Pannagna Kadagiti Tukad iti Incas
“MAKAKAYAW-RIKNA!” “Daytat’ nakatantan-ok!” “Mariknak a kaslaak nagsubli iti immuna a panawen.” Dagitoy dagiti rikriknami bayat a masmasdaawkami iti kasta unay babaen iti buya ti leyenda a napukaw a siudad dagiti Incas, Machu Picchu, idiay Peru.
Nupay no bimmisitaak idin idiay Machu Picchu, ti pannakakitak manen a kaduak ti asawak, ni Elizabeth, ken kaduami dagiti nagsasayaat a gagayyemmi a da Baltasar ken ni Heidi ket pudno a nakalalagip a kapadasan.
Ti panagbiahemi a napan idiay Machu Picchu nangrugi iti makakayaw a siudad iti Cuzco, ti dati a kabisera iti kadaanan nga imperio ti Inca, agarup 3,400 metros iti ngatuen ti patas ti baybay. Daytoy a siudad, a dinisenio ti agturay ti Inca a ni Pachacuti a kas iti itsura ti maysa a puma, ket napnapno pay laeng kadagiti arkitektura ti Inca a naisangsangayan ti kinapintasna. Adu kadagiti patpatakder iti kangrunaan a plasa ti naipatugaw kadagiti natibker a solido a pamuon a batbato iti kadaanan nga Inca. Dagitoy a batbato, isu a naisaad a naan-anay nga awan dagiti maso, ket masansan a 1.6 wenno ad-adu pay a metros ti katayagda ken agdagsen iti sumagmamano a tonelada. Kas iti insurat ti mannurat nga Español a ni Cieza: “Dayta ti mangriro kadagiti is-isip . . . no kasano ti pannakaitag-ayda ken pannakaisaadda iti lugarda.” Kaskasdi, naibaga kadakami a ti Machu Picchu lab-awanna pay ti aniaman a nakitamin.
Makatuok a Panagbiahe
Bimmangonkami a nasapa iti dayta nga agsapa iti Biernes ket pimmanawkami idiay estasion ti San Pedro idiay Cuzco iti alas siete, a maragsakankami ta kamaudiananna addakamin iti tren nga agturong idiay Machu Picchu. Ti tren ket kasla nagbibiahen iti adun a tawtawen ngem nakalaklakana a linasat ti agsikkosikko a riles bayat ti panagsalogmi iti 1,200 metros manipud Cuzco nga agturong iti arubayan iti kabakiran ti Amazon. Bayat ti uppat-oras a panagbiahe nga agturong idiay Machu Picchu (a kaipapananna “daan a turod”) a sumursurot iti pagayusan iti Karayan Urubamba, ti buya nagbalbaliw iti imatangmi. Bayat ti panagsalogmi manipud iti langalang a bambantay ken turturod, nagbalinen ti daga a naberberde kadagiti mulmula, agingga a nakagtengkamin iti tengnga dagiti kabambantayan a naabbungotan kadagiti nalasbang a kakaykayuan.
Iti tren, nagsaritaanmi dagiti nabasami maipapan iti Machu Picchu ken ti ammomi maipapan iti historiana. Babaen ti panangidaulo ti maysa nga ubing a lalaki, idi Hulio 1911 ti Americano a managsirarak a ni Hiram Bingham nasarakanna daytoy a napukaw a siudad. Ti ubing a lalaki ipakitananto ken Bingham “dagiti rebbek nga adda iti asideg” iti tropikal a kabakiran iti tuktok a maawagan Machu Picchu. Ngem, kas insurat ni Bingham, “kellaat, nga awan ti pammakdaar, iti sirok ti dakkel a pataguab ti ubing a lalaki impakitana kaniak ti maysa a rukib a nakapimpintas ti pannakakabitena kadagiti nakasaysayaat ti pannakaputedna a bato.” Idi impakita ti ubing a lalaki kenkuana ti maysa a diding, “dayta ti kasla di nakapapati a tagtagainep. Nakalidlidem a nabigbigko,” kinunana, “a daytoy a diding ken ti maisilpo a kasla sirkulo a templona nga adda iti tuktok ti rukib ket kas iti kinasayaat dagiti kasasayaatan a naputed a batbato iti lubong.” Tapno panunoten makitaminto met dayta a naputed a batbato!
Ti panggep daytoy a naiputputong a sarikedked, a nalabit naibangon agarup 500 a tawtawenen ti napalabas, ket saan pay a naammuan. Ti maysa a teoria kunaenna a dayta ket maysa a pagkamangan dagiti Birhen iti Init, a nalabit gapu ta kaaduan kadagiti kukuarto a nasarakan ni Bingham ti naglaon kadagiti bangkay dagiti babbai. Ti sabali pay a teoria ket ti siudad ti nagserbi a kas ti namilitaran a pagbantayan. Dadduma ti nangisingasing met a dayta ket mabalin a maysa a pagbakasionan wenno pagkamangan iti imperio isu a pagturongan dagiti Incas iti ipapanawda manipud iti panangparmek ti konkistador a ni Pizarro. Wenno mabalin a dayta ti kabisera ti Vilcabamba, ti baro a pagturayan ti Inca nga impasdek ni Manco Inca iti saan a mastrek a kabakiran ti Amazon. Aniaman ti kinapudno iti likudan ti siudad iti Machu Picchu, magagarankami a makakita kadagitoy a makakayaw a rebbek iti 2,060 metros iti ngatuen ti patas ti baybay.
Idi nakagtengkami iti sakaanan ti Machu Picchu, ammomin a ti napukaw a siudad ket adda iti ngatuenmi, ngem dikam makita ti aniaman bayat ti ididissaagmi iti tren. Nagdardaraskami a nakilinea a maipaay iti 20-minutos a panaglugan iti bus nga agsikko-sikko a sumang-at iti bantay. Kaskasdi, uray pay idi sumangsang-atkamin iti bantay ken nakamulagatkami tapno masirpatmi dagiti rebbek, awan a pulos ti makitami.
Awan Patpatinggana a Tuktukad ken Batbato
Kalpasan ti panag-tsek-in-mi iti otel (ti kakaisuna a moderno a patakder iti bantay), kamaudiananna nakagtengkamin iti pagserkan a ruangan iti rebbek. Ti nakitami bayat ti panagrikosmi iti suli ti nangkayaw kadakami. Di nakapapati ti buya. Kinuna ni Elizabeth, “Nakakitaakon kadagiti ladladawan, ngem dagiti ladawan ket saanda a makaipaay iti umiso a buya daytoy a lugar.” Innem a gasut a metros iti baba, agay-ayus ti Karayan Urubamba iti baba ti bantay. Iti tunggal direksion, makitami dagiti berde a bambantay a nakatantan-ok ti kinapintasda, a mamagbalin kadakami a makarikna a nakabasbassitkami. Naisaad iti amin daytoy a makakayaw a nakaisaadan isu ti napukaw a siudad a mismo, a nakatakder a kas maysa a santuario, a di minulitan dagiti manangparmek, isu a mamataud iti pannakarikna iti pannakasdaaw.
Dagiti rebbek impakitada ti maysa a siudad a naibangon nga interamente iti bato, maysa a nakasaysayaat a kombinasion iti granizo, geometria, ken ti kaaduan a panangusar iti di gagangay a kasasaad ti bantay. Kaaduan kadagiti patpatakder ket maysa laeng a grado a patakder ket, sigun kadagiti moderno a historiador, kas daydi napukawen a disenio ti Inca. Addada adu a nitso iti uneg dagiti kukuarto. Dagiti ruruangan, tawtawa, ken dagiti nitso ket addaanda ti padron a trapezoid—nga akikid ti tuktokna—isu a pakailasinan ti naudin nga arkitektura nga Inca. Iti sentro ti siudad isu ti maysa a nalawa nga espasio, nalabit ti kangrunaan a plasa, a nalikmut kadagiti natukadtukad a talon (terraces), kapkapilia, ken pagdagusan, ken dagiti napaparsed nga agdan. Dadduma kadagiti diding ipalgakda dagiti napipintas ti pannakaisaadna a batbato, ti aramid a pagtangsit iti Inca.
Bayat ti pannagnami manipud iti maysa a pungto nga agturong iti sabali iti daytoy a naisangsangayan a rebbek, mangrugin a maapresiarmi ti kadakkelna. Innalana ti maysa nga oras a pannagnami manipud iti maysa a pungto nga agturong iti sabali, a saan nga ibilbilang ti tiempo ti iyuulimi agingga iti tuktok iti Huayna Picchu. Gapu iti nabantay a kasasaadna, adda tukad iti isuamin a lugar, nasurok a 3,000 ti bilangda. Uray pay dagiti natukadtukad a talon iti aglikmut ti igid ti siudad, a nausar a pagmulaan ken pagpastoran kadagiti animal, ket addaanda kadagiti nakatud-aw a batbato nga agserbi a tukad manipud iti maysa a patas nga agturong iti sabali. Napattapatta a ti siudad saklawenna ti kalawa a 13 kilometros kuadrados!
Naallukoykami iti nagsayaatan ti pannakaitalimengna a kasasaad dagiti rebbek. Idi nasarakan ni Bingham ida, awan ti pisikal a pammaneknek a nasarakan nga adda naaramid a panagdadangadang sadiay. Ket makitami a ti siudad ti kasla napanawan, saan a naparmek. Saan pay laeng a naammuan no kasano a dagiti Incas nabaelanda nga inyakar dagiti nagdadakkelan a batbato sadiay, yantangay awan ti pannakaammoda maipapan iti ruida. Ngem dagiti batbato ket naan-anay ti pannakaputedda ken pannakaisaadda kadagiti lugarda. Dagiti rebbek, a naannad a naimapa dagiti paspasetna, ti kaskasdi a mangsarita pay laeng iti nagsayaatan ti pannakaorganisarna a sibilisasion.
Dakdakamin a Kadua dagiti Llamas ken dagiti Bitbituen
Bayat ti ipapanaw dagiti nagpasiar iti nasapa pay a malem, nabati ti Machu Picchu kadagiti sumagmamano nga umian a bisita iti otel. Agpampanunotkami bayat ti panagpasiarmi kadagiti rebbek ket binuyami ti ilelennek ti init nga agsolsolo. Bayat ti pannagnami iti aglawlaw, nakakita ni Heidi ken ni Elizabeth ti urbon a llama ken ti inana iti maysa a suli dagiti rebbek. Dagiti llamas ket animal nga agkarga kadagiti awit a kankanayon a maus-usar idiay Peru, napigsada a mangiyakar kadagiti awit nga agdagsen iti agarup 35 kilos ngem nakapuyda a mangawit iti tao. Idi damo kasla mariribuk dagiti llamas iti kaadda dagiti assawami, ngem ni Heidi ken ni Elizabeth determinadoda a mangala iti ladawan nga asideg kadagitoy a napipintas nga an-animal a kaslada nakataltalged kadagiti rebbek. Saanda a kayat a riribuken ida iti kasta unay, yantangay dagiti llamas salaknibanda dagiti bagbagida babaen ti panangituprada iti naalsem a katayda, gapuna nakain-inayad a nakigayyem dagiti babbai. Ni Heidi nabaelanna pay a pinakan ti ina a llama kadagiti dadduma a ruot iti asideg.
Kamaudiananna iti rabii, innalami dagiti sweatermi ket rimmuarkami a mangbuya iti nabituen a rabii, nga adayo manipud iti aniaman nga artipisial a lawag iti asideg nga otel. Itan ti laeng makita a lawag ket manipud kadagiti bitbituen iti langit. Pinampanunotmi ti kinatan-ok ni Jehova. Kalpasanna pinanunotmi dagiti tattao nga, uppat a siglo sakbayna, nagnaedda ditoy a bantay ket minatmatanda dagidiay met laeng a bitbituen.
Dagiti Incas ken dagiti Konkistador
Nasapa pay iti sumaganad nga agsapa, sakbay ti ileleggak ti init, nakasublikamin kadagiti rebbek. Nangngegmi ti naliday a timek ti panpipe a matoktokar iti likudan. Anian ti panangpampanunotmi iti kinapintas ken ti atmospera iti Machu Picchu sakbay ti isasangpet dagiti agpasiar iti aldaw!
Bayat ti panaginanami iti tengnga dagiti rebbek ken pinampanunotmi dagiti amin a nakitami, nagkomento ni Baltasar maipapan iti nakalkaldaang a nagbanagan a pinataud ti relihion a saan nga iwanwanwan ti pudno nga isursuro ti Biblia. (Mateo 7:15-20) Dagiti konkistadores nga Español, iti nagan ti relihion a Katoliko ken gapu iti di mapmapnek a kinabuklisda, inyegda ti pannakarbek ti intero a sibilisasion. Inaramidda daytoy a saanda nga inammo no kasano ti panagbiag dagiti Incas. Agsipud ta dagiti Incas awananda iti naisurat a pagsasao no di ket inusarda ti quipus, dagiti atitiddog a linas nga addaan kadagiti siglot tapno idulin dagiti rekord ti estadistika, dagiti impormasion maipapan iti panagani, armas, pannakaipasngay, ipapatay, ken dadduma pay, ti panangdadael dagiti manangparmek nga Español iti quipus ti nangibati laeng kadagiti sumagmamano a rekord iti kultura ti Inca.
Agsublinto dagiti Incas!
Iti pananglagip iti kari ni Jehova a panagungar, ni Elizabeth ken ni Heidi nagkomentoda nga anian a nagsayaaten ti pannakaammo a dagiti tattao manipud iti maysa a sibilisasion a naan-anay a nadadael ket mabalin nga addaan iti gundaway nga agbiagto manen. (Aramid 24:15) Ti panangpanunot a mabalin nga aktualto a makasabettayo iti dadduma kadagiti Incas idi ugma ken ti pannakasursuro a mismo iti kulturada! Mabalin pay a maaddaantayo iti pribilehio a mangisuro kadagiti dadduma nga Incas a nagnaed idiay Machu Picchu maipapan iti pudno a Dios ken dagiti pangpanggepna a maipaay kadakuada.
Ti dua nga aldawmi idiay Machu Picchu nagpatingga bayat ti panagsublimi a nagbiahe nga agturong idiay Cuzco. Intugotmi dagiti napipintas a pakalaglagipan iti naisangsangayan a siudad nga adda iti tuktok iti bantay, maysa a siudad a malaglagip laeng babaen kadagiti rebbekna. Nupay dagiti Español pinarmekda ti imperio ti Inca, pulos a saanda a nasarakan ti Machu Picchu. Ngem maragsakankami ta nasarakanmi ti napukaw a siudad dagiti Incas.—Naipatulod.
[Ladawan iti panid 15]
Machu Picchu, ti kadaanan a siudad dagiti tuktukad ken natukantukad a talon
[Ladawan iti panid 16]
Machu Picchu (daan a bantay), iti tapaw ti Bambantay Andes, a ti Huayna Picchu (baro a bantay) adda iti likudan
[Ladawan iti panid 16]
Awanan kadagiti ruida, dagiti Incas inyakarda dagiti dadakkel a tinikapan ti ima a batbato a maipaay kadagiti patakderda
[Ladawan iti panid 17]
Ti gagangay a pagtaengan nga Inca nga addaan iti arkitektura a trapezoid, nga akikid ti tuktokna
[Ladawan iti panid 17]
Ti agsolsolo a llama iti rebbek ti Machu Picchu
[Ladawan iti panid 18]
Ti Karayan Urubamba, 600 metros iti baba ti Machu Picchu