut’ inauna nga anakko,” kinuna ni nanangna. “Agkarasakiten sipud pay idi. Adun a simbaan ti napanak, ket namin-adun nga inkararaganda. Ngem agsakit latta. Kamaudiananna, impayospitalko. Ineksamenda ti darana ket natakuatanda nga isut’ addaan iti ‘sickle-cell anemia.’”

Ania Dayta?

Idiay Center for Sickle-Cell Anemia sadi Benin City, Nigeria, naammuan ti nanang ni Tope a sakit iti dara ti sickle-cell anemia. Maikontra kadagiti inaanito a patpatien, awan pakainaiganna iti panangkulam wenno espiritu dagiti natay. Matawid ti annak ti sickle-cell anemia manipud iti ama ken inada. Saan a makaakar. Awan pamay-an a maakaranka iti dayta a sakit manipud iti sabali a tao. Mabalin a naipasngayka nga addaan iti dayta wenno saan. Naammuan met ti nanang ni Tope a nupay awan agas, maagasan dagiti sintoma.a

Kaaduanna a rumsua kadagiti puli nga Africano ti sickle-cell anemia. Kinuna ni Dr. I. U. Omoike, direktor ti Center for Sickle-Cell Anemia, iti Agriingkayo!: “Ti Nigeria ti addaan iti kaaduan a populasion dagiti nangisit ngem iti aniaman a nasion ket ngarud kaaduan kadagiti addaan iti sickle-cell anemia ngem iti aniaman a nasion. Dayta ti mamagbalin iti daytoy a pagilian a kabesera ti sickle-cell iti lubong.” Sigun iti Daily Times ti Lagos, agarup maysa a milion a taga Nigeria ti addaan iti sickle-cell anemia, ket 60,000 ti matmatay iti dayta iti kada tawen.

Parikut iti Dara

Tapno maawatan ti sakit, nasken a maammuantayo no ania ti ar-aramiden ti dara ken no kasano ti panagtarayna iti bagi. Makatulong ti maysa nga ilustrasion. Darepdepenyo ti maysa a pagilian nga agpannuray kadagiti maangkat a taraon a pangpakan iti tattao nga agnanaed kadagiti away. Dagiti trak ti mapan iti kabesera a siudad a pagkargaanda iti taraon. Panawanda ti siudad babaen kadagiti kangrunaan a kalsada, ngem bayat a sumrekda iti luglugar iti away, ak-akikiden dagiti kalsada.

No nasayaat ti pagbanagan ti amin, makagteng dagiti trak iti destinasionda, idiskargada ti taraon, sada agsubli iti siudad tapno agkarga iti ad-adu a taraon para iti sumaganad a panagitulod. No adu kadagiti trak ti madadaelan, nupay kasta, malungtot ti taraon ket mabangenan ti dadduma pay a trak iti kalsada. No kasta, bassitto ti pagtaraon dagiti tattao iti aw-away.

Iti umasping a pamay-an, agbiahe dagiti nalabaga a selula ti dara iti bara a pangalaanda iti suplay nga oksihena​—a pagtaraon ti bagi. Sa panawanda ti bara ken sipapardas nga agbiaheda kadagiti kangrunaan nga arteria nga agturong iti amin a paset ti bagi. Inton agangay, agbalin a nakaak-akikid “dagiti kalsada” isu a makapagtaray laengen dagiti nalabaga a selula iti maymaysa a pila babaen kadagiti bassiusit nga urat ti dara. Sadiay nga idepositoda ti awitda nga oksihena, a mangtaraon kadagiti selula ti bagi.

Nagtimbukel ti normal a nalabaga a selula ti dara a kas iti sensilio ken talaga a laklakaenna ti sumrek kadagiti kababassitan nga urat ti dara. Ngem iti tattao nga addaan iti sickle-cell anemia, mapirsapirsay dagiti selula ti dara. Mapukawda ti nagtimbukel a sukogda ket agbalinda a kas iti saba wenno kumpay​—maysa nga alikamen ti mannalon. Dagitoy a kasla kumpay a selula ti dara dumketda kadagiti babassit nga urat iti bagi, kas iti trak a nailumlom iti kapitakan a manglapped iti ilalabas ti dadduma a nalabaga a selula ti dara. No makissayan ti panagtaray ti dara iti maysa a paset ti bagi, maputed ti suplay nga oksihena ket ti isesekken ti panagut-ot ti resultana.

Agresulta ti kadawyan nga isesekken ti sickle-cell iti kasta unay a panagut-ot dagiti tulang ken susuop. Di mapakpakadaan ti isesekken; manmano a rumsuada wenno pasaray binulan ti kasansanda. No rumsuada, makariribukda iti anak man ken naganak. Maysa a nars ni Ihunde nga agtartrabaho iti maysa a center ti sickle-cell. “Narigat nga aywanan ti ubing nga addaan iti sickle-cell anemia,” kunana. “Ammok, agsipud ta adda kasta a sakit ti balasitangko. Kellaat a sumken ti ut-ot. Agikkis ken agsangit, ket agsangitak met. Kalpasan laeng ti dua wenno tallo nga aldaw, wenno nalabit makalawas, nga agin-inut nga agpukaw ti ut-ot.”

Dagiti Sintoma

Masansan nga agparang dagiti sintoma kalpasan a magteng ti ubing ti edad nga innem a bulan. Maysa kadagiti umuna a pagilasinan isut’ naut-ot a panagletteg ti im-ima wenno saksaka wenno agpadpada. Mabalin nga agkarasangit ti ubing ken saan unay a makapangan. Agbalin a nalabudiaw ti puraw dagiti matana. Mabalin a nabesbessag ti dila, bibig, ken dakulapna ngem iti normal. Dagiti ubbing a pakakitaan kadagitoy a sintoma ti rumbeng a mayospital, a pakaeksamenan ti dara tapno maammuan no sickle-cell anemia ti sakit.

No serraan dagiti kasla kumpay a selula dagiti urat ti dara, kadawyan a ti ut-ot apektaranna dagiti susuop. Mabalin met a mangriribuk ti nakaro nga isesekken iti trabaho ti utek, ti bara, ti puso, dagiti bekkel, ken ti ballaibi, a no dadduma makapapatay dagiti ibungana. Mabalin nga agpaut iti adu a tawen dagiti letteg ti gurong iti ayan ti lipaylipay. Agpegpeggad dagiti ubbing iti panagkombulsion wenno pannakapukaw ti puot. Dagidiay nga addaan iti sickle-cell anemia ti nangnangruna a nalaka a makaptan kadagiti makaakar a sakit, tangay pakapuyen ti sakit dagiti naturalesa ti bagi. Ti impeksion ti kadawyan a pakaigapuan ti ipapatay.

Siempre, saan nga amin nga addaan iti sickle-cell anemia ti mangpatanor kadagitoy amin a sintoma. Ket dadduma ti agsakit inton magtengda laengen ti maud-udi a tawen ti kinatin-edyerda.

Panangagas

Adu a nagannak ti nakabusbosen agpadpada iti panawen ken kuarta a nangbirok kadagiti panagagas a makapaimbag iti annakda. Ngem iti agdama, awan agas ti sickle-cell anemia; daytat’ sakit nga agpaut aginggat’ tungpal-biag. Nupay kasta, addada simple a bambanag a maaramidan a mangpabassit iti kasansan ti isesekken, ket adu ti pamay-an a pangtaming kadakuada no mapasamakda.

No sumken ti ut-ot, rumbeng a painumen dagiti nagannak ti anakda iti adu a danum. Mabalin met a patomarenda iti kalalainganna nga agas a mangbang-ar iti ut-ot. Ti nakaro nga ut-ot ti mabalin nga agkasapulan iti napigpigsa nga agas a mabalin laeng a magun-odan iti doktor. Ngem nakalkaldaang ta no dadduma, bassit laeng a bang-ar ti ipaay uray dagiti napigsa nga agas. Nupay kasta, awan ti rumbeng a pakatarantaan. Iti gistay amin a kasasaad, kalpasan ti sumagmamano nga oras wenno aldaw, agin-inut nga agpukaw ti ut-ot ket makaungar ti pasiente.

Mangbirbirok dagiti sientista kadagiti agas a tumulong a mangagas iti sakit. Idi kattapog ti 1995, kas pagarigan, inyanunsio ti National Heart, Lung, and Blood Institute idiay Estados Unidos a ti agas a hydroxyurea kinissayanna ti kagudua ti kasansan ti isesekken ti ut-ot kadagiti pasiente nga addaan iti sickle-cell. Maipagarup a maaramid daytoy babaen ti pananglappedna kadagiti nalabaga a selula ti dara nga agbalbaliw ti sukogda ken mangbara kadagiti urat ti dara.

Saan pay laeng a magun-odan dagita nga agas iti sadinoman, wenno makatulongda iti tunggal kasasaad. Ket agpapan pay kadagiti pagaammon a peggad, kanayon a mangyalison dagiti doktor idiay Africa ken iti sadinoman iti dara a pangagas kadagiti pasiente nga addaan sickle-cell no rumsua dagiti emerhensia a kasasaad.

Pananglapped Kadagiti Isesekken

“Ibagbagami kadagiti pasiente nga uminumda iti adu a danum a tumulong a manglapped iti isesekken,” kuna ni Alumona, maysa a mamalbalakad iti genetics idiay center ti sickle-cell. “Ti danum palakaenna ti panagtaray ti dara kadagiti urat ti bagi. Dagiti adulto nga addaan iti sickle-cell anemia ti rumbeng nga uminum iti tallo agingga iti uppat a litro a danum iti kada aldaw. Siempre, basbassit ti inumen dagiti ubbing. Sursuruanmi dagiti ubbing nga addaan iti sickle-cell anemia a mangitugotda iti nakabotelia a danum idiay eskuelaan. Maawatan koma dagiti mannursuro a mabalin a nasansansan ti panagpakada dagitoy nga ubbing tapno bang-aranda ti bagida. Ammo koma dagiti nagannak a mabalin nga isbuan dagitoy nga ubbing ti pagiddaanda a nasansansan ngem kadagidiay awanan iti sakit.”

Tangay ti sakit ket mabalin a mangpataud iti napeggad nga isesekken, dagidiay nga addaan iti sickle-cell anemia ti rumbeng nga agregget a mangtaginayon iti nasayaat a salun-at. Maaramidanda daytoy babaen ti panangtaginayonda iti personal a kinadalus, panangliklik iti napaut ken makabannog nga aktibidad, ken babaen iti balanse a pannangan iti nasayaat a taraon. Isingasing met dagiti doktor a nayonan ti taraon kadagiti multivitamins ken folic acid.

Kadagiti lugar a kadawyan ti malaria, masirib dagidiay addaan iti sickle-cell anemia no salaknibanda ti bagbagida, babaen man ti panangliklikda iti kagat ti lamok ken panagtomarda iti agas tapno masalaknibanda iti sakit. Tangay dadaelen ti malaria dagiti nalabaga a selula ti dara, napegpeggad dayta iti tao nga addaan iti sickle-cell anemia.

Rumbeng met a regular nga agpaeksamen iti doktor dagidiay addaan iti sickle-cell anemia. Rumbeng a maasikaso a dagus ti doktor ti aniaman nga impeksion, sakit, wenno pannakadangran. Babaen ti siaannad a panangsurot kadagita a pagannurotan, posible kadagiti adu nga addaan iti sickle-cell anemia ti agbiag a normal ken naragsak.

No Kasano a Mayakar Dayta iti Ubbing

Tapno maawatan no kasano a mayakar ti nagannak ti sakit iti annakda, masapul a maammuantayo ti maipapan kadagiti genotype ti dara. Naiduma ti genotype ti dara manipud iti grupo ti dara; adda pakainaigan ti genotype kadagiti gene. Kaaduan a tattao ti addaan iti genotype ti dara a maawagan AA. Dagidiay a makatawid iti A gene manipud iti maysa kadagiti nagannak ken S gene manipud iti maysa kadagiti nagannak ti addaan iti AS a genotype ti dara. Awan sickle-cell anemia ti tattao nga addaan iti AS a dara, ngem mayakarda ti sakit iti annakda. Ti tattao a nakatawid iti S gene manipud iti ama wenno ina ken sabali nga S gene manipud iti ina wenno ama ti addaan iti SS genotype a dara, ti genotype ti sickle-cell anemia.

Isu a no matawid ti ubing ti SS-type a dara, masapul a matawidna ti adda depektona nga S gene manipud iti tunggal maysa a nagannak. No kasano a kasapulan a dua a tao ti mangpataud iti maysa nga ubing, dua met la a tao ti kasapulan tapno mayakar ti sickle-cell anemia. Kadawyan a mayakar ti sakit no AS-type ti dara ti ama ken ina. No makiasawa ti tao nga addaan iti AS-type a dara iti tao nga addaan iti AS-type a dara, adda 1 iti kada 4 a gundaway a ti aniaman nga agbalinto nga annakda ti addaan iti SS-type a dara.

Di kaipapanan daytoy a no uppat ti annakda, maysa ti addaanto iti sickle-cell anemia ket awan iti sabali a tallo. Nupay mabalin a ti maysa kadagiti uppat ti addaan SS, mabalin met a mapasamak a dua, tallo, wenno aminda pay ketdi nga uppat ti addaan iti SS. Mabalin met nga awan kadagiti annak ti addaan iti SS.

Makaisuro a Pangngeddeng Sakbay ti Panagasawa

Masirib ti tattao nga Africano ti pulida no ammuenda no ania ti genotype ti darada mabayag pay sakbay nga agpanggepda a makiasawa. Maaramid daytoy babaen iti pannakaeksamen ti dara. Makasigurado ti tattao nga addaan iti AA a dara nga awan kadagiti annakda ti mangpataudto iti sickle-cell anemia, asino man ti pakiasawaanda. Dagidiay nga addaan iti AS a dara ti rumbeng a makaawat a no makiasawada iti tao nga addaan met laeng iti AS a dara, dakdakkel ti posibilidadna nga addanto sickle-cell anemia ti agbalin nga anakda.

Nupay adu a doktor ti mangupay unay iti panagasawa ti agpadpada nga addaan iti AS, bay-an dagiti mamalbalakad iti center ti sickle-cell a dagiti tattao ti mangaramid iti bukodda a pangngeddeng. Kuna ni Dr. Omoike: “Ti trabahomi ket saan a mamutbuteng iti tattao wenno ibaga kadakuada no asino ti rumbeng wenno di rumbeng a pakiasawaanda. Awan ti makaisierto a ti ubbing nga ipasngay ti agassawa nga addaan iti AS ti maaddaanto iti SS a dara, tangay pannakairana la dayta. Uray pay no addaan iti SS ti agbalinto nga anakda, mabalin a saan unay nga iginggina ti ubing ti sakit. Ngem kayatmi a maammuan ti tattao no ania ti genotype-da. Ket ikagumaanmi a tulongan a nasaksakbay ti tattao tapno ammoda no ania ti mabalin a mapasamak tapno didanton maklaat no addanto SS ti agbalin nga annakda. Iti kasta, saandanto laeng a makaaramid iti pangngeddeng a naikugnal iti pannakaammo kadagiti kinapudno no di pay ket maisaganada ti panunotda a mangawat iti ibunga dagidiay a pangngeddeng.”

[Footnote]

[Kahon iti panid 24]

Ti Kinapateg ti Ayat

Agsagsagaba ni Joy, a nasurok a 20 ti tawennan, iti sickle-cell anemia. Tangay maysa kadagiti Saksi ni Jehova, pulos a di nagpayalison iti dara. Kuna ni nanangna nga Ola: “Kanayon a siertuek a nasayaat ti kanen ni Joy a tumulong a mangpaadu iti darana. Patiek a dakkel unay ti maaramidan ti nadungngo a panangtaripato ti nagannak. Nagpateg kaniak ti biagna, kas iti biag ti amin nga annakko. Siempre, amin nga annak agkasapulan iti ayat, ngem anian nga ad-adda pay dagidiay nga agsagsagaba iti sakit!”

[Dagiti ladawan iti panid 23]

Adda sickle cells ni Tope, kas ipakita dagiti kasla pana nga ugis

[Credit Line]

Sickle cells: Ladawan #1164 manipud iti American Society of Hematology Slide Bank. Nausar nga adda pammalubos