Ti Misterio Dagiti Dolmen—Apay, Kaano, ken Kasano?
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY NETHERLANDS
‘ANIA ti dolmen?’ mabalin a maisaludsodmo. Maysa dayta a nagkauna a lugar a buklen ti dua wenno ad-adu pay a nadagsen a naipatakder a gangal a natakkaban iti dalumpinas, a gagangay a mangporma iti siled, a kaaduanna nausar a pagitaneman. Masarakanda a nangnangruna iti makinlaud, makin-amianan, ken makin-abagatan a Europa.
Kaaduanna, masarakan dagiti dolmen kadagiti makaay-ayo, napipintas a lugar iti probinsia ti Drenthe iti Netherlands. Iti maysa kadagiti suratna, kinuna ti nalatak a pintor a ni Vincent van Gough: ‘Nakapimpintas ti Drenthe ta nasaysayaat la koma a diak nakitan no diak met la makapagtalinaed ditoy iti agnanayon.’ Dagiti managayat ti nakaparsuaan agraman dagidiay aginteres iti arkeolohia mapnek amin a tarigagayda no bisitaenda dagiti dolmen idiay Drenthe.
Ngem apay a paginteresantayo dagiti nagkauna a koleksion dagiti gangal? Maysa a rason isu ti kinausioso. Apay a nagrigrigatan dagiti nagkauna a tattao ti mangyakar, mangkorte ken mangingato kadagitoy a nakadagdagsen [a gangal]? Adu a tonelada ti kadagsen ti dadduma a gangal. Ken kadagidi a tiempo, awananda pay kadagiti moderno a crane a pagital-o! Ngarud, ania ti maadaltayo kadagiti dolmen?
Dagiti Megalithic a Monumento
Maidasig dagiti dolmen kadagiti monumento a megalithic (nagtaud ti “megalith” iti Griego a kayatna a sawen “gangal”). Nalabit pamiliarka kadagiti menhir iti Francia a napanaganan iti maysa a sao iti Breton a kayatna a sawen “atiddog a gangal.” Iti puro a Minorca a paset ti Balearic Islands, adda dagiti megalith a maawagan taulas (dagiti dalumpinas), a buklen ti nadagsen a dalumpinas a naituon iti naipatakder a gangal, iti kasta mangporna ti nagdakkel a T.
Dagiti tattao naynay a pakaawisanda ti Stonehenge, idiay Inglatera, maysa a sirkulo dagiti dadakkel unay a gangal, a dadduma ti agtimbang agingga iti 50 a tonelada. Agarup 80 a munmon a bluestone ti nayakar iti nasurok a 380 a kilometro manipud Preseli Mountains iti Wales. Sigun iti libro ti National Geographic Society a Mysteries of Mankind—Earth’s Unexplained Landmarks, “ipapan dagiti eskolar a ti monumento [nga Stonehenge] . . . ket templo a mabalin a mangiparangarang iti agnanayon a panagrikusrikus ti init, bulan, ken dagiti bituen iti langlangit, ngem awanen ti sabali a panggepna.”
Ti dolmen ita ket maysa laengen a balabala ti tanem a monumento, tangay dagiti gangal nagaburan idin iti bunton a darat wenno daga. Ipalgak dagiti takkuat a ti dolmen ket komun idi a tanem. Ipamatmat ti sumagmamano nga ebidensia a nasurok a sangagasut a tattao ti naitabon iti maysa a partikular a dolmen—maysa la ketdi a sementerio dayta!
Idiay Netherlands, 53 a dolmen ti naitalimeng agingga iti kaaldawantayo; masarakan ti 52 kadagitoy iti probinsia ti Drenthe. Nakaskasdaaw ta saanda a basta naibangon nga awan ti plano, no di ket kaaduan ti naintar nga agpalaud-agpadaya, a ti pagserkanna adda iti abagatan, a mabalin nga adda pakainaiganna iti posision ti init a mayataday iti paniempo. Dagiti nagkauna a managibangon nagusarda kadagiti naipatakder nga adigi a gangal ken dadakkel a takkab a dalumpinas, ngem nasullatan ti nagsesengngatan dagiti gangal kadagiti natiktikap a bato. Naintaran iti bato ti suelona. Ti kadakkelan a dolmen iti Netherlands, iti asideg ti purok ti Borger, ket 22 metro ti kaatiddogna ken buklen pay laeng ti 47 a gangal. Maysa kadagiti takkab a dalumpinas ket agarup tallo a metro ti kaatiddogna ken 20 a tonelada ti kadagsenna! Amin daytoy pataudenda ti adu a saludsod.
Kaanoda a Naibangon? Babaen ti Siasino, Kasano, ken Apay?
Saan a nalawag dagiti sungbat kadagita a saludsod agsipud ta awan naisurat a historia manipud iti Europa maipapan iti dayta a tiempo. No kasta, maitutop a matukoy dagiti dolmen a kas misterioso a monumento. Ania ngarud ti naammuan maipapan kadakuada? Iti aniaman a kasasaad, ania ti kunkunaenda?
Idi 1660, inkonklusion ni “Reverend” Picardt, iti bassit a siudad ti Coevorden, idiay Drenthe, a dagitoy ket imbangon dagiti higante. Idi agangay, naginteres dagiti lokal nga autoridad kadagitoy a tanem. Idi Hulio 21, 1734, impaulog ti Drenthe Landscape Administration ti linteg a mangsalaknib kadagiti dolmen, agsipud ta maus-usar dagiti gangal a pagpatibker iti tambak ken pagaramid kadagiti simbaan ken pagtaengan.
Idi laeng 1912 a naan-anay nga inusig dagiti eksperto ti sumagmamano a dolmen. Nasarakan kadagiti dolmen dagiti ribak (dagiti tipping ti damili), dagiti alikamen (dagiti pingki nga ulo ti wasay, sima ti pana), ken arkos, a kas kadagiti dumuyaw a kape a kuentas, ngem manmano dagiti rurog, tangay saan a nasayaat ti pannakaitalimengda iti pannaraten. Sagpaminsan, nasarakan dagiti ribak ti 600 a basehas. No ipapan a dua wenno tallo a basehas ti naituding iti kada natay a tao, adu la ketdi a tattao ti naipumpon iti sumagmamano a tanem.
Kunaen dagiti sientipiko a nabangon dagiti dolmen babaen kadagiti gangal nga inyanud dagiti glacier manipud Scandinavia idi nagkauna a tiempo ti panagyelona. Mapatalgedan a dagiti managibangon ket dagiti agmulmula iti makuna a kultura a “Funnel Beaker,” a naawagan iti kasta gapu kadagiti korte imbudo a kopa a nasarakanda.
Kuna ti maysa a teoria maipapan iti pamay-an ti pannakaibangonna: “Mabalin a naikareson dagiti nagdadagsen a gangal sa naguyod babaen iti tali a lalat. Nalabit adda naibangon a rampa a darat ken sekka tapno maital-o dagiti takkab a dalumpinas.” Ngem awan ti makasierto no kasano a naaramid daytoy. Apay a di naitabon latta koman dagiti natay iti gagangay a pamay-an? Ania ti pammati dagiti managibangon maipapan iti biag kalpasan ti ipapatay? Apay a naibati dagiti artifact kadagiti tanem? Mabalin a pugpugtuan laeng dagiti managsirarak ti sungbatda. Agsipud ta nabayagen a naibangon dagiti dolmen, saan a maibaga nga eksakto no kaano, babaen ti siasino, no apay, ken no kasano.
Inton mapagungar dagiti natay iti intuding ti Dios a tiempo, dagidiay agungar nalabit sungbatandanto ti sumagmamano kadagitoy a saludsod. (Juan 5:28; Aramid 24:15) Kamaudiananna, mabalin nga ipalgakto dagiti managibangon iti dolmen no kaanoda a nagbiag, siasinoda, apay nga imbangonda dagiti nakaskasdaaw a monumento, ken kasanoda nga inaramid dagita.
[Ladawan iti panid 25]
Maysa a dalumpinas iti Minorca, España
[Ladawan iti panid 25]
Ti dolmen iti asideg ti Havelte, Netherlands
[Dagiti ladawan iti panid 26, 27]
Stonehenge, Britania
Baba: Ti Dakkel a Dolmen, iti asideg ti Borger, Netherlands
[Ladawan iti panid 26]
Ti naibangon manen a dolmen iti asideg ti purok ti Schoonoord, Netherlands, a mangipakpakita iti bunton a daga ken dagiti nalukasan a gangal
[Ladawan iti panid 27]
Atiddog a tanem iti Emmen (Schimmeres), Netherlands