Koriente Manipud Niebe
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
ITI pannakaawagna no dadduma nga alimpatok ti Australia, ti Australian Alps saklawenna dagiti estado ti New South Wales ken Victoria. Kadagitoy a kabambantayan, masarakan ti Snowy Mountains, ti pagubbogan ti Snowy River. Tangay naabbukay ti riknana iti daytoy agsikkosikko a kabambantayan ken ti naandur a panangasak dagiti kumakabalio, nangputar ni A. B. (Banjo) Paterson iti daniw, nga idi agangay ket naipelikula a “The Man From Snowy River.”
Ita, nupay kasta, dagiti peligroso a bakras a nagnaan ti kumakabalio, sigun iti sariugma, ti pakasarakan kadagiti aribengbeng ti danum a nakaskasdaaw a gapuanan ti teknolohia—ti Snowy Mountains Hydro-electric Scheme. Idi 1967, ti American Society of Engineers imbilangda daytoy a komplikado nga agkakawing nga aqueduct, usok, puttot, ken planta ti koriente kas “maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan iti inhenieria ti moderno a lubong.” Kayatmo kadi a sarungkaran daytoy “nakaskasdaaw” a kabambantayan? Ngem, umuna, ammuentayo no apay a naaramid dayta ken no asino dagiti nagaramid iti dayta.
Mawaw a Daga
Nakaskasdaaw ta ti koriente manipud bileg ti danum ket pulos a di napanunot dagiti nagkauna a nagindeg a ti tarigagayda ti nakaibasaran ti Scheme. Gapu iti tikag, basta ad-adu ken mapangnamnamaan a gubuayan ti danum ti tartarigagayan idi dagidiay maika-19 a siglo nga agtaltalon iti labneng ti Murray-Darling, ti kangrunaan a talon ti Australia.
Ammoda no ayan ti danum—ti Snowy River. Ngem ti Snowy agdissuor iti bangir, naraber a sikigan dagiti kabambantayan nga agayus iti Tasman Sea. Kasla aglablabes a panangsayang. No iti ngatuen ti kabambantayan, daytoy a nalamiis, nadalus a danum ket maipaayus kadagiti gubuayan ti karayan, imbes nga iti agbalballukati a karayan Murray ken Murrumbidgee, naaddaan koman dagiti mannalon iti binilion-doliar a pangsuma iti tikag. Nagsayaat daydi nga arapaap.
Idi 1908, asidegen a pumayso ti arapaap idi a pinili ti Pederal a Parlamento ti asideg a distrito ti Canberra kas ti pagsaadan ti nasional a kabesera ti Australia. Ti kadi koriente manipud iti bileg ti danum maipaayna dagiti kasapulan ti plano idi a maibangon a siudad? Naasikaso manen ti Snowy Mountains.
Ti nadumaduma a singasing—dadduma para iti koriente nga aggapu iti bileg ti danum ket ti dadduma para iti irigasion—ti nailungalong ken nabaybay-an. Sa idi 1944, naisumite ti immuna a plano a hydroelectric-irrigation, ket dagus a naanamongan. Idi 1949, ti pederal a gobierno pinagannongna ti Snowy Mountains Hydro-electric Authority a mangdisenio ken mangaramid iti nagkadua a plano.
Ngem kasano a ti kabbaro, kangrunaanna agrikultural a nasion nga awanan pay iti kapadasan wenno adu a trabahador maaramidanna ti kasta a kadakkel ken kinarikut ti proyekto a pulos a dida pay idi naaramid?
Nagbalin a Niebe ti Dapo
Imigrasion ti sungbatna. Nupay madama pay la idi nga agpapaungar manipud Gubat Sangalubongan II, nakaal-aligaget a dimmapo ti Europa, awan panggedan, ken pagtaengan. Kas maitunos iti United Nations, inawis ti Australia ti asinoman a taga Europa nga addaan kadagiti matarigagayan a kinalaing nga agaplikar iti trabaho iti Scheme.
Kas sungbat, pinullo a ribu a trabahador manipud iti agarup 33 a pagilian ti nangpanaw iti dimmapo a Europa ket nagbiaheda a nagpa-Australia. Buklenda idi ti dua a kakatlo iti intero a gunglo dagiti trabahador ti Scheme, ket agnanayon a binalbaliwanda met ti etniko a pakabuklan ti Australia. Kuna ni Brad Collis iti librona nga Snowy: “Ti pagilian a binuangay . . . ti puli dagiti Britano ti gistay nagpatnag a nagbalin a maysa kadagiti nasion iti lubong nga addaan sabasabali a kultura.” Kuna pay ni Collis: “[Dagiti tattao] naibaonda kadagiti kabambantayan—kabusor man wenno kaaliado, mangirurumen ken biktima—tapno agtrabaho a sangsangkamaysa.” Nupay dida nagkaykaysa kas timpuyog iti agpatnag, nagkaykaysada met la idi agangay.”
Biag iti Kabambantayan
Idi damo nga al-aldaw ti Scheme, saan a makaay-ayo ti agbiahe nga agturong iti kabambantayan. Nayelo, napitak, narangkis, ken ti agsikkosikko a pagnaan ti nangpabannayat, nangpakettang iti biahe. Kinapudnona, iti dadduma a paset, nakarangrangkis ken nakaam-amak ti lasaten nga uray ti kangaroo ket manmano a makita sadiay! Isu met la a ti Snowy Authority, sigun ken ni Collis, “ket agdindinamag kas ti kaunaan nga organisasion iti lubong a nangirusat iti kapilitan a panagisuot iti seatbelt.”
Dagiti pagdagusan ket kas met la iti kaalas dagiti kalsada—tidtidda a tolda dagiti soldado nga awanan suelo! Idi agangay, nasurok a 100 a kampo ken siudad dagiti tolda ti timmarubong a kas uong iti tapaw ti bambantay. Maysa kadagitoy, ti Cabramurra—saanen a siudad dagiti tolda—ipagpannakkelna ti pakabigbiganna kas ti kangangatuan nga ili iti Australia.
Kas iti madarepdepmo, ti panagtrabaho ken pannaturog iti daytoy nakaam-amak, makapaseggar a kasasaad ti nangsubok iti kinaandur ti tao. Mangpaketter dagiti bagyo no kalam-ekna, ti nakaro a pudot no kalgaw ti nangparigat iti tunggal panagkuti, ket ti nagadu a makapasuron nga insekto ti nangpangisit kadagiti aglingling-et a rupa ken bukot. Anian a suron idi dagiti taga Europa kadagidi nga insekto!
Ngem nakaanus ti kaaduan. Tangay nairuamdan iti gubat ken naandurda, determinadoda a lumung-aw iti baro a biagda. Nagustuan pay ketdin ti adu ti kinasamek ti Australia, agraman dagiti karkarna a parsua ken ulegna ken dagiti tumatayab nga agkiak imbes nga agsagawisiw ken aganibaar. Idi agangay, nasukatanen dagiti tolda kadagiti simple a kayo a balbalay, ket nagsangpeten dagiti assawa a babbai ken annak.
Ngem ania ngay ti pangremedio iti adu a lenguahe? Darepdepenyo man dagiti di unay agkikinnaawatan a lallaki nga agpapaandar kadagiti dadakkel a makina ken pagbarrena wenno agusar kadagiti eksplosibo! Makadidigra daydi, isu a nangipasdek ti Authority iti libre a klase iti lenguahe nga Ingles kalpasan ti oras ti panagtrabaho. Ti agtultuloy a panagtrabaho agpannuray idi iti abilidad ti trabahador a mangragpat iti kalalainganna a pannakaammo iti Ingles, isu met la gayam nga awan idi ti aglangan kadagiti klase!
Agpapan pay iti nagadu a lapped, kalpasan ti 25 a tawen—1949 agingga idi 1974—nairingpas ti proyekto iti umno a tiempo ken iti natinong a badyet. Ti $820-milion a gastos, nupay bassit no idilig iti pagibasaran kadagitoy a panawen, ti nangina idin, nangnangruna iti nasion a walo a milion laeng ti umilina nga agpapaungar pay laeng kalpasan ti gubat.
Iti pannakaselebrar ti nagapuanan, plano ita ti Authority nga angayen ti maika-50 nga anibersario inton 1999. Mailagum ti reunion amin a nagtrabaho iti proyekto—no sibibiagda pay. “Dagitoy a tattao ti timmulong a nagibangon iti maysa kadagiti pagsidsiddaawan a gapuanan ti inhenieria iti lubong ket nangbalbaliw iti nagbanagan ti historia ti Australia,” kuna ti agdama a komisioner. “Kayatmi ti agyaman kadakuada.”
Ti Kalawa ken Kapasidad ti Scheme
Sigun iti broshur a The Power of Water, “ti Scheme pagandarenna ti kalawa a 3,200 kilometro kuadrado [1,200 milia kuadrado] ken karaman ti 80 kilometro [50 milia] nga aqueduct, 140 kilometro [87 milia] nga usok ken 16 a dadakkel a puttot.” Dagitoy a puttot ipempenda ti dua ribu a bilion a galon a danum—13 daras iti kapasidad ti Sydney Harbor, a makalaon iti agarup 140 bilion a galon—a ti Lake Eucumbene, ti kangrunaan a reservoir. Ti pito a planta ti koriente a nangpataud iti 6,400 a gigawatt-oras a koriente iti makatawen, ti mangipaay iti 17 porsiento iti koriente a kasapulan ti kontinente ti Abagatan a daya ti Australia, agraman Sydney, Melbourne, ken Canberra.
Dagiti turbine saan a naynay nga agandar iti 24 nga oras iti kada aldaw, malaksid kabayatan dagiti oras ti aldaw nga adut’ agusar, a dagiti planta ti koriente a paandaren ti sengngaw agkasapulan iti tulong. Ti koriente nga aggapu iti bileg ti danum ti nangnangruna a maitutop para iti oras nga adut’ agusar gapu iti dagus a panagandarna ti kellaat nga iyaadu dagiti agkasapulan—dua agingga iti tallo a minuto, no idilig iti sumagmamano nga oras tapno mangrugi a mangpataud ti planta a paandaren ti karbon iti koriente.
No Kasano nga Agandar ti Snowy Scheme
Ti Scheme, kuna ti Snowy Authority, addaan iti “pakabigbigan kas ti karirikutan, aduan-pakausaran, aduan-abasto a sistema ti danum iti lubong.” Buklen dayta iti dua a napagtipon nga elemento—ti pannakapasayaat ti Snowy-Murray ken ti Snowy-Tumut.
Ti pannakapasayaat ti Snowy-Murray iturongna ti danum ti Snowy River manipud iti Island Bend Dam babaen ti usok iti kabambantayan a mapan iti Geehi Dam, a mangsusop met iti danum ti Geehi River. Manipud ditoy ti danum agdissuor iti 820 a metro agingga iti dua a planta ti koriente iti Murray. Maigiddato iti dayta, susopen ti Guthega Power Station ti gubuayan ti danum ti Snowy iti asideg ti kangatuan a bantay ti Australia, ti Mount Kosciusko. Manipud Guthega, ti danum agayus iti kangrunaan a sistema ti usok idiay Island Bend. Ti mangnayon iti adu a pakausaran ti Scheme, ti adu nga usok, agraman ti Island Bend-Lake Eucumbene nga usok, ti mangipalubos iti agsinnumbangir a panagayus.
Iti pannakapasayaat ti Snowy-Tumut, ti danum manipud iti Lake Eucumbene, ti Tooma Dam, ti Happy Jack’s Dam, ken ti Tumut Pond Dam agdissuor kadagiti aribengbeng ken ti agsasaganad nga uppat a planta ti koriente sakbay a maiburuangda iti Tumut River, ti nagsanga a karayan ti Murrumbidgee. Daytoy a seksion ipagpannakkelna ti kadakkelan a planta ti koriente, ti Tumut 3, a ti tunggal maysa kadagiti innem nga aribengbengna ti mabalin a pangigarahean iti dua ti kadsaaranna a bus!
Kabayatan dagiti oras a saan unay a mausar, mangbomba met ti Scheme iti danum nga aggapu iti Lake Jindabyne nga agturong iti Lake Eucumbene, ken manipud iti baba ti Tumut 3 Power Station, nga agdoble kas pagbombaan a planta, nga agturong iti Talbingo Reservoir. Ngem apay a sayangen ti koriente a mangibomba iti danum a sumang-at? Natural, tapno panguartaan. Ammoyo, dagiti bomba agandarda iti nalaka, di unay maus-usar a koriente a nagatang kadagiti planta ti koriente nga agandar gapu iti sengngaw. Kalpasanna, kabayatan ti oras nga adut’ agusar, maibuang manen ti danum ket ti koriente manipud iti bileg ti danum a naparnuay mailako manen kadagiti agus-usar iti koriente tapno panguartaan. Siempre, ti kaadu ti danum—nasurok a 500 bilion a galon iti kada tawen—ti maipaayus nga awan a pulos ti masingir iti makinlaud a sistema ti karayan.
Nadalus Kadi a Planta Dayta?
Wen, ta ti danum di mangmulit, kanayon a mapabaro a gameng nga awanan kadagiti produkto a din kasapulan. Awan dagiti naalas a simburio ken torre a pagpalamiisan a mangdadael iti kabambantayan. Gapuna, ti rinibu nga ag-ski iti daytoy a pagay-ayaman iti bantay no kalam-ekna wenno magna kadagiti desdesna no kalgaw manmano a madlawda dagiti tubo wenno kable dagiti planta ti koriente iti unegda.
Kanayonanna, no ti koriente a paandaren ti Scheme ti aggapu kadagiti planta a paandaren ti sengngaw, ti kanayonan a lima a milion a metriko tonelada a carbon dioxide ti agdissuor iti atmospera iti kada tawen.
Ngem adda latta pakadangranan ti aglawlaw, nangnangruna ti Snowy River. Tangay nabaliwan ti pagayusan ti adu a danumna, tedted la daytan no idilig idi kaburnokna. Kanayonanna, dagiti dadakkel a puttot ti Scheme linayusda ti sumagmamano a karuotan, ken dagiti baro a kaadalem ti danum kaipapananna a dagiti ili ti Adaminaby ken Jindabyne rumbeng a mayakar.
Iti kasumbangirna, naisangsangayan ti kinamapangnamnamaan ti Snowy Scheme—pammaneknek iti masirib a balakad ti immuna a komisioner ti Authority: “Ti naimbag a nakem ken panagraem isudat’ bunga ti nagapuanan, saan a ti propaganda.”
[Picture Credit Line iti panid 16]
Amin a retrato iti panid 16-19: Snowy Mountains Hydro-electric Authority
[Ladawan iti panid 16]
Ti buya iti tangatang ti Tumut 3 Power Station, ti kadakkelan a planta iti Snowy Scheme
[Ladawan iti panid 18]
Masapul idi nga anduran dagiti trabahador ti narigat a kasasaad ti biag
[Ladawan iti panid 18]
Tapno agkaykaysada kas maysa a timpuyog, dagiti trabahador masapul a sursuruenda ti Ingles
[Ladawan iti panid 19]
Ti pannakaibangon ti Scheme inlagumna ti panagaramid kadagiti usok iti kabambantayan