Cuzco—Kadaanan a Kabesera Dagiti Inca
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Peru
NAGKULLAYAW ken maamakkami bayat a ti eroplanomi naglawaan ti panagsikkona ken nagsuek iti akikid a tanap. Dandanikamin agdisso iti historiko a siudad ti Cuzco, Peru. Uray pay no ti siudad masarakan iti kangato a nasurok a 3,400 a metro, natatayag dagiti killokillo a bantay, a mamagbalin iti iyaadanimi iti runway a kasla nakapegpeggad. Makaparagsak ta natalged ti panagdissomi. Pagragsakan idi a makita daytoy nalatak a siudad ti 275,000 nga umili, a kabesera idi ti nagdakkelan nga Imperio dagiti Inca.
Madlaw pay laeng ti kadaanan a kultura ti Inca idiay Cuzco. Adu pay laeng kadagiti agindeg iti siudad ti agsasao iti Quechua. Kinapudnona, agarup walo a milion a tattao iti kabambantayan ti Andes ti agsasao pay la itoy a kadaanan a lenguahe. Iti nabiit pay, ti komunidad a Quechua ginuyugoyda dagiti autoridad a mangsukat iti nagan ti Cuzco iti Qosqo, agsipud ta as-asideg ti pannakabalikas ti Qosqo iti orihinal a naganna a Quechua.
Kadaanan a Siudad
Kuna dagiti historiador a daytoy a siudad nangrugi idi agarup 1,500 a tawen sakbay ti pannakaipasngay ni Kristo. Dayta ket agarup idi tiempo nga indauluan ni Moises ti Israel a rimmuar iti Egipto. Kalpasanna, agarup 600 a tawenen ti napalabas, ni Pachacuti, ti maikasiam nga emperador ti Inca, nangala iti sangarakem a pitak ket pinormana a maysa a modelo ti baro, nabalbaliwan ti diseniona a siudad ti Cuzco. Nangrugi a nagturay ni Pachacuti 89 a tawen sakbay ti isasangpet dagiti konkistador nga Español idi agarup 1527. Iti sidong ti panangiwanwanna nabalbaliwan ti siudad a nagsayaatan ti pannakaiplanona a metropolis nga addaan kadagiti rinibribu a pagtaengan, ti pundasion ti moderno a Cuzco.
Sigun iti dadduma a katutubo, ti siudad nabingbingay iti uppat a benneg, a mangrugi iti tengnga a sadiay ti pakasarakan iti plasa ti siudad. Daytoy a plasa pagaammo a kas ti huacaypata iti lenguahe a Quechua, maysa a lugar a pagraragsakan, pagdibersionan, ken pagiinuman. Dadduma a nalaing iti lenguahe a Quechua kunaenda a ti “Cuzco,” wenno “Qosqo,” kaipapananna “ti Puseg ti Lubong.” Gapuna, ti sentro ti plasa ti Cuzco nagbalin a chawpi, wenno “ti tengnga iti sentro ti Imperio ti Inca.”
Manipud Cuzco, ti Emperador ti Inca inturayanna ti paspaset ti agdama-aldaw nga Argentina, Bolivia, Chile, Colombia, Ecuador, ken Peru—nga adu iti daytoy ti nabaknang ken nadam-eg a daga. Nagballigi dagiti tattao iti agrikultura babaen ti panangibangonda kadagiti natukantukad a talon iti nadumaduma a kangato. Kadagitoy a nabunga a natukantukad a talon, tinaripatoda ti dadduma kadagiti mula a mangipapaay pay laeng iti kaaduan a taraon ti lubong, kas iti puraw a patatas ken ti utong a lima.
Ti panagbiahe a lumasat iti teritoria ti Inca pudno a dandani imposible no awan dagiti nagsayaatan a kalsada, a nayunnat iti intero nga imperio. Iti nakapimpintas a Cuzco saan a magawidan ti maysa ti mangarapaap kadagiti nagkauna nga Inca a sumangpet a kadua dagiti komboyda a llama, ti animal nga agawit kadagiti karga idiay Andes. Ti napateg a kargada iramanna dagiti napapateg a bato, asero, pirak, ken balitok.
Naruay ti balitok, ngem saan nga us-usaren dagiti Inca a kuarta. Gapu iti kas metal a duyaw a silengna, ti balitok nainaig iti dios dagiti Inca, ti init. Masansan, dagiti templo ken palasioda ti nakalupkopan kadagiti pinedaso a balitok. Nagaramidda pay iti hardin a balitok, a dagiti animal ken mulmula ti nakitikitan a puro a balitok. Panunotenyo laengen ti nakaskasdaaw a buya ti kadaanan a Cuzco, ti nakalupkopan ti balitok a patpatakderna a kumilapkilap a kas iti init! Kaawatan a ti kasta a kinaruay ti balitok ti nangawis kadagiti naagum a rimmaut nga Español a nangparmek ken nangtakaw idi 1533.
Ti Naisangsangayan nga Arkitektura ti Cuzco
Impatawid dagiti Inca iti moderno a Cuzco ti napintas ken naisangsangayan nga estilo ti bato nga arkitektura. Adu kadagiti agdama-aldaw nga estruktura ti naibangon kadagiti pader a bato a nagtalinaed a nakatakder iti ginasgasuten a tawen. Dadduma kadagiti bato ti natabas nga apag-isu a maisuot iti naituding a lugar iti pader. Maysa a pader, a nagbalin a nalatak a pakaawisan dagiti turista, ti addaan iti kasta a bato, nga adda sangapulo ket dua a nagduduma nga anggulona! Gapu iti nagadu a natabas nga angguloda, dagitoy a bato kasda la kadagiti tulbek a maisuot laeng iti maitutop a panulbekan.
Dagiti Inca a mason ti bato nalaingda nga agibangon. Uray awan ti tulong ti moderno a teknolohia, natabasda a siuumiso dagiti bato ta no naisuoten, uray ti tadem ti kutsilio di maisingit iti nagbaetanda! Dadduma kadagitoy a bato ti agtimbang iti sumagmamano a tonelada ti tunggal maysa. Misterio pay laeng no kasano a nagun-odan dagitoy a nagkauna a tattao ti kasta a laing.
Relihion Idiay Cuzco
Gapu ta inawatda ti relihion a Katoliko, dagiti katutubo a Quechua kaaduanna saanen a maibilang a managdaydayaw iti init. Nupay kasta, pinagtalinaedda dagiti pammati a pagano nga animista nga immun-una pay ngem ti panagdayaw dagiti Inca iti init. Selebraranda pay laeng ti panawen ti panagapit babaen ti panagidaton iti awaganda a Pacha-Mama, a nagtaud iti sao a Quechua a kaipapananna “ina a daga.”
Dagiti Saksi ni Jehova napalalo ti balligida iti panangibanagda iti programa a panangisuro ti Biblia idiay Peru. Nabayag bassiten a nangipaay ti Watch Tower Society kadagiti literatura ti Biblia iti pagsasao a Quechua tapno awaten ti umili nga agsasao iti Quechua ti mensahe ti Pagarian iti bukodda a lenguahe. Adda innem a lugar a sadiay ti pakaar-aramidan dagiti Nakristianuan a gimong iti dayta a pagsasao.
Ti Cuzco saanen a maipagpagarup a puseg ti lubong, ngem agdudupudop dagiti turista a bumisita iti daytoy naisangsangayan a siudad. Nalabit nga addanto aldaw a makabisitakayo met iti makaallukoy a Peru!
[Dagiti ladawan iti panid 18, 19]
1. Ti buya ti Cuzco iti tangatang agraman ti plasana
2. Tabasen dagiti Inca ti batbato a siuumiso ta ti tadem ti kutsilio saan a maisingit iti nagbaetanda
3. Ti kadawyan a kawes iti Peru
4. Dagiti llama ti animal nga agawit kadagiti karga idiay Andes