Ti Internet​—Apay nga Agannadka?

PUDNO a ti Internet mabalin a mausar iti edukasion ken iti inaldaw-aldaw a komunikasion. Ngem, malaksid iti makaawis a moderno unay a teknolohiana, ti Internet aduan kadagiti parikut a kas met la kadagiti nabayagen a nangsaplit iti telebision, telepono, periodiko, ken libraria. Gapuna, ti maitutop a saludsod ket, Maiparbeng kadi kaniak ken iti pamiliak ti linaon ti Internet?

Adu a report ti nagkomento a magun-odan dagiti pornograpiko a material iti Internet. Ngem, ipasimudaag kadi daytoy a ti Internet ket maysa laeng a nagpuniponan a napno kadagiti simiasi a nalulok iti sekso? Agrason ti dadduma a nakalablabes unay daytoy. Irasonda a masapul a mangaramid ti maysa iti sipapanunot ken inggagara a panangikagumaan a mangsapul kadagiti di matarigagayan a material.

Pudno nga igagara ti maysa ti mangbirok kadagiti dakes a material, ngem agrason ti dadduma a nakalaklaka a masarakan dayta iti Internet ngem iti sadinoman. Babaen laeng iti sumagmamano a kangrunaan a talmeg, ti agusar masarakannan dagiti erotiko a material, kas iti nabatad a seksual a retrato agraman ti mangngeg ken makita nga impormasion.

Madama pay la a mapagdedebatean a sipipinget ti tema maipapan iti isyu a kasano kaadu a pornograpia ti magun-odan iti Internet. Kunaen ti dadduma a dagiti report a mangipaspasimudaag iti nasaknap a parikut mabalin a nakalablabes. Ngem, no naammuam a saan a 100 a makasabidong nga uleg no di ket sumagmamano laeng ti adda iti paraangam, saanka kadi unayen a maseknan iti kinatalged ti pamiliam? Dagidiay mangus-usar iti Internet nainsiriban no agannadda.

Agannadka Kadagidiay Mangbiktima Kadagiti Ubbing!

Dagiti nabiit pay a damag impakitada a dadduma a pedofilio makipasetda kadagiti saritaan dagiti agtutubo iti chat iti Internet. Dagitoy nga adulto sisisikap a nanggun-odda iti nagnagan ken direksion dagiti di agsussuspetsa nga agtutubo babaen ti panagpammarangda nga agtutubo.

Ti National Center for Missing and Exploited Children (NCMEC) addaan ti pammaneknek iti daytoy nga aramid. Kas pagarigan, idi 1996, nasarakan ti polis ti dua a balasitang, nga agtawen iti 13 ken 15, a taga South Carolina, E.U.A., a makalawasen a mapukpukaw. Simmurotda iti taga sabali nga estado a 18-anyos a lalaki a naam-ammoda iti Internet. Maysa a 35-anyos a lalaki ti napabasol a nangsulisog iti 14-anyos a lalaki a mangaramid iti narugit a seksual a pannakidenna idi awan iti pagtaengan dagiti nagannak kenkuana. Agpada a nangrugi dagitoy a kaso iti pannakikomunikar iti chat room ti Internet. Ti sabali pay nga adulto, idi 1995, naam-ammona iti Internet ti maysa a 15-anyos a barito ket situtured a napan iti eskuelaanna tapno agkitada. Inamin ti sabali pay nga adulto a seksual a nakidenna iti 14-anyos a balasitang. Inusar ti balasitang ti computer ni tatangna a makipatang kadagiti tin-edyer babaen iti bulletin board ti Internet. Ti balasitang naam-ammona met daytoy nga adulto iti Internet. Idi agangay, amin dagitoy nga agtutubo naallukoyda a mangipalgak kadagiti pudno a naganda.

Pannakasapul iti Panangiwanwan Dagiti Nagannak

Nupay manmano dagiti kaso a kas dagiti nadakamat, nupay kasta, daytoy a banag masapul a sukimaten a siaannad dagiti nagannak. Ania dagiti bambanag a magun-odan dagiti nagannak a mangsalaknib kadagiti annakda tapno dida agbalin a puntiria iti krimen ken pananggundaway?

Mangrugrugin a mangitukon dagiti kompania kadagiti alikamen nga umasping kadagidiay us-usaren ti sine a mangikeddeng ti klase ti linaon ti sistema ken dagiti software a mangsagat kadagiti di matarigagayan a linaon ti sistema ken ti sistema a mangpaneknek iti edad ti agusar. Dadduma a pamay-an ti manglapped iti material sakbay pay a makagteng iti computer ti pamilia. Nupay kasta, kaaduan kadagitoy a pamay-an ti agbiddut, ket mabalin a makaipuslit babaen iti nadumaduma a pamay-an. Laglagipenyo, ti orihinal a disenio ti Internet ket pagbalinen dayta a di masingsinga, isu a narigat a masukimat.

Iti maysa nga interbiu iti Agriingkayo!, maysa a sarhento ti polis idiay California a mangay-aywan iti grupo a mangim-imbestigar ti pananggundaway iti ubing ti nangbalakad: “Awan ti kasukat ti panangiwanwan ti nagannak. Addaanak met iti 12-anyos nga anak. Pinalubosanmi nga agassawa a nangusar iti Internet, ngem agkakaduakami a sangapamiliaan a mangusar iti dayta ket annadanmi ti kaadu ti tiempo a busbosenmi.” Naannad a nangnangruna daytoy nga ama kadagiti chat room, ket nakaing-inget iti panangusarna kadakuada. Innayonna: “Ti personal computer awan iti kuarto ti baritok no di ket adda iti nawaya a lugar iti pagtaengan.”

Masapul nga aginteres unay dagiti nagannak a mangikeddeng no ania ti ipalubosda a pangusaran dagiti annakda iti Internet, no adda man. Ania dagiti praktikal ken nainkalintegan a panagannad a masapul nga amirisen?

Ti mannurat a kameng ti San Jose Mercury News a ni David Plotnikoff mangipaay iti sumagmamano a makatulong a pamuspusan kadagiti nagannak a mangikeddeng a mangusar iti Internet iti pagtaengan.

• Makagunggona unay ti kapadasan dagiti annakyo iti Internet no agusarda a kaduayo bayat a masursuroda nga ipateg ti pangngeddeng ken panangiwanwanyo. Namakdaar a no awan ti panangiwanwanyo, “amin dagiti impormasion iti Net mayarigda iti danum nga awan pakaikargaanna a baso.” Dagiti paglintegan nga ipapilityo ket “kanayonan dagiti bambanag a kankanayon nga insuroyo kadagiti annakyo a pakausaran ti sentido komon.” Ti maysa a pagarigan ket dagiti pagalagadanyo maipapan iti pannakisao kadagiti ganggannaet.

• Ti Internet ket lugar a publiko ket saan koma a mausar a kas para aw-awir. “Ta, dikay met basta panawan ti anakyo a 10-tawenna iti dakkel a siudad ken ibaga kenkuana nga agragragsak iti sumagmamano nga oras, saan kadi?”

• Suruenyo nga ilasin ti nagdumaan dagiti lugar a pagay-ayaman wenno pagtutungtongan iti Internet ken dagiti lugar a panggun-odan iti tulong para iti homework.

Ti polieto ti NCMEC a Child Safety on the Information Highway mangipaay iti sumagmamano a pakaiwanwanan dagiti agtutubo:

• Dika ipalgak dagiti personal nga impormasion kas iti direksionmo, ti numero ti telepono iti pagtaengam, wenno ti nagan ken lugar ti eskuelaanyo. Dika agipatulod kadagiti retrato nga awan pammalubos dagiti nagannak kenka.

• Ipakaammom a dagus kadagiti nagannak kenka no makaawatka iti impormasion a mangriribuk kenka. Dika sumungsungbat kadagiti naalas wenno agresibo a mensahe. Ibagam a dagus kadagiti nagannakmo tapno makaumanda ti serbisio ti Internet.

• Makitinnulongka kadagiti nagannak kenka a mangipasdek kadagiti paglintegan iti panangusar iti Internet, agraman ti oras ken kapaut ti panangusar ken ti maitutop a lugar nga usaren iti Internet; surotem dagiti pangngeddengda.

Laglagipem a makagunggona met dagiti panagannad kadagiti adulto. Dadduma nga adulto ti nasiluan iti dida kayat a relasion ken nakaro a parikut gapu iti saanda a panagannad. Ti misterio dagiti chat room​—ti kinaawan ti panagpinnerreng ken ti saan nga ammo nga alias​—pinakapuyna ti panagteppel ti dadduma ken pinataudna ti ulbod a pannakarikna iti kinatalged. Dakayo nga adulto, agannadkayo!

Panangsalimetmet iti Natimbeng a Panangmatmat

Dadduma kadagiti material ken adu a serbisio nga adda iti Internet adda pakasursuruan kadakuada ken agpaay iti makagunggona a panggep. Umad-adu a korporasion ti mangurnong kadagiti dokumentoda kadagiti network ti kompania, wenno kadagiti intranet. Ti tumataud a komperensia a makita ken mangngeg babaen iti Internet mabalin nga agnanayonto a balbaliwanna ti panagbiahe ken panagmimiting dagiti negosiante. Dagiti kompania usarenda ti Internet a mangiwaras iti us-usarenda a software, iti kasta maksayanda ti gasto. Adu a serbisio a mangus-usar ita kadagiti empleado a mangtaming kadagiti transaksion ti negosio, kas iti serbisio a mangyurnos ti panagbiahe ken aggatang ken aglako iti stock, mabalin a maapektaranda ta dagiti agus-usar iti Internet kabaelandanton a tamingen a bukodda ti dadduma wenno amin a transaksionda. Wen, dakkel ti epekto ti Internet, ket mabalin nga agtultuloy a napateg a pamay-an ti panangiraman iti impormasion, pannakinegosio, ken pannakikomunikar.

Kas iti kaaduan nga alikamen, adda makagunggona a pakausaran ti Internet. Ngem mabalin a di umiso ti pannakausarna. Mabalin a kayat pay a sukimaten ti dadduma dagiti positibo nga aspeto ti Internet, ngem madi dagiti dadduma. Awan karbengan ti maysa a Kristiano a mangukom iti pangngeddeng ti sabali maipapan kadagiti personal a bambanag.​—Roma 14:4.

Ti panangusar iti Internet mabalin a mayasping iti panagbiahe iti baro a pagilian, nga adu a baro a bambanag ti kitaen ken denggen. Ti panagbiahe sapulenna ti panangipakitam kadagiti nasayaat a kababalin ken nainsiriban a panagannad. Kasta met laeng ti kasapulan no ikeddengmo ti mangusar iti Internet​—ti superhighway ti impormasion.

[Blurb iti panid 12]

“Ti personal computer awan iti kuarto ti baritok no di ket adda iti nawaya a lugar iti pagtaengan”

[Blurb iti panid 13]

Ti Internet ket publiko a lugar ket saan koma a mausar a kas para aw-awir

[Kahon/Ladawan iti panid 11]

Ti Pannakasapul iti Pammadayaw ken Panagannad

Pammadayaw

Ammuem dagiti alagaden a pammadayaw ken nainget a surotem dagiti ugali. Kaaduan a serbisio ti Internet mangipablaakda kadagiti pagpanunotan ken maawat a pagalagadan ti kababalin. Dadduma nga agus-usar apresiarenda ti panangammo ken panangsurotmo kadagitoy ken ti kaadda ti naimbag a kababalinmo.

Panagannad

Dadduma a grupo nga agsasarita pagdedebateanda dagiti relihioso wenno pagsusupiatan a bambanag. Agannadka iti panagkomento kadagita a saritaan; mabalin a ti direksion ken naganmo iti E-mail maiwaragawagto iti amin nga adda iti grupo. Masansan a daytoy makabusbos iti adu a tiempo ken agbanag iti di matarigagayan a sursurat. Kinapudnona, adda dagiti newsgroup a di rumbeng a basaen, wenno kalangen.

Ti ngay panangpataud iti kadiskusion a grupo, wenno newsgroup, kadagiti pada a Kristiano? Mabalin a mangpataud daytoy kadagiti parikut ken peggad a di inanamaen. Kas pagarigan, naammuanen a dagiti indibidual a dakes ti panggepda ballikugenda ti kinasiasinoda iti Internet. Iti agdama, di mapatalgedan ti Internet ti kinasiasino dagiti agus-usar. Kasta met, dagita a grupo mabalin a maipadis no maminsan iti dakkel, agdama a maar-aramid a panagtitipon, ket marigatan ti agpasken a mangkontrol iti oras ken mangipaay iti nasken ken nasayaat a panangaywan.​—Idiligyo iti Proverbio 27:12.

[Kahon/Ladawan iti panid 13]

Kasano Kapateg ti Tiempom?

Iti daytoy maika-20 a siglo, nagbalinen nga ad-adda a komplikado ti biag. Dagiti imbension a nakagunggonaan ti dadduma masansan a nagbalin a pakasaysayangan ti tiempo dagiti adu. Kasta met, dagiti imoral ken naranggas a programa ti TV, dagiti pornograpiko a libro, dagiti naalas a rekording ti musika, ken dagiti kaaspingda ti pagarigan dagiti teknolohia a di umiso ti pannakausarda. Saanda laeng a mangbusbos iti napateg a tiempo no di ket dadaelenda met dagiti tattao iti naespirituan.

Siempre, umun-una dagiti naespirituan a bambanag iti maysa a Kristiano, kas iti inaldaw a panagbasa ti Biblia ken ti nasayaat a pannakaammo kadagiti nakapatpateg a Nainkasuratan a kinapudno a naisalaysay iti magasin a Pagwanawanan ken Agriingkayo! ken dagiti dadduma a publikasion ti Watch Tower Society. Magun-odan dagiti manayon a gunggona, saan a babaen iti panangsukimat iti Internet, no di ket babaen iti panangusar iti tiempom a manggun-od iti pannakaammo iti kakaisuna a pudno a Dios ken iti Anakna, ni Jesu-Kristo, ken iti sireregta a panangyaplikar iti dayta.​—Juan 17:3; kitaem met ti Efeso 5:15-17.