Nakaskasdaaw ti Nadumaduma a Biag iti Surong ti Amazon

Nakaskasdaaw ti Nadumaduma a Biag iti Surong ti Amazon

ITI kontinente ti Abagatan nga America, ti 3,700 a kilometro manipud sakaanan ti kabambantayan ti Andes a sakup ti Peru ket kunam la no naaplagan iti nakaberberde nga alpombra agingga iti asul a Taaw Atlantico iti daya.

Ti paset daytoy a kabakiran a sakup ti Peru—ti rehion ti Amazon—saklawenna ti dandani 60 a porsiento dayta a pagilian. Nupay nagbassit la a paset ti populasion ti Peru ti agnanaed iti daytoy a lugar, nakaad-adu met ti mula ken animal a masarakan iti salinong dagiti narukbos ken narangpaya a kaykayo a 35 a metro ti katayagda. Kinapudnona, daytoy a rehion ket maibilang a maysa kadagiti kabaknangan nga ekolohia ditoy daga. Nasurok a 3,000 a kita ti kulibangbang ti agam-ampayag ken agtayabtayab iti naalimuom nga aglawlaw. Iti nagbabaetan ti adu a bulbulong, makita ti nagpipintas a sabong ti agarup 4,000 a kita ti orkidia. Nasurok a 90 a kita ti uleg ti aglemlemmeng iti sangsanga ti kaykayo ken iti daga. Mapattapatta met a 2,500 a kita ti lames—karaman dagiti igat ken piranha—ti agdakdakiwas kadagiti karayan ken waig.

Ti dakkel a Karayan Amazon ti kangrunaan kadagita a pagay-ayusan ti danum. Iti dadduma a lugar, 2.5 agingga iti 3 a metro ti kaadu ti tudo iti makatawen isu a dumakkel ti Amazon ken ti 1,100 a waigna a manglayus iti kabakiran. No agsabat ti bara ken agneb, mapataud ti alimuom a pagay-ayat dagiti mula. Nupay kasla karkarna, nalangto dagiti mula iti napigket a daga ditoy a maibilang a karaman kadagiti kaalasan ti klasena a daga a di maitutop a permanente a pagmulaan.

Dagiti Nagkauna a Nagindeg

Siasino koma ti mayat nga agnaed iti kasta a lugar? Patien dagiti arkeologo a kadagiti napalabas a siglo, minilion a tattao ti agnanaed idi iti aglawlaw ti Karayan Amazon. Ita, agarup 300,000—a nabingaybingay iti nasurok nga 40 a tribu—ti agnanaed iti paset ti Amazon a sakup ti Peru. Maipagarup met a 14 kadagita a tribu ti dandani naan-anay a naiputputong iti sibilisado a lubong. Kalpasan ti apagbiit a pannakipulapol dagitoy a tattao iti “sibilisado” a kagimongan, ad-addan a nagpaknida iti puseg ti kabakiran tapno maliklikanda ti makipulapol manen.

Kaano a simmangpet ditoy dagita nga agnanaed iti kabakiran ken naggapuanda? Sigun kadagiti eksperto, naggapu iti amianan dagiti immuna a nagnaed ditoy adu a siglo sakbay pay ti Kadawyan a Panawen. Dagiti Jivaro (nalatak gapu iti panangpakebbetda kadagiti ulo dagiti mapatayda a kabusor) ket naggapu idiay Caribbean Islands; ken dagiti Arawak ket naggapu idiay Venezuela. Ti dadduma a tribu ket maipagarup a naggapu idiay Brazil iti daya ken Paraguay iti abagatan.

Apaman a nakaramutdan, kaaduan kadagiti tribu ket naganup ken nagsawar kadagiti espesipiko a lugar. Nagmulada met iti kahoy, nagasang a sili, saba, mais, ken dadduma pay a maibagay iti asidiko a daga. Sigun kadagiti Espaniol a mannurat, organisado ti dadduma kadagita a tribu. Nagaramidda kadagiti kamalig ken nadumaduma ti pamay-anda a mangtaraken kadagiti atap nga animal.

Agduduma a Kultura

Bayat ti maika-16 ken maika-17 a siglo, dagiti Espaniol a manangsakup sinerrekda ti Amazon. Simmaruno met a dagus dagiti Jesuita ken Franciscano a misionero ta panggepda a kombertien dagiti katutubo nga agbalin a Romano Katoliko. Nagaramid dagita a misionero kadagiti nagsayaat a mapa a nangtukay iti interes dagiti taga-Europa a sumrek iti Amazon. Ngem gapu met la kadagita a misionero, rimsua dagiti sakit ken adu a biag ti nakeltay.

Kas pagarigan, idi 1638, adda idi mision a nairugi iti maaw-awagan itan iti Probinsia ti Maynas. Dagiti misionero inummongda dagiti katutubo sada pinagtitipon dagiti agbibinnusor a tribu ken pinilitda ida nga aglalangen kas maysa a komunidad. Ania ti “naimbag” a panggepda? Yantangay naibilang dagiti katutubo kas ignorante ken nababbaba, inadipen ida dagiti misionero ken manangsakup. Gapu iti pannakipulapolda kadagiti taga-Europa, rinibu a katutubo ti natay iti kamuras, burtong, dipteria, ken kukutel. Rinibu pay ti natay gapu iti bisin.

Tinalawan ti adu nga Indian dagiti komunidad a binuangay ti nadumaduma a narelihiosuan nga orden, ken pinullo a misionero ti napapatay kadagiti iyaalsa. Kinapudnona, adda pay tiempo kadagiti immuna a dekada ti maika-19 a siglo a maymaysa a padi ti nabati iti rehion ti Amazon.

Ti Biagda Ita

Ita, adu kadagiti katutubo ti mangan-annurot pay laeng kadagiti tradisionda. Kas pagarigan, aramidenda dagiti balayda iti kadaanan a pamay-an—agusarda kadagiti adigi a pinukanda iti kabakiran ken didinganda iti nipa wenno dadduma pay a mula a naandur iti danum. Gapu ta nangato dagiti adigi ken datar ti balbalayda, dida pagparikutan ti tinawen a layus ken manmano ti narungsot nga animal a makastrek kadagita.

Nadumaduma a wagas ti panagkawes ken panangarkos dagiti tribu iti bagida. Dagiti nataengan a lallaki ken babbai nga agnanaed iti puseg ti kabakiran ket nakabaag wenno nakapalda iti nakiting nga inabel idinto ta labus dagiti ubbing. Modernon ti panagkawkawes dagidiay masansan a makipulapol kadagiti tattao iti ruar ti kabakiran. Dadduma a katutubo taldenganda ti agongda wenno tebbenganda dagiti piditpiditda sada arkosan iti aritos, iit, tulang, wenno dutdot. Ti met dadduma kas iti Mayoruna taldenganda dagiti pingpingda. Garugaden met ti dadduma a Tucuna ken Jivaro dagiti ngipenda. Adu iti nadumaduma a tribu ti mangikkat kadagiti buok ken muldot iti bagida sada agtato.

Rinibu a kita ti mula ti ammo dagiti taga-Amazon. Ti kabakiran ti pannakabotikada. Dita ti pangalaanda iti pangagasda iti kagat ti uleg, sika, saksakit ti kudil, ken dadduma pay. Adayo pay a madiskobre dagiti taga-Laud ti goma, us-usarenen dagiti taga-Amazon ti tutot ti rubber tree a pangkalupkop kadagiti basketda tapno saan a maslep, ken tapno makaaramidda kadagiti bola a pagay-ayamda. Iti pay kabakiran ti pangalaanda kadagiti materiales a kasapulan iti transportasion ken komunikasion. Kas pagarigan, dagiti lallaki agpukanda kadagiti kayo sada aramiden a bilog a paglugananda kadagiti karayan. Kungkonganda dagiti dadakkel a troso sada pagbalinen a tambor a pakikomunikarda iti adayo a lugar.

Impluensia ti An-anito ken Dagiti Shaman

Para kadagiti agnanaed iti Amazon, ti kabakiran ket napno kadagiti kararua nga agdakdakiwas no rabii, espiritu a mamagsakit, ken didiosen nga aglemlemmeng kadagiti karayan tapno agsaedda kadagiti biktimaenda. Kas pagarigan, ti Aguaruna a maysa kadagiti kadakkelan a tribu iti Peru ket lima ti didiosenda: “Ama a Mannakigubat,” “Ama a Danum,” “Ina a Daga,” “Ama nga Init,” ken “shaman nga Ama.” Adu ti mamati a ti tattao ket agbalin a mulmula ken an-animal. Gapu ta kabutengda a mapagura dagiti espiritu, adda dagiti animal a liklikan dagiti katutubo a patayen ken aganupda laeng no kasapulan.

Dagiti shaman wenno erbolario ti mangidadaulo iti narelihiosuan a kostumbre ken kagimongan. Agusarda kadagiti mula a makapaamangaw. Isuda ti asitgan ti dadduma kadagiti pumurok no agsakitda; no kayatda nga ammuen ti resulta ti panaganup ken panagmulada, ken dadduma pay a pasamak iti masanguanan.

Mapukawto Kadi Dayta?

Nagpaspas ti ibabassit ti lubong a pagnanaedan dagiti tattao iti Amazon. Adu ngaminen dagiti baro a kalsada iti kabakiran. Dadduma a paset ti kabakiran ti nagbalinen a kataltalonan ken pagmulmulaan iti coca. Iti dadduma a paset ti bakir, inaldaw a 590 nga ektaria ti makalkalbo gapu iti ilegal a panagtroso! Maap-apektaran met uray dagiti waig nga agayus iti Karayan Amazon gapu iti polusion nga aggapu kadagiti pagminasan ken ilegal a pagaramidan iti cocaine.

Wen, marikrikna dagiti naiputputong nga umili iti Amazon dagiti epekto ti impadto ti Biblia a “napeggad a tiempo a narigat a pakilangenan.” (2 Timoteo 3:1-5) Naan-anayto kadi a madadael ti Amazon? Ipanamnama ti Biblia a saan a mapasamak dayta. Iti sidong ti turay ti Pagarian ti Dios, ti intero a daga ket agbalinto a paraiso a kas iti pinanggep ti Namarsua kadatayo.—Isaias 35:1, 2; 2 Pedro 3:13.

[Ladawan iti panid 16]

Karayan ti Amazon

[Ladawan iti panid 17]

Lima ti nadumaduma a didiosen dagiti Aguaruna

[Ladawan iti panid 17]

Babbai iti tribu dagiti Lamas

[Ladawan iti panid 18, 19]

Katutubo iti Amazon nga agus-usar iti sarbatana a pangipugso kadagiti pana

[Credit Line]

[Ladawan iti panid 18]

Gagangay a balay dagiti katutubo

[Ladawan iti panid 19]

Inaldaw a 590 nga ektaria ti makalkalbo gapu iti ilegal a panagtroso

[Credit Line]

[Picture Credit Line iti panid 16]

[Picture Credit Lines iti panid 17]