Balligi ken Trahedia

“Ti pakasaritaan ti tuberculosis bayat ti napalabas a 30 a tawen ket balligi ken trahedia​—ti balligi dagiti sientipiko a nangipaay iti pamay-an ti panangkontrol ken iti kamaudiananna mangpukaw iti sakit, ken ti trahedia ti nasaknap a di pannakaaramat dagiti natakkuatanda.”​—J. R. Bignall, 1982.

TI TUBERCULOSIS (TB) mamappapatay iti naundayen a tiempo. Sinaplitnan dagiti Inca iti Peru mabayag pay sakbay a naglayag dagiti taga Europa a nagturong iti Abagatan nga America. Rinautna dagiti Egipcio idi nagturay a sidadayag dagiti faraon. Dagiti surat iti nagkauna a tiempo ipakitada a ti TB inarudoknan agpadpada dagiti natan-ok ken ordinario a tattao iti kadaanan a Babilonia, Grecia, ken China.

Nanipud idi maika-18 a siglo agingga idi kattapog ti maika-20 a siglo, ti TB ti kangrunaan a pakatayan iti Makinlaud a lubong. Kamaudiananna, idi 1882, ti Aleman a doktor a ni Robert Koch opisial nga inyanunsiona ti natakkuatanna maipapan iti bakteria a pakaigapuan ti sakit. Sangapulo ket tallo a tawen kalpasanna natakkuatan ni Wilhelm Röntgen dagiti X-ray, a namagbalin a posible ti mangsukimat iti bara dagiti sibibiag a tattao kadagiti pagilasinan ti panangdangran ti tuberculosis. Simmaganad, idi 1921, pinarnuay dagiti Pranses a sientipiko ti bakuna a manglaban iti TB. Napanaganan sigun kadagiti nakatakkuat a sientipiko, ti BCG (Bacillus Calmette-Guérin) ti kakaisuna pay laeng a magun-odan a bakuna a panglaban iti sakit. Nupay kasta, agtultuloy a mamapatay ti TB.

Adda Met La Agasen!

Dagiti doktor imbaonda dagiti pasiente ti TB kadagiti sanatorium. Dagitoy nga ospital ti masansan nga adda iti kabambantayan, a sadiay makainana ken makalang-ab dagiti pasiente iti presko nga angin. Kalpasanna, idi 1944, natakkuatan dagiti doktor idiay Estados Unidos ti streptomycin, ti immuna nga antibiotiko a nasarakan a nasamay a panglaban iti TB. Dagus a simmaruno ti panangpataud iti dadduma nga agas a panglaban iti TB. Maagasan met laengen dagiti pasiente ti TB, uray kadagiti pagtaenganda.

Bayat ti ibabassit ti impeksion, adda pangnamnamaan iti masanguanan. Nagserran dagiti sanatorium, ket simmardengen ti panangipaay iti pondo iti panagsirarak ti TB. Nabaybay-anen dagiti programa ti pananglapped, ket dagiti sientipiko ken doktor nagsapulda kadagiti baro a karit iti medisina.

Nupay adu pay la ti patpatayen ti TB kadagiti napanglaw a pagilian, sigurado a sumayaatto dagiti bambanag. Ti TB ket napalabasen a parikut. Dayta ti impagarup dagiti tattao, ngem nagkamalida.

Makapapatay a Panagsubli

Idi ngalay ti dekada 1980, nangrugin ti nakaam-amak ken makapapatay a panagsubli ti TB. Kalpasanna, idi Abril 1993, inwaragawag ti World Health Organization (WHO) a ti TB ket “makasapul iti naganat a panangasikaso ti lubong,” nga innayonna pay a “ti sakit patayennanto ti nasurok a 30 a milion a biag iti sumaganad a dekada malaksid no adda dagus a panagtignay a manglapped iti panagsaknapna.” Daydi ti kaunaan a kita ti kasta a panangiwaragawag iti historia ti WHO.

Nanipud idin, awan ti “dagus a panagtignay” a nangmedmed iti panagsaknap ti sakit. Kinapudnona, kimmaro ti kasasaad. Nabiit pay nga impadamag ti WHO nga ad-adu a tattao ti natay iti TB bayat ti 1995 ngem iti aniaman a sabali a tawen iti historia. Namakdaar met ti WHO nga agingga iti kagudua a bilion a tattao ti mabalin nga ag-TB bayat ti sumaganad a 50 a tawen. Kumarkaro ti panagbalin dagiti tattao a biktima ti masansan a din maagasan a kita ti TB a naandur iti adu nga agas.

Apay nga Adda Makapapatay a Panagsubli?

Ti maysa a rason ket bayat ti napalabas a 20 a tawen, kimmapuy wenno napukaw dagiti programa a manglapped iti TB iti adu a paset ti lubong. Nakaigapuan daytoy ti pannakaitantan ti panangilasin ken panangagas kadagidiay addaan iti sakit. Dayta met, nagbanag iti ad-adu nga ipapatay ken ti panagsaknap ti sakit.

Ti sabali pay a rason ti itataud manen ti TB ket ti iyaadu dagiti napanglaw, di nasayaat pannakataraonna a tattao nga agindeg kadagiti napuspusek a siudad, nangnangruna iti dadakkel a siudad kadagiti napanglaw a pagilian. Nupay masarakan ti TB saan laeng a kadagiti napanglaw​—mabalin a maaddaan ti TB ti siasinoman​—dagiti narugit ken napusek a kasasaad ti pagindegan ti mangpalaka iti panangyakar ti maysa a tao iti impeksion iti sabali a tao. Kumaro met ti panangpakapuyda iti resistensia ti tattao a mangandur iti sakit.

Ti HIV ken TB​—Doble a Parikut

Ti kangrunaan a parikut ket ti TB nakapataud iti makapapatay a pannakikadua iti HIV, ti virus ti AIDS. Kadagiti napattapatta a maysa a milion a tattao a natay a maigapu iti AIDS bayat ti 1995, nalabit kakatlo ti natay iti TB. Ti makagapu ket ti HIV pakapuyenna ti pananglaban ti bagi iti TB.

Iti kaaduan a tattao ti pannakaimpeksion iti TB pulos a saan nga agtungpal iti panagsakit. Apay? Agsipud ta dagiti bakteria ti TB maikulongda kadagiti selula a maawagan macrophages. Sadiay, malapdanda babaen ti resistensia ti tao, nangnangruna babaen iti T lymphocytes, wenno T cells.

Dagiti bakteria ti TB ket kas kadagiti cobra a sitatalged a naikulong kadagiti basket a nairut ti kalubda. Dagiti basket isu dagiti macrophages, ket dagiti T cells isu dagiti kalub. Nupay kasta, no dumteng dagiti virus ti AIDS, ikkatenna dagiti kalub ti basket. No mapasamak dayta, makalibas dagiti bakteria ket siwayawayadan a mangperdi iti aniaman a paset ti bagi.

Ngarud, dagiti pasiente ti AIDS ti ad-adda a makapataud iti mangperdi a TB ngem dagiti tattao a napigsa ti resistensiada. “Dagiti tattao nga addaan iti HIV ti nangnangruna a maakaran,” kinuna ti maysa nga espesialista iti TB idiay Scotland. “Dua a pasiente nga addaan ti HIV nga adda iti klinika iti London ti nakaptan iti sakit idi nagtugawda iti pasilio sa nailabas kadakuada ti trolley nga addaan pasiente ti TB.”

Gapuna, ti AIDS ti maysa a gapu ti panagsaknap ti epidemia ti TB. Sigun iti maysa a pattapatta, inton tawen 2000, ti epidemia ti AIDS agbanagto a 1.4 milion ti ag-TB a mabalin a saan pay a rimsua idi. Ti nangnangruna a makagapu iti panagsaknap ti TB ket saan laeng a dagiti biktima ti AIDS nakalaklakada a maakaran no di ket mabalin a mayakarda met ti TB kadagiti sabali a tattao, agraman dagidiay awanan iti AIDS.

Ti TB a Naandur iti Adu nga Agas

Ti maudi a banag a mamagbalin a nakarigrigat ti pananglaban iti TB ket ti itataud dagiti kita ti TB a naandur iti agas. Dagitoy a naandur a kita ipangpangtada a pagbalinen ti sakit a di manen maagasan, a kas idi panawen sakbay a timmaud dagiti antibiotiko.

Nakalkaldaang ta ti saan nga epektibo a pannakatomar dagiti agas a panglaban iti TB ti kangrunaan a pakaigapuan ti TB a naandur iti adu nga agas. Ti epektibo a panangagas iti TB agpaut iti agarup innem a bulan ket masapul nga agtomar a regular ti pasiente iti uppat a kita ti agas. Mabalin a kasapulan nga agtomar ti pasiente iti agarup sangadosena a pildoras iti inaldaw. No saan a regular nga agtomar dagiti pasiente iti agas wenno saanda a turposen ti panagtomarda, tumaud ti dadduma a kita ti TB a narigat wenno imposible a patayen. Dadduma a kita maanduranda ti pito a kita dagiti kadawyan nga agas ti TB.

Saan laeng a narigat nga agasan dagiti pasiente nga addaan iti TB a naandur iti adu nga agas, nakangingngina met dayta. Ti magasto ket dandani 100 a daras a nangingngina ngem ti magasto a mangagas kadagiti dadduma a pasiente iti TB. Idiay Estados Unidos, kas pagarigan, ti babayadan iti panangagas iti maysa laeng a pasiente nalabit nasursurok a $250,000!

Pattapattaen ti WHO nga agarup 100 a milion a tattao iti sangalubongan ti mabalin a naimpektaran iti kita ti TB a naandur iti agas, a dadduma kadagitoy ti saan a maagasan iti aniaman a naammuanen nga agas a panglaban iti TB. Dagitoy a makapapatay a kita ket makaakarda a kas kadagiti kadawyan a kita.

Pananglapped ken Panangagas

Ania ti maar-aramid a mangsumra itoy [a sakit] a makasapul iti naganat a panangasikaso ti lubong? Ti kasayaatan a pangkontrol iti sakit ket ti panangilasin ken panangagas kadagiti makaakar a pasiente no karugrugi pay laeng ti sakitda. Daytoy saanna la a tulongan dagidiay agsaksakiten no di ket pasardengenna pay ti panagsaknap ti sakit kadagiti sabsabali.

No saan a maagasan ti TB, papatayenna ti nasurok a kagudua kadagiti biktimana. No umiso ti pannakaagasna, nupay kasta, maagasan ti TB ti dandani tunggal agsakit no dayta ket saan a maigapu iti kita a naandur iti adu a nagduduma nga agas.

Kas nakitatayon, ti epektibo a panangagas kalikagumanna a turposen dagiti pasiente ti amin nga agas a tomarenda. Masansan a saanda a turposen. Apay? Bueno, ti uyek, gurigor, ken dadduma pay a sintoma gagangay a mapukaw kalpasan ti sumagmamano a lawas a panagtomar iti agas. Isu nga ibaga ti adu a pasiente a naimbagdan ket isardengdan ti agtomar iti agas.

Tapno masumra daytoy a parikut, itantandudo ti WHO ti maysa a programa a maawagan DOTS, a kaipapananna “directly-observed treatment, short-course (masipsiputan, mabiit a panangagas).” Kas ipasimudaag ti nagan, dagiti trabahador a mangtamtaming iti salun-at agsiputda tapno sigurado a tomaren dagiti pasienteda ti amin nga agasda, iti uray umuna a dua a bulan laeng ti panagpaagasda. Ngem, saan a kanayon a nalaka nga aramiden daytoy agsipud ta adu kadagidiay ag-TB ti maipupuera iti kagimongan. Tangay ti biagda masansan a napno iti riribuk ken parparikut​—dadduma awan pay pagtaenganda​—nagdakkelan ti karit a regular a siguraduen a tomarenda dagiti agasda.

Gapuna adda kadi aniaman a namnama a maparmekto kamaudiananna daytoy a saplit iti sangatauan?

[Kahon iti panid 5]

Ti Papel a Naglaon iti Impormasion Maipapan iti TB

Deskripsion: Ti TB ket maysa a sakit a gagangay a mangraut ken mangperdi iti bara, ngem maisaknap dayta iti dadduma a paset ti bagi, nangnangruna ti utek, dagiti bekkel, ken dagiti tulang.

Dagiti Sintoma: Ti TB iti bara ti pakaigapuan ti panaguyek, panagkuttong ken pannakapukaw iti ganas a mangan, nakaro a panagling-et no iti rabii, panagkapuy, maangsan, ken panagsakit ti barukong.

Kasano a matakkuatan: Ti tuberculin skin test ipakitana no ti tao addaan kadagiti bakteria. Ti X-ray ti barukong ipalgakna ti perdi ti bara, a mabalin a mangipamatmat a pudno a nakaptan iti TB. Ti panangeksamen ti laboratorio iti tupra ti pasiente ti mapagtalkan unay a pamay-an ti panangilasin kadagiti bakteria ti TB.

Siasino ti maeksamen: Dagidiay addaan sintoma ti TB wenno kanayon a makilangen iti pasiente nga ag-TB​—nangnangruna iti uneg dagiti kuarto a saan unay a maang-anginan.

Bakuna: Adda laeng maymaysa a bakuna a​—maawagan iti BCG. Dayta lapdanna ti nakaro a TB kadagiti ubbing ngem bassit laeng ti maitulongna kadagiti babbarito/babbalasitang ken adulto. Iti kasayaatan a kasasaad, ti bakuna ti mangsalaknib iti agarup 15 a tawen. Ti BCG salaknibanna laeng dagidiay saan pay a nakaptan; dina gunggonaan dagidiay nakaptanen.

[Kahon iti panid 6]

Ti TB ken Uso

Nupay nakaskasdaaw, bayat ti maika-19 a siglo, ti TB naiparang iti romantiko a pamay-an, ta patien dagiti tattao a dagiti sintoma ti sakit parang-ayenna ti sensitibo, naarte a disposision.

Kinuna ti Pranses a mannurat iti drama ken nobela a ni Alexandre Dumas idi agarup kattapog ti dekada 1820 iti insuratna a Mémoires: “Uso idi ti panagsakit ti barukong; tunggal maysa naakaran iti tuberculosis, nangnangruna dagiti bumiberso; naibilang idi nga uso iti kagimongan ti matay sakbay a makagteng iti edad a tallopulo.”

Naipadamag a kinuna ti bumiberso nga Ingles a ni Lord Byron: “Kayatko koma ti matay iti tuberculosis [TB] . . . ta kunaento dagiti babbalasang, ‘Kitaenyo ni kakaasi a Byron, nakaay-ayat ti langana a matay!’”

Insurat ti Americano a mannurat a ni Henry David Thoreau, a nalawag a natay iti TB: “Ti panagrupsa ken sakit masansan a napintasda, kas . . . ti kankanayon a panangpagurigor ti tuberculosis.”

Iti panangkomentona maipapan itoy a pakaawisan iti TB, maysa nga artikulo iti The Journal of the American Medical Association kinunana: “Daytoy a naisangsangayan a panangipateg iti sakit naguso; kaykayat dagiti babbai ti bessag, nalami a langa, agkoloreteda iti napudaw, ket kaykayatda ti narasay, naingpis a kawes​—kas iti itsura dagiti aglanglanga a saan a makapangpangan a modelo itatta.”

[Kahon iti panid 7]

Nalaka Kadi ti Maakaran iti TB?

“Ditay makalemmeng iti bakteria ti tuberculosis,” impakdaar ni Dr. Arata Kochi, direktor iti Sangalubongan a Programa ti WHO maipapan iti TB. “Mabalin a maakaran ti uray siasino iti TB babaen laeng ti pannakalang-ab iti mikrobio ti TB a nayuyek wenno naibaen iti angin. Dagitoy a mikrobio makapagtalinaedda iti angin iti adu nga oras; uray adu pay a tawen. Agpegpeggadtayo amin.”

Sakbay nga agsakit ti maysa a tao iti TB, nupay kasta, dua a banag ti masapul a mapasamak. Umuna, makaptan iti bakteria ti TB. Maikadua, agbalin a sakit ti impeksion.

Nupay posible ti maimpektaran babaen iti apagbiit a pannakayasideg iti makaakar unay a tao, ad-adda a maisaknap ti TB babaen iti naynay a pannakayasideg, kas iti mapasamak kadagiti miembro ti pamilia nga agindeg iti nakapuspusek a kasasaad.

Dagiti bakteria a nalang-ab ti tao a naimpektaran umaduda iti barukong. Iti 9 kadagiti 10 a tattao, nupay kasta, ti resistensia pasardengenna ti panagsaknap ti impeksion, ket ti naimpektaran a tao saan nga agsakit. No dadduma, nupay kasta, dagiti matmaturog a bakteria agbalinda nga aktibo no kumapuy unay ti resistensia babaen iti HIV, diabetes, chemotherapy a pangagas iti kanser, wenno dagiti dadduma pay a makagapu.

[Picture Credit Line iti panid 4]

New Jersey Medical School​—National Tuberculosis Center

[Ladawan iti panid 7]

Dagiti bakteria ti TB nga iruar ti virus ti AIDS ket kas kadagiti cobra a nakaruar iti basket