Kilimanjaro—Ti Alimpatok ti Africa
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA
ITI 150 a tawen laeng a napalabas, ti makin-uneg a paset ti Africa nagtalinaed idi nga awan iti mapa. Iti makinruar a lubong, daytoy a dakkel a kontinente saan a naas-asak ken misterioso. Mairaman kadagiti adu nga estoria a nain-inut a nangngegan iti Daya nga Africa, maysa ti nangpasiddaaw a nangnangruna kadagiti taga Europa. Dayta ti report dagiti Aleman a misionero nga agnagan Johannes Rebmann ken Johann L. Krapf, a nangibaga nga idi 1848 nakitada ti maysa a bantay iti asideg ti equator a nakataytayag ta dagiti tuktokna ket puraw nga addaan iti niebe.
Ti estoria nga adda inabbungotan ti niebe a bantay idiay tropikal nga Africa ket saan laeng a napagduaduaan no di ket napakuyogan pay iti pananglais. Ngem, ti salaysay iti nagdakkelan a bantay inallukoyna ti panagusiuso ken panaginteres dagiti mangad-adal iti geograpia ken dagiti managsirarak, ket kamaudiananna pinatalgedanda ti report dagiti misionero. Talaga nga adda inabbungotan ti niebe a bulkan idiay Daya nga Africa a naawagan Kilimanjaro. Maawatan ti dadduma a tattao a dayta kaipapananna ti “Bantay a Katan-okan.”
“Alimpatok” ti Africa
Itatta ti natan-ok a Kilimanjaro ket nalatak gapu iti naisangsangayan a kinapintas ken nakaskasdaaw a katayagna. Manmano a buya ti napintas ken malaglagip a kas iti pangen dagiti agar-arab nga elepante a bumallasiw iti namaga, natapok a tanap ti Africa a ti nadaeg nga inabbungotan yelo a “Kili” a nakaibaskaganda ti sitatan-ok nga agparang iti adayo.
Ti Kilimanjaro ti katatayagan a bantay iti kontinente ti Africa ken mairaman kadagiti kadadakkelan a saan nga aktibo a bulkan iti lubong. Masarakan dayta idiay Tanzania, iti abagatan la unay ti equator ken sumaganad iti beddeng ti Kenya. Ditoy a nagipussuak ti daga iti nasurok nga uppat a bilion a metro kubiko a bulkaniko a material, isu a nangporma itoy a bantay a ti tuktokna dumanon iti ulep.
Lalo a maiparangarang ti kadakkel ti bantay babaen ti pannakaiputongna. Gapu ta agsolsolo ken adayo, timmangkayag dayta manipud iti namaga a pagilian ti babassit a kayo iti Masai, a masarakan iti agarup 900 a metro iti ngato ti patas ti baybay, agingga iti nakataytayag a 5,895 metro! Di ngarud pagsiddaawan a madeskribir ti Kilimanjaro no dadduma a kas ti alimpatok ti Africa.
Naawagan met ti Kilimanjaro a “Bantay Dagiti Komboy,” ta kas iti kumilapkilap a puraw a parola, ti naglawaan a tay-akna a niebe ken glacier ket makita iti ginasgasut a kilometro iti aniaman a direksion. Kadagiti napalabas a siglo ti naabbungotan yelo a tuktokna ti masansan a nangiwanwan kadagiti komboy ti biahero a limmasat iti naun-uneg a paset ti Africa, a nakaad-adu ti kargada a marfil, balitok, ken tagabo.
Dagiti Nakaskasdaaw a Tapawna
Ti Kilimanjaro buklen ti dua a bulkaniko a tapaw. Ti Kibo ti kangrunaan a bulkaniko a tapaw; ti nagpintas a balisungsongna naabbungotan nga agnanayon iti yelo ken niebe. Iti daya, ti maikadua a tapaw, a managan Mawenzi, ti tumangkayag iti 5,354 metro ket dayta a mismo ti maikadua a katayagan a tapaw ti bantay iti Africa, kalpasan ti Kibo. Maiduma iti main-inut a panagsalog ti sikigan ti Kibo, narangkis ti Mawenzi ken nagpintas ti pormana a bantay a ti amin a sikiganna addaan kadagiti nakersang a narasdok a bato. Dagiti tapaw ti Kibo ken Mawenzi napagsilpo iti 4,600 metro babaen iti naglawa, agsalog a tanap a nawarisan kadagiti gangal. Iti laud ti Kibo adda ti Shira, a dayta ti nargaay a tedda ti kadaanan a bulkan a nabayagen a rineggaay ti angin ken danum, nga itan buklenna ti makakayaw a turod iti lugar ti baresbes a 4,000 metro ti katayagna iti ngato ti patas ti baybay.
Obramaestra ti Ekolohia
Ti sistema ti ekolohia ti Kilimanjaro buklen ti nadumaduma a sona a malasinlasin babaen iti katayag, panagtudo, ken mulmula. Ti makimbaba a paset ti salogan naabbungotan iti di pay nakutkuti a tropikal a kabakiran a sadiay ti pagpasiaran dagiti pangen ti elepante ken Cape buffalo. Sumagmamano a kita ti bakes ti agnaed iti tuktok dagiti kaykayo ti kabakiran, ket no dadduma apagbiit a makita pay ti maysa a sangaili ti naatap a bushbuck iti bantay ken dagiti duiker, a nakaparpartak nga aglemmeng iti kasamekan.
Iti tapaw ti bakir isu ti lugar ti heather. Dagiti lakayen, adut’ matana a kaykayo, a natiritiren gapu iti kapigsa ti angin ken ti kinalakaydan, napnapno kadagiti linabag ti lumot nga arigdat’ atitiddog nga ubanan a barbas dagiti lallakay. Ditoy a mawaknitan ti sikigan ti bantay, ket nakaad-adu dagiti dadakkel a heather. Dagiti tambak a karuotan iti baresbes a nabal-etan kadagiti agraraay a nagpipintas ti kolorda a sabsabong papintasenda ti buya ti away.
Iti ngatuen pay dagiti kaykayo, agparang ti lugar dagiti baresbes. Dagiti kaykayo ti sukatan dagiti naisangsangayan ti buyada a mulmula a maawagan dadakkel a groundsel, a tumayag agingga iti 4 a metro, nga arigda kadagiti dadakkel a repolio wenno artichokes. Iti aglawlaw dagiti gangal ken dagiti mula iti kabatbatuan adda dagiti sabong nga everlasting, a kakasla garami ken kasla nagangon ket nayonanna ti kinapintas ti arig-dapuen nga itsura ti daga.
Iti nangatngato pay, mabaliwan ti lugar dagiti baresbes iti lugar dagiti sabong iti bantay. Saan a narangrang ti nasudi a kape ken dapuen a kolor ti aglawlaw. Manmano ti mula nga agbiag ditoy awanan tudo, natikag nga aglawlaw. Iti daytoy a kangato agsilpo ti dua a kangrunaan a tapaw, ti Kibo ken Mawenzi, babaen ti dakkel a turod a maysa a nangato a disierto, natikag ken nabato. Nakapudpudot ti temperatura ditoy, a makagteng agingga iti 38°C. bayat ti aldaw ken bumaba iti nababbaba pay ngem makaketter a temperatura iti rabii.
Kamaudiananna nakagtengkamin iti tapaw. Ditoy nalamiis ti angin ken awan ti ulep. Maibaskag iti nalitem nga asul a langit, nakapudpudaw ken nadalus dagiti dadakkel a glacier ken tay-ak ti yelo, a nakapimpintas ti pannakaidumana iti nalidem nga aglawlaw ti bantay. Nalamiis ti angin ket kagudua laeng ti linaonna nga oksihena ngem ti malang-ab iti patas ti baybay. Iti tapaw ti patad a tuktok ti Kibo adda ti wangawangan ti bulkan, a dandani naan-anay a nagtimbukel ket ti diametrona 2.5 a kilometro. Iti wangawangan a mismo ti bantay adda dakkel nga abut ti dapo nga agakaba iti 300 a metro ti kaunegna ken rumusod iti ginasut a pie iti wangawangan ti bulkan. Agin-inut a tumayok ti napudot a sengngaw ti asupre iti nalamiis nga angin manipud kadagiti babassit a fumarole (abut a pagruaran ti asuk), a mangpaneknek iti panagburburekna iti uneg ti matmaturog a higante.
Ti laeng kadakkel ken kalawa ti Kilimanjaro pataudenna ti bukodna a klima. Ti naagneb nga angin, nga agturong iti daga nga aggapu iti Taaw Indiano a lumasat iti namaga a daga iti baba, dupagenna ti bantay ket maipangato a sadiay ti pagbalinanna a likido ket pataudenna ti tudo. Daytoy padam-egenna dagiti nababbaba a salogan a pagmulaan iti kape ken mulmula a pagtaraon dagiti tattao nga agindeg iti aglawlaw ti arisadsad ti bantay.
Panangparmek iti “Kili”
Dagiti tattao nga agindeg iti aglawlaw ti Kilimanjaro patienda ti an-anito a dagiti saloganna ti pagtaengan dagiti dakes nga espiritu a mabalin a mangdangran iti asinoman a mangikagumaan nga umadani kadagiti nayelo a tapawna. Daytoy ti nanglapped kadagiti tattao iti lugar a mangpadas a mangdanon iti tapawna. Idi laeng 1889 a ti bantay ket inuli dagiti dua a managsirarak nga Aleman ket nagtakderda iti tapaw ti katatayagan a lugar iti Africa. Idi laeng 1912 a nauli ti maikadua a tapaw, ti Mawenzi, a makasapul iti kinasigo tapno mauli.
Itatta ti Kilimanjaro mabalinen nga ulien ti asinoman a nasayaat ti salun-atna ket dayta nalataken kadagiti bumisbisita iti Daya nga Africa. Dagiti autoridad ti parke iti Tanzania adda nagsayaat ti pannakaorganisarna nga urnosda para kadagidiay agtarigagay nga umuli iti bantay. Mabalin ti mangabang kadagiti kawes ken alikamen. Magun-odan dagiti nasanay a kargador ken giya, ken adda dagiti sumagmamano a nanam-ay a pagdagusan manipud rugi agingga iti ngudo ti iyuuli iti bantay. Masarakan iti bantay dagiti nagsayaat ti pannakaibangonna a kalapaw kadagiti nadumaduma a kangato, a pagturogan ken paglinongan dagiti umuli.
Ti personal a pannakakita iti Kilimanjaro makatignay ket abbukayenna ti panagmennamenna. Ti maysa dagus nga umanamong kadagiti sasao maipapan iti Dios: “Iti bilegna patibkerenna dagiti bambantay.” (Salmo 65:6) Wen, nangato ken agsolsolo iti ngatuen ti Africa, agtakder ti Kilimanjaro kas ti natan-ok a pammaneknek iti pannakabalin ti Naindaklan a Namarsua.
[Mapa iti panid 16]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
AFRICA
Kenya
KILIMANJARO
Tanzania