Panangsapul Kadagiti Solusion

“NO PAGSASARITAAN dagiti epekto,” kinuna ti Ingles nga autor a ni John Lyly, “mabalin a di maikaskaso dagiti makagapu.” Tapno maliklikan dayta a biddut, masapul a laglagipentayo a dagiti gubuayan ti panagdanag ita maipapan iti matutudo a kabakiran iparangarangna laeng dagiti nakarkaro pay a problema ken agtultuloy ti pannakadadael dagiti kabakiran malaksid no maasikaso dagiti kangrunaan a makagapu. Ania dagidiay a makagapu? “Dagiti kangrunaan a makagapu a mangbusor iti pannakaitalimeng ti Amazon,” kuna ti intandudo ti UN a panagadal, ket “kinapanglaw ken dagiti panangidumduma ti tao.”

Di Met Makapaadu iti Maapit

Ti panangdadael iti kabakiran, kuna ti dadduma a managsirarak, ket sumagmamano kadagiti epekto ti makuna a panangpaadu iti apit a nangrugi sumagmamano a dekadan ti napalabas idiay makin-abagatan ken makintengnga a Brazil. Sakbay dayta, rinibribu a pamilia sadiay a bassit ti mulmulaanda ti agsapul iti pagbiagda babaen ti panagmula iti pagay, utong, ken patatas ken panagtaraken iti ayup malaksid iti kangrunaan a pagsapulanda. Kalpasanna, dagiti dagada sinublaten dagiti agusar ti makina a nasaknap nga agmulmula ti soybean ken dagiti paandaren ti danum a proyekto a planta ti koriente ket sinukatanda dagiti baka ken lokal a mula kadagiti produkto iti agrikultura a nairanta a mangpakan kadagiti industrialisado a pagilian. Idi baet laeng ti 1966 ken 1979, 182 porsiento ti inaduan dagiti pagmulaan a nailasin para kadagiti apit a mailako iti ballasiw-taaw. Kas resulta, 11 iti tunggal 12 a gagangay nga agmulmula ti nakapukaw iti dagada ken ti pagsapulanda. Para kadakuada, ti panangpaadu iti apit nagbalin nga awan mamaayna a kasasaad.

Sadino ti mabalin a pagturongan dagitoy nga awan dagada nga agmulmula? Dagiti politiko, a madi a mangsango iti di nainkalintegan a pannakaiwaras ti daga iti lugarda, impakitada kadakuada ti solusion babaen ti panangitandudoda iti rehion ti Amazon kas “daga nga awanan agindeg para kadagiti tattao nga awan dagada.” Iti las-ud ti maysa a dekada kalpasan ti pannakalukat ti umuna a kalsada iti Amazon, nasurok a dua a milion a napanglaw nga agmulmula a naggapu iti makin-abagatan a Brazil ken iti sinaplit ti tikag ken kinapanglaw a makin-amianan a daya a Brazil ti nagindeg kadagiti rinibribu a kalkalapaw iti igid ti kalsada. Idi ad-adu a kalsada ti naaramid, ad-adu pay nga agmulmula ti nagbiahe a napan iti Amazon, a sisasagana a mamagbalin iti kabakiran a pagmulaan. Bayat a lagipenda dagitoy a programa ti kolonisasion, kuna dagiti managsirarak a “no tingitingen dagiti resulta ti dandani 50 a tawen a kolonisasion, daytat’ saan a makaay-ayo.” Ti kinapanglaw ken kinaawan kinahustisia “kimmuykuyog idiay Amazon,” ken “timmaud [met] dagiti baro a problema iti lugar nga Amazon.”

Umaddang iti Tallo

Tapno makatulong iti panangrisut kadagiti makagapu iti panangkalbo ti kabakiran ken maparang-ay ti kasasaad ti panagbiag ti tao iti matutudo a kabakiran ti Amazon, ti Commission on Development and Environment for Amazonia ti nangipablaak iti maysa a dokumento a mangirekomendar a, malaksid kadagiti dadduma a bambanag, dagiti gobierno iti tanap ti Amazon surotenda dagiti tallo nga umuna nga addang. (1) Tamingen a mismo dagiti parikut iti ekonomia ken iti kagimongan kadagiti rehion a sinaplit ti kinapanglaw iti ruar ti matutudo a kabakiran ti Amazon. (2) Usaren ti nabatbati a kabakiran ken usarenda manen ti nakalbo a kabakiran. (3) Tamingen dagiti nakaro a kinaawan kinahustisia​—dagiti pudno a pakaigapuan iti rigat ti tao ken ti pannakadadael ti kabakiran. Sukimatentayo a naimbag daytoy a tallo-addang a pamay-an.

Panangipuonan

Tamingen dagiti parikut ti kagimongan ken ti ekonomia. “Maysa kadagiti mas epektibo a pagpilian a mangkissay iti pannakakalbo ti kabakiran,” kuna ti komision, “isut’ panangipuonan iti dadduma a kapanglawan a lugar kadagiti pagilian iti Amazon, dagidiay a mapilit a mangipan iti umilida iti Amazon tapno agsapul iti nasaysayaat a masanguanan.” Nupay kasta, kuna pay dagiti komisioner, “daytoy a pagpilian manmano a maamiris no panagplaplano iti irarang-ay ti nasion wenno ti rehion wenno dagidiay adda kadagiti industrialisado a pagilian a mangitantandudo iti pannakapabassit ti kapartak ti pannakakalbo ti kabakiran.” Ngem, ilawlawag dagiti autoridad, no dagiti opisial ti gobierno ken dagiti maseknan a ganggannaet a gobierno iturongda ti kinasigoda ken ti pinansial a tulongda a mangrisut kadagiti parikut kas iti di nasayaat a pannakaiwaras ti daga wenno kinapanglaw iti siudad kadagiti rehion nga adda iti aglawlaw ti Amazon, mapabannayatda ti ipapan dagiti agmulmula sadiay Amazon ket makatulongda a mangispal iti kabakiran.

Ania, nupay kasta, ti maaramidan kadagiti bassit ti mulmulaanda nga agin-indegen iti Amazon? Agpannuray ti inaldaw a panagbiagda iti panagmula iti daga a di nasayaat a mulaan.

Italimeng ti Kabakiran Gapu Kadagiti Kayo

Ulit-uliten nga usaren ti kabakiran. “Nalabes ti pannakararit ti kabakiran ngem saan a mausar a naimbag. Agpannuray ti pannakaispalda iti daytoy di nakapapati a kinapudno,” kuna ti The Disappearing Forests, maysa a publikasion ti UN. Imbes a rariten ti kabakiran babaen ti panangpukan kadagiti kayona, kuna dagiti eksperto, rumbeng nga usaren ti tao ti kabakiran babaen ti panangala, wenno panangani kadagiti apitna, kas kadagiti prutas, nuez, lana, goma, bangbanglo, mulmula a pagagas, ken dadduma pay a produkto ti nakaparsuaan. Dagita a produkto, kunaenda, iparangarangna ti “maipaay ti kabakiran iti ekonomia a napattapatta a 90 porsiento.”

Ilawlawag ni Doug Daly, iti New York Botanical Garden, no apay a patienna a nainkalintegan ti panagbalbaliw manipud iti panangdadael ti kabakiran nga agturong iti panangapit kadagiti produkto ti kabakiran: “Bang-aranna ti gobierno​—dida makakita kadagiti dadakkel a pedaso ti Amazonia a mailako. . . . Makaipaay iti manayon a biag ken pagtrabahuan dagiti tattao, ken italimengna ti kabakiran. Talaga a dika makasarak iti negatibo a banag maipapan iti dayta.”​—Wildlife Conservation.

Ti panangbaybay-a iti kabakiran gapu kadagiti kayo talaga a parang-ayenna ti kasasaad ti panagbiag dagiti agindeg iti kabakiran. Dagiti managsirarak idiay Belém, makin-amianan a Brazil, napattapattada, kas pagarigan, a no pagbalinem a pagpastoran ti maysa nga ektaria makaganansiaka iti $25 laeng iti tinawen. Gapuna tapno makabirok iti binulan a kababaan a sueldo iti Brazil, masapul ti maysa a tao ti 48 ektaria a pagpastoran ken 16 a baka. Nupay kasta, ipadamag ti Veja, a ti agbalinto a ranchero ad-adu ti masapulanna a kuarta babaen ti panangapitna kadagiti gagangay a produkto ti kabakiran. Ket nakaskasdaaw ti kaadu dagiti produkto nga agur-uray a maapit, kuna ti biologo a ni Charles Clement. “Adda nakaad-adu a nateng, ginasgasut a prutas, resina, ken lana a maproseso ken maapit,” kuna pay ni Dr. Clement. Ngem ti parikut ket masapul a maammuan ti tao a ti kabakiran ti gubuayan ti kinabaknang imbes a lapped iti ibabaknangna.”

Maikadua a Biag ti Nasayang a Daga

Mabalin nga agkadua ti irarang-ay ti ekonomia ken ti panangitalimeng iti aglawlaw, kuna ni João Ferraz, maysa a managsirarak a taga Brazil. “Matmatanyo ti kaadu ti nadadaelen a kabakiran. Saan a masapul a pukanen ti ad-adu pay a di naas-asak a kabakiran. Imbes ketdi, mabalintay a pasublien ken usaren manen ti nakalbo a kabakiran ken ti nadadael a luglugar.” Ket iti lugar ti Amazon, adda adu a nadadael a daga a mapasubli [a kabakiran].

Nangrugi idi arinunos ti dekada 1960, nangipaay ti gobierno kadagiti tulong a dadakkel a gatad ti kuarta a mangparegta kadagiti dadakkel ti puonanna tapno pagbalinen dagiti kabakiran a pagpastoran. Inaramidda dayta, ngem kas ilawlawag ni Dr. Ferraz, “nadadael dagiti pagpastoran kalpasan ti innem a tawen. Kalpasanna, idi nabigbig ti isuamin a daytat’ nagdakkelan a biddut, kinuna dagiti dadakkel ti ik-ikutanna a daga: ‘Uray ta, nagun-odanmi metten ti nakaad-adu a kuarta manipud iti gobierno,’ ket pimmanawdan.” Ti resulta? “Agarup 200,000 kilometro kuadrado a nabaybay-an a pagpastoran ti masaysayangen.”

Itatta, nupay kasta, dagiti managsirarak a kas ken ni Ferraz makasarsarakdan kadagiti baro a pakausaran dagitoy a nadadael a daga. Iti ania a pamay-an? Sumagmamano a tawenen ti napalabas nagmulada iti 320,000 a palakay a nuez nga Amazonia iti nabaybay-an a pagtaraknan ti baka. Itatta, dagidiay a palakay, agbungbungadan a kaykayo. Tangay napartak a dumakkel dagiti mula ken mangipaayda met iti napateg a kayo, maimulmulan dagiti palakay a nuez nga Amazonia kadagiti nakalbo a daga iti nadumaduma a paset iti tanap ti Amazon. Ti panangapit kadagiti produkto, panangisuro kadagiti agmulmula iti manayon a mula, panangipakat kadagiti pamay-an ti panagala kadagiti kayo a di daddadaelen ti kabakiran, ken panangbiag manen iti nadadaelen a daga, iti panangmatmat dagiti eksperto, isuda dagiti nasirib a pamuspusan a makatulong a mangtaginayon iti nabatbati a kabakiran.​—Kitaenyo ti kahon a “Panagtignay a Mangitalimeng.”

Ngem, kuna dagiti opisial, ti panangitalimeng kadagiti kabakiran sapulenna saan laeng a ti panangbalbaliw iti nadadaelen a daga. Sapulenna ti panangbalbaliw iti kasasaad ti tao.

No Kasano a Lintegen ti Killo

Tamingen ti kinaawan a kinahustisia. Ti mangidumduma a kababalin ti tao a mangibaddek iti kalintegan dagiti dadduma ket masansan a patauden ti agum. Ken, kas napaliiw ti kadaanan a pilosopo a ni Seneca, “saan nga umdas ti amin a nakaparsuaan a mangpennek iti agum”​—agraman ti naglawaan a matutudo a kabakiran ti Amazon.

Maisupadi kadagiti makidangdangadang iti kinapanglaw nga agmulmula iti Amazon, dagiti industrialista ken dagiti makinkukua iti dadakkel a daga wakwaknitanda ti kabakiran tapno bussogen dagiti libretada. Ipatuldo dagiti agtuturay a dagiti Makinlaud a nasion mapabasolda met ta timmulongda iti pannakapukan dagiti kayo iti kabakiran ti Amazon. “Dagiti nabaknang nga industrialisado a pagilian,” kinuna ti maysa a grupo dagiti Aleman a managsirarak, ti “makimbasol iti agdama a pannakadadael ti aglawlaw.” Kunaen ti Commission on Development and Environment for Amazonia a ti panangitalimeng iti Amazon talaga a kasapulanna ti “baro a sangalubongan a pagalagadan iti kababalin, kababalin a mangpataudto iti nasaysayaat nga estilo ti irarang-ay, a naikugnal iti panagkaykaysa ken kinahustisia ti tao.”

Nupay kasta, ti agtultuloy nga ulep dagiti asuk iti Amazon ipalagipna iti maysa a nupay adda panangikagumaan dagiti sipapanunot iti aglawlaw a lallaki ken babbai iti sangalubongan, ti panangibanag kadagiti nasirib a kapanunotan nakarigrigat a kas iti panangpetpet iti asuk. Apay?

Naunegen ti pannakairamut ti kinadakes a kas iti agum iti kasasaad ti kagimongan ti tao, naun-uneg pay ngem dagiti ramut ti kaykayo iti Amazon a naikali iti daga ti kabakiran. Nupay personal nga aramidentayo ti mabalin a maitulongtayo iti pannakaitalimeng ti kabakiran, saan a realistiko ti panangnamnama a dagiti tattao, kasano man ti kinapasnekda, ti agballiginto a mangikkat kadagiti nauneg ken nakarikrikut a makagapu iti pannakadadael ti kabakiran. Ti kinuna ni Ari Solomon idi ugma, maysa a masirib nga agpalpaliiw iti kadawyan ti tao, agarup tallo a ribu a tawenen ti napalabas, ket pudno pay laeng. Babaen iti panangikagumaan laeng ti tao, “ti killo saanen a mapalinteg.” (Eclesiastes 1:15) Umasping iti dayta ti pagsasao a Portugues nga, “O pau que nasce torto, morre torto” (Ti kayo a naisigud a killo, matay a killo). Nupay kasta, adda masakbayan dagiti matutudo a kabakiran iti aglawlaw ti lubong. Apay?

Masakbayan a Pannakalawlawag

Agarup sangagasut a tawenen ti napalabas, naallukoy unay ti autor a taga Brazil a ni Euclides da Cunha iti nakaad-adu nga atap a kita ti biag iti Amazon ta dineskribirna ti kabakiran a kas “maysa a di naipablaak ken kagiddan ti rekord iti Genesis.” Ken nupay okupado ti tao a mangmulmulit ken mangdaddadael iti dayta a “rekord,” ti nabatbati nga Amazon kaskasdi a, kas kunaen ti report nga Amazonia Without Myths, “maysa nga il-iliwen a simbolo iti daga a kas idi panawen ti Panamarsua.” Ngem kasano pay kabayag?

Amirisenyo daytoy: Saan kadi a dagiti matutudo a kabakiran ti Amazon ken ti dadduma pay a matutudo a kabakiran iti lubong ti mangipaay iti ebidensia ti, kas kunaen ni Da Cunha, “naisangsangayan a kinalaing.” Manipud iti ramutda agingga iti bulongda, iwaragawag dagiti kayo iti kabakiran ti mangnibinibi nga aramid ti kangrunaan nga arkitekto. No kasta ngarud, palubosanto kadi ngarud aya ti Naindaklan nga Arkitekto ti naagum a tao a mangikisap kadagiti matutudo a kabakiran ken mangdadael iti daga? Sungbatan ti maysa a padto ti Biblia daytoy a saludsod iti agallungogan a saan! Mabasa: “Dagiti nasion nagpungtotda, ket ti bukodmo [ti Dios] a pungtot dimteng, ken ti naituding a tiempo . . . tapno iyegmo iti pannakadadael dagidiay mangdaddadael iti daga.”​—Apocalipsis 11:18.

Usigenyo, nupay kasta, a daytoy a padto ibagana kadatayo a ti Namarsua saanna laeng nga iramutan ti problema babaen ti panangpukawna kadagiti naagum a tattao no di ket aramidenna dayta iti tiempotayo. Apay a maibagatayo daytoy a sasao? Bueno, kunaen ti padto nga agtignay ti Dios iti tiempo a ti tao ‘daddadaelennan’ ti daga. Idi naisurat dagidiay a sasao dandani dua a ribu a tawenen ti napalabas, bassit pay ti bilang ken abilidad dagiti tattao a mangaramid iti kasta. Ngem nagbalbaliwen ti kasasaad. “Iti damo unay iti historiana,” kuna ti libro a Protecting the Tropical Forests​​—A High-Priority International Task, “ti sangatauan itatta kabaelandan a dadaelen ti pundasion ti ilalasatda a mismo, saan laeng nga iti sinaggaysa a rehion wenno lugar, no di ket iti sangalubongan.”

Asidegen “ti naituding a tiempo” nga agtignayton ti Namarsua a maibusor ‘kadagidiay mangdaddadael iti daga.’ Adda masakbayan ti matutudo a kabakiran ti Amazon ken dagiti dadduma pay nga agpegpeggad nga aglawlaw ditoy daga. Siertuento ti Namarsua a maibanag dayta​—ket saan a sarsarita dayta, no di ket pudno.

[Kahon iti panid 13]

Panagtignay a Mangitalimeng

Ti dandani 400,000 metro kuadrado a kalawa ti narangpaya a nagtubo manen a kabakiran iti siudad ti Manaus iti makintengnga nga Amazon ti lugar dagiti nadumaduma nga opisina ti National Institute for Research in the Amazon, wenno INPA iti Brazil. Daytoy nga 42-tawennan nga institusion, nga addaan 13 a nadumaduma a departamento a mangsaklaw iti isuamin manipud ekolohia agingga iti forestry agingga iti salun-at ti tao, ti kadadakkelan nga organisasion ti panagsirarak iti rehion. Dayta met ti pakasarakan iti maysa kadagiti kaaduan iti lubong a koleksion dagiti mula, ikan, reptilia, amphibian, mamalia, tumatayab, ken insekto iti Amazon. Ti trabaho ti 280 a managsirarak ti institusion ket mangipaay iti tulong iti nasaysayaat a pannakaawat ti tao iti narikut a panagnanaig dagiti sistema ti ekolohia iti Amazon. Pumanaw dagiti bisita iti institusion nga addaan iti pananginanama. Nupay adda administratibo ken napolitikaan a panangiparit, determinado dagiti taga Brazil ken ganggannaet a sientipiko nga agtignay a mangitalimeng iti naisangsangayan unay a matutudo a kabakiran iti lubong​—ti Amazon.

[Ladawan iti panid 10]

Ti kalsada dagiti agtrostroso a naaramid iti kabakiran

[Dagiti ladawan iti panid 11]

Dagiti maapit iti matutudo a kabakiran: dagiti prutas, nuez, lana, goma, ken ad-adu pay

[Credit Line]

J. van Leeuwen/INPA-CPCA, Manaus, Brazil