No Kasano a Napukaw Dagiti Inca ti Nabalitokan nga Imperioda

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI PERU

Ileleggak ti init. Dumerderosas ti naabbungotan niebe nga Andes gapu iti panagsilnag ti init iti langit iti agsapa. Dagiti masapa a mariing nga Indian pagay-ayatda ti bara ti init a mangikkat iti lamiis ti nalam-ek a rabii iti kangato a 4,300 metro. Main-inut a nakagteng ti silnag ti init iti templo a pagdaydayawan iti init iti sentro ti kabesera ti Imperio dagiti Inca, ti Cuzco (kaipapananna ti “Puseg ti Lubong”). Sumilap dagiti bimmalitok a pader gapu iti silnag ti init. Sumilapsilap dagiti solido a balitok a llama, vicuña, ken condor iti hardin ti Incaa iti sanguanan ti templo. Dagiti aglabas siaalumamay a puyotanda dagiti paladda a pangidaydayaw iti diosda, ti init. Anian a yamanda ta sibibiagda ken binendisionan ida ti init a nangted iti pagbiagda, isu a namatida!

IDI baet ti maika-14 ken maika-16 a siglo, maysa a dakkel a nabalitokan nga imperio ti nagturay iti makinlaud a kosta ti Abagatan nga America. Agsipud ta inturayan ida dagiti nalalaing nga arkitekto ken teknisian, dagiti Inca ket umili a naorganisar a mangparang-ay iti bagida iti kagimongan. Ti nakaskasdaaw nga Imperio dagiti Inca pinalawana dagiti beddengna iti dandani 5,000 a kilometro, a nakagteng iti makin-abagatan a paset ti agdama-aldaw a Colombia agingga iti Argentina. Kinapudnona, “impagarup dagiti Inca a konkontrolenda idi ti dandani amin a lubong.” (National Geographic) Patienda nga iti labes ti beddeng ti imperioda, awanen ti rumbeng a parmeken. Ngem, ti dadduma iti lubong dida pay ammo nga adda daytoy nga imperio.

Siasino dagiti Inca? Ania ti nagtaudanda?

Siasino ti Immuna Ngem Dagiti Inca?

Ipakita dagiti natakkuatan ti arkeolohia a saan a dagiti Inca ti immuna a nagindeg iti kontinente. Immuna ti dadduma a narangrang-ay a kultura ngem isuda iti sumagmamano a gasut agingga iti sumagmamano a ribu a tawen. Dagitoy ti klinasipikar dagiti arkeologo kas iti kultura dagiti Lambayeque, Chavin, Mochica, ken Chimu, agraman dagiti Tiahuanaco.

Dagidiay nga immuna a grupo daydayawenda ti nadumaduma nga an-animal​—dagiti jaguar, puma, ken uray dagiti ikan. Nasaknap kadakuada ti panagdayaw kadagiti didiosen iti bantay. Ipakita dagiti damilida a dadduma a tribu daydayawenda ti sekso. Iti asideg ti Danaw Titicaca, iti ngatuen ti beddeng ti Peru ken Bolivia, maysa a tribu ti nangibangon kadagiti simbolo ti sekso a madaydayaw kadagiti ritual ti panagpaadu tapno ipasigurado ni Pacha-Mama, a kaipapananna ti “Ina a Daga,” ti nasayaat nga apit.

Ti Sarsarita ken ti Kinapudno

Nagparang dagiti Inca idi agarup tawen 1200. Sigun iti mannurat iti historia a ni Garcilaso de la Vega, ti anak ti prinsesa dagiti Inca ken ti Español a kabaliero ken agtagikua iti daga, sigun iti sarsarita, ti orihinal nga Inca a ni Manco Capac, agraman ti kabsatna nga asawana, ket imbaon ni amana, ti dios nga init, iti Danaw Titicaca, tapno pagdayawenna dagiti amin a tattao iti init. Itatta, daytoy a sarsarita mayes-estoria pay laeng kadagiti ubbing iti sumagmamano nga eskuelaan.

Nupay kasta, no maiwaksi ti sarsarita, nalabit dagiti Inca timmaudda iti maysa kadagiti tribu iti Danaw Titicaca, dagiti Tiahuanaco. Idi agangay, ti agsaksaknap nga imperio inturayannan dagiti adu a naorganisar a naimbag nga ar-aramid dagiti naparmek a tribu, a pinalawa ken kinompletona dagiti kanal ken natukantukad a talon a naibangonen. Nalaing dagiti Inca nga agibangon kadagiti dadakkel a patakder. Nagadu nga ideya no kasano a dagiti arkitektoda napagsilpoda ti sarikedked ken ti templo ti Sacsahuaman, a mangdominar iti siudad ti Cuzco manipud iti nangato a turod. Adda dagiti nakaskasdaaw a 100-tonelada a monolith a nagsisilpo. Awan ti nausar a palitada a namagsilpo kadakuada. Bassit laeng ti epekto ti ginggined iti nagsasaip a batbato a masarakan kadagiti pader ti kadaanan a siudad ti Cuzco.

Ti Naraniag a Templo ti Init

Iti naarian a siudad ti Cuzco, nangorganisar dagiti Inca iti kinapadi a maipaay iti panagdaydayaw iti init iti nasileng a templo a bato. Naarkosan dagiti diding iti uneg iti puro a balitok ken pirak. Mairaman iti kinapadi, naipasdek dagiti naisangsangayan a kombento, a kas ti naibangon manen iti templo a pagdayawan ti init iti Pachácamac, iti ruar laeng ti Lima. Dagiti naisangsangayan ti kinalibnosna a birhen nasanayda manipud iti naganus nga edad a walo nga agbalin a ‘dagiti birhen ti init.’ Ipamatmat dagiti natakkuatan ti arkeolohia a dagiti Inca nagidatonda met kadagiti tattao. Nagidatonda kadagiti ubbing iti apus, wenno didiosen iti bantay. Dadduma a bagi dagiti ubbing ti nasarakan a naelado kadagiti pantok ti Andes.

Nupay saan nga ammo dagiti Inca ken dagiti immuna a tribu ti agsurat, pudno a nangpataudda iti sistema ti panagidulin kadagiti rekord babaen ti panangusar iti maawagan quipu. Daytoy ket “alikamen a buklen ti kangrunaan a kurdon a nakaisiglotan dagiti babbabassit a kurdon a nadumaduma a kolor ken inusar dagiti kadaanan a taga Peru” kas pangtulong iti memoria dagiti agay-aywan iti sanikua ken rekord.​—Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary.

Kasano a Napagkaykaysa ti Imperio?

Dagiti nainget a linteg ken naiplano nga estratehia sititibker nga ipasdekda ti maysa a sentral a gobierno. Ti damo a kasapulan ket sursuruenda amin ti Quechua, ti pagsasao dagiti Inca. Ti “Quechua,” kuna ti libro nga El Quechua al Alcance de Todos (Maawatan ti Amin ti Quechua), ket maibilang a “kalakaan a maawatan, nadumaduma unay, ken kasta met kapintasan a pagsasao ti Abagatan nga America.” Dayta ti us-usaren pay laeng ti agarup lima a milion a tattao kadagiti kabambantayan ti Peru ken iti minilion a sabsabali pay iti lima a pagilian a nagbalin a paset ti imperio. Maysa a grupo nga adda iti abagatan a daya ti Danaw Titicaca agsasaoda pay laeng iti Aymara, maysa a lenguahe a nagtaud iti Quechua sakbay ti panawen dagiti Inca.

Ti panangusar iti Quechua ti namagkaykaysa kadagiti dandani 100 a naparmek a tribu ken nakatulong iti curaca (apo) ti purok a mangituray iti tunggal grupo. Tunggal pamilia naikkan iti daga a talonen. Kalpasan ti panangparmek, pinalubosan ti Inca dagiti lokal a sala ti tribu ken piesta nga agtultuloy ken nagpabuya kadagiti teatro ken panagay-ayam tapno makontento dagiti amin a tattao nga iturayan.

Ti Buis a Mita

Awan ti kuarta iti intero nga imperio, a kaipapananna a ti balitok a mismo, awan pategna kadagiti indibidual. Ti pakaawisan ket dayta isilnagna ti init. Ti laeng buis a maipataw, ti mita (Quechua, “batang”), ket makalikaguman kadagiti iturayan nga agsusublatda nga agtrabaho nga inkapilitan kadagiti adu a proyekto ti Inca a panagaramid iti kalsada ken panagbangon. Ngarud rinibu nga Indian a trabahador ti kalikaguman ti linteg nga agtrabaho.

Babaen ti panangusar iti panagbabatang dagiti trabahador, nakaibangon dagiti nalalaing nga agibangon nga Inca iti adu a kalsada a nasurok a 24,000 a kilometro ti kaatiddogna! Aggapu iti Cuzco, nangibangon dagiti Inca kadagiti nabato a kalsada a mangisilpo iti kaadaywan a paset ti imperio. Dagiti nasanay a tumataray, a naawagan chasqui, usarenda dagitoy. Naipuestoda kadagiti kalapaw nga agarup maysa agingga iti tallo a kilometro ti kaaddayoda. No sumangpet ti chasqui nga addaan iti mensahe, ti sumaganad a chasqui mangrugin nga agtaray a kaduana a kas iti para-yallatiw a tumaray. Babaen ti panangusar iti kastoy a sistema, madanonda ti kaadayo a 240 kilometro iti maysa nga aldaw. Di agbayag ti agturay nga Inca addaanen kadagiti report a naggapu iti intero nga imperiona.

Iti igid ti kalkalsada, nangipasdek dagiti Inca kadagiti dadakkel a kamalig. Kanayon a mapunno dagitoy kadagiti abasto a taraon ken kawes nga usaren dagiti buyot ti Inca no agbibiaheda a mangparmek. Liklikan ti Inca ti gubat no mabalin. Babaen ti panangusarna iti estratehia, mangibaon kadagiti mensahero a mangawis kadagiti tribu nga agpaituray kenkuana, a ti kondision ket awatenda ti panagdayaw iti init. No umannugotda, maipalubos nga agtultuloy ti tribuda, nga iturong dagiti nasanay a mannursuro ti Inca. No agkedkedda, agbalinda a biktima ti narungsot a panangparmek. Ti bangabanga dagiti natay a kabusor nausarda a sudo a paginuman iti chicha, naingel nga inumen a naggapu iti mais.

Napartak a limmawa ti imperio ken nakagteng iti kalawaan a beddengna iti amianan agingga iti abagatan idi nagturay ti maika-siam nga Inca, ni Pachacuti (manipud 1438 a nagtultuloy), ti anakna a lalaki a ni Topa Inca Yupanqui, ken ti estadista a manangparmek a ni Huayna Capac. Ngem saan a nagpaut daytoy.

Dagiti Rimmaut a Naggapu iti Amianan

Idi agarup 1530, ti Español a manangparmek a ni Francisco Pizarro ken dagiti soldadona naggapuda idiay Panama, ket naawisda kadagiti damag nga adda balitok iti daytoy di nadamdamag a daga a madaddadael idin babaen iti gerra sibil. Ni prinsipe Huáscar, ti legal nga agtawid iti trono, naabak ken imbalud ti lalaki a kabsatna iti siuman a ni Atahuallpa, nga agturturong idi idiay kabesera.

Kalpasan ti narigat nga iseserrek iti nasulinek a siudad ti Cajamarca, nagsayaat ti panangpasangbay ni Atahuallpa, ti nangagaw iti turay, kada Pizarro ken dagiti tattaona. Nupay kasta, babaen iti kinagulib nagballigi dagiti Español a nangikkat kenkuana iti literana ket kinautiboda ken maigiddan iti dayta, pinapatayda ti rinibu a naklaat ken di nakasagana a tropana.

Ngem, uray pay idi nakautibon, intuloy ni Atahuallpa ti gerra sibil. Nagibaon kadagiti mensahero idiay Cuzco a mangpapatay ken Inca Huáscar a kabsatna iti siuman agraman ti ginasut a kameng ti naarian a pamilia. Dina ipagpagarup a pinalakana ti plano ni Pizarro a mangparmek.

Gapu ta makitana ti kinaagum dagiti Español iti balitok ken pirak, inkari ni Atahuallpa a punnuen ti maysa a dakkel a kuarto iti balitok ken pirak a babassit a ladladawan kas subbot tapno mawayawayaan. Ngem awan nagmamaayanna. Naminsan manen a naguliban! Kalpasan ti pannakaibunton ti naikari a subbot, ni Atahuallpa, ti maika-13 nga Inca, nga imbilang dagiti monghe a managdaydayaw kadagiti didiosen, nabautisaran nga immuna kas Katoliko ken kalpasanna nabekkel.

Ti Pangrugian ti Panungpalan

Ti pannakakautibo ken pannakapapatay ni Atahuallpa ket makapapatay a didigra iti Imperio dagiti Inca. Ngem ti populasion dagiti Indian linabananda dagiti rimmaut, ket ti pangta ti ipapatay ti imperio nagpaut iti sabali pay nga 40 a tawen.

Idi simmangpet dagiti kanayonan a soldado, magagaranen ni Pizarro ken dagiti amin a soldadona a mapan idiay Cuzco tapno manggun-od iti ad-adu pay a balitok dagiti Inca. Iti daytoy a panggep awan babain dagiti Español a nangusar iti mangtutuok a kinaranggas tapno magun-odda dagiti nalmeng a kinabaknang kadagiti Indian wenno mangbutbuteng ken mangparmek iti asinoman nga agkedked.

Babaen ti panangkuyog ti kabsat ni Huáscar a ni Prinsipe Manco II, agbalin a sumuno nga Inca (Manco Inca Yupanqui), napan ni Pizarro idiay Cuzco ket innalana amin dagiti nakaad-adu a kinabaknangna a balitok. Rinunawda ti kaaduan kadagiti balitok a ladawan a napagbalin a bareta a balitok a maipaay iti España. Awan duadua a magagaran dagiti Ingles a pirata a mangtagikua kadagiti barko ti España a nagawit kadagiti kinabaknang ti Peru! Nagawit iti adu a kinabaknang, pimmanaw ni Pizarro a mapan iti kosta a sadiay, idi 1535, impasdekna ti siudad ti Lima kas ti sentro ti gobiernona.

Ni Manco Inca Yupanqui, a naan-anay a nalawlawagan idin gapu iti kinaagum ken kinagulib dagiti manangparmek, nangorganisar iti iyaalsa. Immalsa met ti dadduma a maibusor kadagiti Español, ngem kamaudiananna dagiti Indian masapul nga agsanudda a mapan kadagiti adayo a lugar tapno makagawayda agingga a kabaelanda. Maysa kadagitoy natalged a pagkamangan nalabit iramanna ti sagrado a siudad ti Machu Picchu a nailemmeng iti adayo a kabambantayan.

Ti Naudi nga Inca

Iti naudi a panagtignay, ni Tupac Amarú, maysa nga anak ni Manco Inca Yupanqui, nagbalin nga Inca (1572). Ita, ti Peru iturayanen dagiti gobernador nga Español. Ti kalat ni Gobernador Toledo ket talipuposen dagiti Inca. Babaen iti dakkel a buyot, simrek iti lugar a Vilcabamba. Natiliw ni Tupac Amarú iti kabakiran. Isu ken ti masikog nga asawana naipanda idiay Cuzco tapno mapapatay. Maysa a Cañari nga Indian ti nangitag-ay iti mangpapatay a tadem ken Tupac Amarú. Nagasug iti napigsa ti rinibu nga Indian a nagtitipon iti plasa a maigapu iti agturayda bayat a napugotan iti naminsan laeng a layat. Natutuok agingga a natay wenno naibitay dagiti kapitanna. Babaen iti kinaranggas, nagpatingga ti turay dagiti Inca.

Dagiti natudingan a gobernador, agraman ti adu a Katoliko a monghe ken papadi, nagin-inut nga insaknapda ti impluensiada, naimbag ken dakes, kadagiti Indian, nga iti nabayagen naibilangda laeng nga ad-adipen. Adu ti napilit nga agtrabaho kadagiti pagminasan ti balitok wenno pirak, a maysa kadagitoy ti bantay nga aduan kadagiti mineral a naglaon iti pirak, a masarakan idiay Potosí, Bolivia. Tapno malasatanda ti naranggas a kasasaad, dagiti namaltrato nga Indian inusarda ti bulong ti coca gapu iti mangbibineg nga epektona. Idi laeng kattapog ti maika-19 a siglo a nagun-odan ti Peru ken Bolivia ti wayawayada manipud España.

Moderno-Aldaw a Kaputotan Dagiti Inca

Ania ti kasasaad ti kapkaputotan dagiti Inca iti daytoy moderno a panawen? Ti kabesera ti Peru a siudad ti Lima, kas iti adu a sabsabali a moderno a siudad, napno iti minilion nga umili. Ngem kadagiti probinsia, kasla isu met laeng ti kasasaad sangagasut a tawenen ti napalabas. Adu a naiputputong a purok ti konkontrolen pay laeng dagiti papadi a Katoliko. Iti Indian a mannalon, ti simbaan ti Katoliko iti plasa ti purok ti nangnangruna a pakaawisan. Ti nagadu nga estatua dagiti nakaskasdaaw ti pannakakawesda a sasanto, dagiti silaw a nagduduma ti kolorda, ti nabalitokan nga altar, dagiti nasindian a kandela, dagiti mistiko a seremonia nga ikanta ti padi, ken nangnangruna dagiti sala ken piesta​—amin dagitoy mangawisda iti pannakasapulna iti dibersion. Ngem ti makaawis iti mata a dibersion pulos a dina inikkat dagiti kadaanan a pammati. Ket ti panangusar iti bulong ti coca, a maipagarup nga addaan iti inaanito a pannakabalin, impluensiaanna pay laeng ti biag dagiti adu.

Babaen iti di maparmek nga espirituda, dagitoy a kaputotan dagiti Inca​—adu itan ti mestiso​—nabaelanda nga intalimeng ti nadumaduma a salsalada ken kadawyan a huaino a musikada. Uray pay no managbabainda iti damo kadagiti ganggannaet, iparangarangda ti nainkasigudan a kinamanagpadagusda. Kadagidiay personal a makaammo kadagitoy a kaputotan ti Imperio dagiti Inca​—a makapaliiw iti inaldaw a panangikagumaanda nga agbiag ken makilangen, makialamano, ken mangipakita iti pannakaseknan​—pudno a makapikapik iti puso ti estoriada!

Mangyeg iti Panagbalbaliw ti Edukasion

Iti panagsaludsod ti Agriingkayo!, insalaysay ni Valentin Arizaca, maysa a kaputotan ti Indian nga agsasao ti Aymara a taga purok ti Socca idiay Danaw Titicaca: “Sakbay a nagbalinak a Saksi ni Jehova, Katolikoak laeng iti nagan. Kaduak dagiti gagayyemko, agar-aramidak iti adu a pagano nga ar-aramid. Agmamaak pay, ngem insardengko amin dagitan.”

Kinuna ni Petronila Mamani nga agtawen iti 89, gapu ta malagipna amin ti nagadu nga an-anito a nangpabuteng a kanayon kenkuana no dina maay-ayo ti apus: “Kanayon nga agyatangak tapno mapagtalnak dagiti didiosen iti bantay ken tapno mapatalged ti panagbiagko. Talaga a diak kayat idi a pagpungtoten ida ket agpeggadak kadagiti ibungana a didigra. Ita, iti kinabaketkon, naiduman ti panangmatmatko kadagiti bambanag. Gapu iti Biblia ken kadagiti Saksi ni Jehova, nawayawayaanak kadagita a kapanunotan.”

Dagiti Saksi ni Jehova isursuroda nga agbasa ti adu nga Indian nga agsasao iti Quechua ken Aymara. Dagitoy, isuroda met ti sabsabali iti Biblia. Iti kastoy a pamay-an, rinibu nga Inca ken Indian nga agsasao ti Español ti maedukaran tapno parang-ayenda ti biagda. Masursuroda metten ti kari ti Dios iti Biblia a baro a lubong ti kinahustisia, talna, ken kinalinteg, a mabiiten a maipasdek iti intero a daga.​—2 Pedro 3:13; Apocalipsis 21:1-4.

[Footnote]

[Dagiti mapa iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Nabalitokan nga Imperio Dagiti Inca

ABAGATAN NGA AMERICA

Cuzco

Potosí

IMPERIO TI INCA

BAYBAY CARIBE

TAAW PACIFICO

COLOMBIA

ECUADOR

ANDES

PERU

Cajamarca

Lima

Pachácamac

Vilcabamba

Machu Picchu

Cuzco

Danaw Titicaca

BOLIVIA

CHILE

ARGENTINA

[Ladawan iti panid 16]

Ngato: Ti orihinal a templo ti panagdaydayaw iti init agserbi a kas pamuon daytoy simbaan ti Katoliko idiay Cuzco

[Ladawan iti panid 16]

Kannigid: Ti simbolo a ladawan ti sekso iti templo idiay Chucuito sakbay ti panawen dagiti Inca

[Ladawan iti panid 16]

Kannawan: Ti dara ti daton dagiti Inca agayus kadagitoy a kitikit a bato

[Ladawan iti panid 17]

Kannawan: Napadanuman a natukantukad a talon idiay Machu Picchu, iti asideg ti Cuzco

[Ladawan iti panid 17]

Baba: Buya iti kadaanan a ruangan idiay Machu Picchu

[Ladawan iti panid 17]

Baba a kannawan: 100-tonelada a bloke dagiti sarikedked ti templo iti Sacsahuaman